Dunya tarixidiki sirlar

Mawzu: Dunya tarixidiki sirlar Tue Oct 26 2010, 00:17

Dunya tarixidiki sirlar
Qedimqi misir yéngi padshahliqi 18-sulalisining pir'ewini tutankamon héchqandaq bir chong ishni wujudqa chiqiralmighan padshah bolup, 9 yéshida textke chiqqan, 18 yéshida alemdin ötken. Uning qebrisini tapqan en’gliyilik arxé’olog kartér uning qebrisidin nahayiti nepis yasalghan altun tawut, altun xenjer we altun niqabini qéziwalghan hemde : « bu pir'ewinning eng zor qimmiti shuki, u ölgen haman depin qiliwétilgen » deydu. Tutankamonning qebre yadnamisigha « kimde-kim pir'ewinning aramigha dexli qilsa uning béshigha kélidighini ölümdur » dégen xet oyulghan. Talay yillardin béri kino filimliri we romanlarda qebre yadnamisigha oyulghan bu söz « pir'ewinning epsuni » dep terghib qilinip ziyade sirliqlashturuwétilip. Qebre oghriliri, arxé’ologlar we seyyahlarni sarasimige sélip keldi. Yéqinqi yillardin buyan, misir arxéologliri bu « epsun » gha qapyüreklik bilen jeng élan qilip, zamaniwiy téxnika eswabliridin paydilinip pir’ewinning jesidini omumyüzlük tekshürüp, 3300 yil burunqi pir'ewin Tutankamon ölümining sirini yeshti.
Tutankamon qestlep öltürülgen bolushi mumkin
Miladidin burunqi 1336-yilidin 1327-yilighiche misirgha hökümranliq qilghan tutankamon qedimqi misirning 18-pir’ewini. Gerche misir tarixida bu pir’ewinning tilgha alghidek héchqandaq birer töhpisi bolmisimu emma u eng dangliq pir’ewin sanalmaqta. 1922-yili en’gliyilik arxé’olog xoward kart bilen graf karl nawon tutankamonning qebrisini tapqan. Qebre yadnamisidiki ademni qorqitidighan ashu «epsun» we qebridin qéziwélin’ghan altun tawut, altun xenjer we altun niqab qatarliq depne buyumliri kishilerni jelb qilghandin bashqa yashla ölüp ketken bu pir’ewinning hayat sirimu kishilerni bekrek qiziqturdi. 18 yashliq tutankamonning tuyuqsiz ölümi, nahayiti tézla depin qiliwétilishi, arqa ménge qisimining zexmilinishi ... Kishilerni qiziqturmay qalmaydu. Ejeba tutankamon qestlep öltürülgenmidu? Bu heqte hazirqi zamandiki izden’güchiler tarixning tuman perdilirini qayriwétip qedimqi misirning sirini échishqa urunmaqta.
Hazirghiche saqlinip kelgen parche-purat yazma xatirilerge asaslan’ghanda, tutankamonning atisi akénaton qedimqi misirning dangliq «dehriy» pir’ewini bolup, zor islahatlarni élip bérish arqiliq köp ilahliq misirliqlarni bir ilahliq étiqadqa yétekligen, uning bu herikiti shu chaghdiki köp sanliq misirliqlarning qarshiliqigha uchrighan, uning oghli tutankamon belkim mushu ish tüpeylidin qestke uchrighan bolushi mumkin. Tutankamonning qebrisidin qarighandimu uning ölümi ushtumtut yüzbergen weqe bilen munasiwetlik bolsa kérek, chünki uning qebrisi hem tar hem kichik bolup, nahayiti aldirashchiliqta depne qiliwétilgendek qilidu. Qebrining yasilishidin qarighandimu bu mexsus aqsöngekler üchün qézilghan yerlik emes, bézilishimu nahayiti addiy, qebre témidiki tam resimliri sizilip bolunmighan hem boyaqlar qalaymiqan chéchiwétilgen, buni hetta pakizrek sürtüpmu atmighan, tutankamonning depne buyumlirimu uning kündilik buyumliri emes, chünki arxé’ologlar bu buyumlardin bashqa ademlerning oyulghan ismini bayqidi, tutankamonning namu-sheripi bolsa bashqilarning ismi öchürüwétilip andin oyulghan, tutanklamonning momyalan’ghan jesidi bashqa pir’ewinlerningkige oxshash xushpuraq buyumlar bilen chirishtin saqlash usuli arqiliq qaturulghan bolmastin belki xush puraq buyumlar we chirishtin saqlash buyumliri momyaning üstigila töküwétilgen.
En’gliye lwérpol uniwérsitétining tetqiqatchiliri 1968-yili momyani X nurida tekshürüsh ijazetnamisi alghandin kéyin tekshürüsh arqiliq ölgüchining ménge söngikide yötkelgen iz barliqi bayqalghan, arqa méngiside qan uyutmisi barliqi bayqalghan. Tetqiqat guruppisidiki doktor xarrison : «bularning hemmisi binormal jeset ikenlikining alamiti, tutankamon hayat chéghida uning méngisi qattiq zerbidin zexmlen’gen. Mundaqche éytqanda, bu zerbe tutankamonning jénini alghan, yeni tutankamon qestlep öltürülgen» deydu. Bu heqtiki yip uchi tedrijiy roshenleshkende, bu ölüm weqesidiki türlük gumanliq nuqtilar xuddi erwahtek leyleshke bashlighan.
Tutankamonni öltürgen qatil
Tutankamonni öltürgen qatil zadi kim? Tutankamonning ömri némishqa shunche qisqa? Bu siyasiy qatilliq tarixta qandaq iznalarni qaldurghan? Xandanliqning teqdiride qandaq özgirishler bolghan? Tarixshunas pawbo blur parche-purat höjjetlet, arxé’ologiyilik tépindilar, qebre we momya qatarliqlarni tetqiq qilish arqiliq bir tarixiy weqeni eslige keltürdi, tutankamondin ibaret bu ömri köte pir’ewinning hékayisidin kishiler eyni zamandiki misir hökümranliq hoquqini talishi kürishining dehshetlik kartinisini körüwalalaydu.
3300 yillar burunqi tutankamon dewri misir tariidiki dawalghuzsh tolimu keskin bolghan dewrdur. Döletning birlikke kélishi besiy müshkül bolghan, siyasiy we diniy küresh qalaymiqanchiliqliri eslidiki mukemmel jem’iyet tertipini buzuwetken, ordidiki qara niyet chirikler tepriqibazliq qilip hakimiyetke tehdit salghan dewr idi. Mushundaq bir zamanda, tutankamonning gödekliki, özi we ianishining ziyade yashliqidin téxi weli’ehd qaldurushqa ülgürelmigenliki misirni porux qazinigha aylandurup qoyghan idi. Iblis axir yash tutankamonning helqumidin boghdi, hökümranliq hoquqi bashqilarning qoligha ktüp ketti.
Undaqta tutankamonni zadi kim öltürdi?
Birinchi gumandar : herbiy qomandan xolanxéb. Bu qara niyet qomandan da’im yash tutankamon’gha jeng mashinisi heydeshni, ow owlashni ögitetti, bu pa’aliyetlerde bir qétimliq «tesaddipiy hadise» keltürüp chiqirish qiyin emes. Nawada tutankamon heqiqeten yolda ölgen bolsa, jeset xlanxéb élip kélishtin burun sésip ketken bolushi mumkin. Bundaq bolghanda, momya qaturush dawamidiki xushpuraq buyumning momyagha töküwétilishini chüshendürüsh mumkin. Xolanxébning meqsiti axirqi hésabta textni qolgha keltürüsh, bu meqsetke yétish üchün uning qolidiki herbiy qomandanliq hoquqi tolimu qolayliq bir amildur.
Ikkinchi gumandar: tutankamonning xotuni, yeni xanish anksénnamon. Uning meqsiti text tartiwélish yaki birer wars tépish bolsa kérek. Tutankamonning qebrisidin ikki bowaqning momyasi bayqaldi, eqliy xulase arqiliq buning tutankamon bilen xanishning qizliri ikenliki, bowaq baldur tughulghan yaki ölük tughulghan bolush mumkinliki ilgiri sürüldi. Nawada tutankamonning tughut iqtidari bolmighan bolsa, anksénnamonning tutankamondin ajriship bashqa er bilen toy qilish mumkinlikimu nezerdin saqit qilinmidi.
Üchinchi gumandar: wezir ay. Ay tutankamonning xan atisi hayat waqtidila wezir idi. Kéyin ay 9 yashliq tutankamon’gha hamiyliq qilip textke olturghuzghan, emma hökümranliq hoquqini changgiligha kirgüzüwélip, perde arqisida qomandanliq qilghan, uning üstige tutankamonmu uninggha alahide ishen’gen. Ayning qatilliq qilishi belkim pir’ewinlik textini qolgha keltürüsh bolushi mumkin, démisimu tutankamon ölgendin kéyin u textke olturup pir’ewin bolghan. Uning üstige, tutankamonning qebri témida ayning tutankamonning depne murasimigha riyasetchilik qiliwatqan resimi sizilghan, halbuki, bu murasimgha qomandanliq qilghuchi choqum pir’ewinning waris namzati bolushi kérek.
Sirning yene bir yeshmisi: tutankamon qestlenmigen
Kéyinche mutexesisler tutankamonning momyasini CT apparatida tekshürgen, netijide tutankamonning ejellik zerbige uchrimighanliqi éniqlan’ghan. Emma qedimqi misir tarixini tetqiq qilghuchi nopuzluq alimlar bu netijining saxta ikenlikini quwwetleshken. Bérlin brandénburg pen inistituti bilen insanshunasliq inistitutidiki mexsus tutankamon tetqiqati bilen shughullinidighan mutexesisler : «herqandaq adem qiyas qilishqa amraq kélidu, emma hazirgha qeder héchqandaq birer ispat bu qiyaslarni ispatlap bérelmidi» deydu. Bu sirni yéshish üchün, misir arxé’ologiye ministrliki bilen amérikining bir tetqiqat guruppisi alahide üsküne seplen’gen mashina arqiliq pir’ewinler jilghisidin tutankamonning momyasini yötkep chiqip, ilghar eswablar bilen momyani tekshürüp, bash söngikini süretke élip tutankamon ölümining heqiqiy sirini tapmaqchi boldi. Netijide bu tetqiqat guruppisi 3300 yil burunqi bu yash pir’ewinning qestlenmigenlikini éytti. Qisqighine 15 minutluq CT filimidin tetqiqatchilar momyaning barliq söngeklirdin 1700 parchidin artuq süret tartip, hayat chaghdiki tutankamonning nahayiti oruq emma tolimu saghlam ikenlikini, ozuqluq yétishmeslik yaki yuqumluq késellikliri alamitining mewjud emeslikini, kalpukining sel yériq ikenlikini, ménge söngikining zerbige uchrash alamiti bayqalmighanliqini tehqiqlidi. Emma tutankamon ölümi üstidiki tetqiqat hélihem dawamlashmaqta. ( «Asiya Kindiki» gézitidin élindi, terjiman : Erkman)

Impérator gambisis ölümining siri

Miladidin burunqi 525-yili pérsiye impériyisining impératori gambisis yiraqqa yürüsh qilip misirni boysundurdi, kéyin yene nubiyege ( hebeshistan, yeni bügünki éfi’opiye ) yürüsh qilghan bolsimu nubiyeni boysunduralmidi. 522-yili, iranda kahin gamotta siyasiy özgirish qozghap hakimiyeni changgiligha éliwalghanda, xewerni anglighan gambisis iran’gha qaytish sepiride ushtumtut öldi, shuningdin kéyin hazirghiche uning ölümi bir süpitide dunya tarixida talash-tartish qozghimaqta.
Zalim alemgir gambisis
Miladidin burunqi 529-yili, pérsiye impériyisining impératori kurus massagétlarni boysundurush urushida ölgendin kéyin uning oghli gambisis atisigha warsliq qilip pérsiye impériyisining textige olturdi. Zalimliqta uchigha chiqqan gambisis tughma tutqaqliq késili qozghalghanda sépi özidin bir telwige aylinip qalati.
Miladidin burunqi 525-yili gambisis misir paytexti momfésni ishghal qilghandin kéyin, misir pir’ewini we uning wezir-wuzralirini tirik esir aldi. Gambisis ghalibiyetchining heywisini köz-köz qilish üchün monfisni ishghal qilip bolghandin kéyin nusret murasimi ötküzüp, tajawuzchiliq urushining ghelibisige tentene yangratti. Murasimda u misir pir’ewini we uning wezir-wuzralirini sheher sirtidiki bir meydan’gha yighip, ular we ularning xotun-qizlirini qulluq libasi kiyip qulluq bildürüshke mejburlidi, yene téxi heshemetlik misir ordisining paraghetlik turmushida yétilgen xanish-melike, wezirlerning xotun-qizlirini maltaq bilen su toshushqa mejburlidi. Orda ayim-xanimliri nedimu bundaq xorluqqa berdashliq bérelisun? Ular yighlap-qaqshap pir’ewin, wezir-wuzralar aldidin ötüshke mejbulandi. Pir’ewin, wezir-wuzralar bundaq kolléktip xorlashni körüp ilajsizliqidin dad-peryad kötürüshüp gambisistin rehim-shepqet tilidi, emma telwe gambisis we uning esker-chérikliri nusret tenteniside ussulgha chüshüp köngül achti.
Gambisis misirdiki nusretliridin mest bolup nubiyege hujum qilghan bolsimu meghlub bolup qaytti. Bu chaghda uning tutqaqliq késili qozghilip telwilikte uchigha chiqip misirliqlargha qilmighan eskilikliri, salmighan zulumliri qalmidi.
Del shu mezgillerde, gambisis iranda kahinlarning siyasiy özgirish qozghap text tartiwalghanliqidin xewer tépip iran’gha qaytish sepirige atlan’ghan bolsimu seper üstide ushtumtut öldi. U zadi qandaq öldi? Néme sewebtin öldi? Nede öldi? Mana bu 2500 yildin buyan bir sir bolup kelmekte.
Gambisisning ölümi « abis » bilen munasiwetlikmu?
Qedimqi misirliqlar gambisisning ölümini ilahning qarghishigha uchrap jénidin ayrildi, dep qaraydu. Chünki gambisis qedimqi misirliqlar tiwinidighan muqeddes kala « abis » ni neyze sanjip öltürgen iken.
Qedimqi misirliqlar köp ilahliq étiqadta bolup, ularning qarishiche, inek ilah abisqa mensup iken. Ékin medeniyitidiki misirliqlar déhqanchiliqni asas qilidighan bolghachqa, ularning nezeride abis eng büyük ilah bolup, özlirining yilda bir qétim ötküzülidighan eng daghdughiliq bayramlirida eng pakiz inek we ghonujunlarni ilah abisqa atap nezir qilidiken. Ilah abis ene shundaq özige atalghan nezirde nechche yilda bir qétim tughulidiken. Gambisis nubiyeni boysundurush urushida meghlub bolup qaytip kelgende ötküzülgen nezir yillardikidinmu daghdughiliq ötküzülgen bolup, misirliqlar dölet munqerz bolghan ensiz yillarda abistin köprek hosul tilep daghdugha qilghan iken. Emma telwe gambisis bu bayramni misirliqlar özining nubiyedin yéngilip qalghanliqini tebriklishiwatidu, dep xata chüshinip ghezeb shemshirini shiltip, meshhur misir aqsöngeklirining kallisini élipla qalmastin belki nezir bégige pütkül misirliqlar jénidin eziz körüp tiwin’ghan, misirliqlar shu nezirge atighan « abis » ni élip kélishke buyruptu. Eslide « abis » qayta mozaylash iqtidari qalmighan bir inekning ghonujuni iken. Qedimqi misirliqlarning qarishiche bu inek quyash nuridin boghaz bolup « abis » ni tughqan iken, « abis » ning belgisi pütün téni tériqchilikmu alisi yoq tum qara tughulghan bolushi, qashqisida piramida shekillik aq bolghan bolushi, ong béqinida hilal ay sheklide aq bolghan bolushi, tilida ilahi qongghuz süriti bolghan bolushi, quyruqidiki tük qosh qewet bolghan bolushi, dümbiside qanat kérip turghan tazqara shekli bolghan bolushi kérek iken. Nezir bégi « abis »ni élip kelgende, gambisis qilichini sughurup «abis» ning qorsiqigha sanjighan bolsimu, qilichi « abis » ning saghrisigha sanjiliptu, telwiliki qozghalghan gambisis nezir bégini qamchilaptu we pérsiye qoshunini misirliqlarning bayram tentenisini buzushqa buyruptu. Yarilan’ghan « abis » ölüptu.
Qedimqi misirliqlar qaldurghan höjjetlerde yézilishiche, shu weqedin kéyin gambisisning telwiliki uchigha chiqip, arqa-arqidin kechürgüsiz gunahlarni sadir qiliwériptu.
Zalim gambisis
Kéyinche gambisis öz textini saqlap qélish üchün bir qorsaq inisi bardiyani öltürgen, buningdin sel ilgiri xanishi uning bundaq qilishini tosumaqchi bolghanda, xanishinimu öltürüwetken.
Gambisis bashqilarning özi heqqidiki eyibleshlirige taqet qilip turalmaydighan mustebit idi. Qol astidikilerning gambisis bir bimar, dölet bashqurush iqtidari yoq, dégenlirini anglap qélishni xalimaytti.
Bir küni gambisis wezir ezem pléksaspés tin : « dégine, parslar manga qandaq qaraydu ? Men toghriliq némilerni déyishidu ? » dep sorighan. Pléksaspés nahayiti éhtiyatchanliq bilen : « ular aliylirini maxtishidu, shughinisize ... Ular aliylirini sharabni sel köp ichip qoyidu, déyishidu» dégen. Gambisisning teri türülüp : « men ötkende bezilerdin sorisam ular méni nahayiti munewwer padshah, dégen idi, hetta ular méni atamdinmu qabil padshah, dégen idi, emdi ular méni sen dégendek dégüchi boptimu ? Men buni ispatlap chiqimen, zadi parslar yalghan sözlidimu yaki sen yalghan sözlidingmu ? » dégen we mirghezeblirini pléksaspés ning oghlini ordigha élip kélishke buyrughan hem pléksaspés ke : « oghlung hazir del ishik sirtida turuwatidu, eger men bir oq bilen uning yürikige sanjiyalisam parslar xatalashqan bolidu, eger oghlungning yürikige tegküzelmisem ular toghra éytqan bolidu, men eqlimdin azghan bolimen » dégen hem mirghezeblirige wezir ezemning oghlini tutup turushqa buyrup yaning kirchini bolushigha tartip oq üzgen, oq del balining yürikige sanjilip bala neq meydandila ölgen. Gambisis telwilerche qahqahlap : « men nahayiti segek ikenmen, parslar eqlidin ézip sarang boptu » dégen.
Misirda turghan üch yilda gambisisning tutqaqliqi ghaljirliqqa aylan’ghan, shu mezgillerde u etrapidiki nurghun hörmetke layiq pars aqsöngeklirini tirik kömdürüwetken, bir qorsaq igichi-singillirini wehshiylerche öltürgen. Wezirliri her küni qaysi küni béshimizgha shum külpet kélerkin, dep deke-dükke, ghem-endishide kün ötküzgen.
Irandiki ichki niza
Gambisis misirda zorluq-zombuluq qiliwatqan künlerning biride, parslarning yüriki bolghan iranda zoro’astér ( ateshperestlik ) dinining kahini gawmata ghelyan köterdi. Gawmata parslarning gambisis xandanliqining rehimsizlerche yürgüzgen hökümranliqigha bolghan naraziliq keypiyatidin paydilinip gambisis teripidin öltürülgen bardiyaning üchinchi oghlini otturigha chiqirip, miladidin burunqi 522-yil 3-ayda siyasiy özgirish qozghap, özini pérsiye impériyisining padshahi, dep jakarlap gambisisning shahliq textini emeldin qaldurghanliqini élan qildi.
Gawmata siyasiy özgirish qozghighandin kéyin irandiki xelqning üstige yüklen’gen leshkiriy mejburiyet we baj-hasharni üch yilghiche emeldin qaldurush tedbirini élan qilip pütkül xelqning himayisige érishti. Puqralar tushmutushtin qozghilip ilgiriki rehimsiz bay-aqsöngeklerni öltürüp we qoghliwétip, mal-mülkini bölüshüwélishti.
Dölet ichidiki ghelyandin xewer tapqan gambisis chaqmaq tézlikide leshkerlirini bashlap dölitige qaytip ghelyanni tinchitishqa atlandi. U seper üstide, bir küni atqa miniwatqanda, qilichining ghilap tügmisi étilmey qalghanliqtin qilich ghilaptin sughirilip chüshti, nahayiti ötkür tigh uning yotisigha sanjilip u attin mollaqchilap chüshüp ketti. Yarilan’ghan gambisis özi derhal iran’gha qaytmay, qol astidiki yéqin serkerdilirini iran’gha ghelyanni tinjitishqa ewetip, özi aldirimay yürüshni pilanlidi, ilghar qisimi ( aldin yürer qisim ) qumluqta qara qum boran’gha uchrap halak boldi. Yéqinqi zaman’gha kelgende, arxé’ologlar pérsiye impériyisining halak bolghan bu ilghar qisimining jesetlirini tépiwélishti.
Gambisis yarilan’ghandin kéyin qarargahigha qaytip keldi, hawa issiq, jarahet téngilghan mata pakiz bolmighachqa, jarahiti shelwerep, her küni zerdab éqip, birer ay ötmey bu alem bilen xoshlashti.
Qedimqi yunan tarixchisi hrodod « tarix » ( « yunan –pérsiye urushi tarixi » ) dégen esiride, yuqiriqi sherhni yézip qaldurghan, bashqa qedimqi tarixchilarmu bu qarashni asasen qollap eserliride xatiriler qaldurghan. Yéqinqi zamandiki nurghun tarixchilarmu hrodod ning gambisis ölümi heqqidiki yuqiriqi xatirilirini neqil qilishqan, emma yéqinqi zamandiki bu tarixchilar ilimge muxalip bolghan diniy qarash terkiblirini chiqiriwétishken.
Behistan abidisige izah
Qedimde, misirliqlarning yuqiriqi qarishidin bashqa yene pérsiye shahinshahi dari’us I behistandiki qiyagha tashqa oyup qaldurghan meshhur shina yéziqidiki abididimu gambisis ning ölümini tilgha alghan, emma nahayiti addiyla bayan qilghan, shina yéziqidiki bu abide heqqide ilim sahesi oxshashmighan üch türlük izahatni otturigha qoyghan.
Birinchi xil izahat : « özini öltürüwalghan » dégendin ibaret. 19-esirning axirlirida bu xil qarash otturigha qoyulghan bolup, buni köp sandiki behistan abidisi tetqiqatchiliri qobul qilidu. Bu xil qarashtiki alimlar gambisis gawmataning ghelyan kötürgenlikini anglighandin kéyin kelgüsidin ümidsizlinip özini öltürüwalghan, dep qaraydu.
Ikkinchi xil izahat : « öz ejilide ölgen » dégendin ibaret. 1912-yili gérmaniyilik alim sultiz tunji bolup bu xil qarashni otturigha qoyghan. U özining « gambisisning ölümi heqqide » dégen mexsus tetqiqat maqaliside 20 xil hindi-yawropa tilliridiki idi’omlarni uniwérsal tetqiq qilip «gambisis öz ejilide ölgen» dégen yekünni chiqarghan. 1919-yili réydman xopt özining zoro’astér yashighan dewr üstide arxé’ologiyilik tetqiqat» dégen kitabini neshr qilip yuqiriqi qarash izidin mangghan.
Derweqe yene bashqilar teripidin öltürüwétilgen, deydighan qarashni ilgiri süridighan alimlarmu bar. Undaq qarashtikilerning beziliri «gambisisni maga’us kahinliri öltürüwetken» dése, yene beziliri «gambisis herbiyler süyqestining qurbani» déyishidu.
Gambisis ölümining sewebi éniq bolmighanning üstige yene u ölgen jay toghrisidimu türlük qarashlar bar. Qedimqi yazghuchilar shundaq yézishidu, mesilen yüsüf sellawiy gambisisni demeshqte ölgen, dése, yunan tarixchisi hérodod gambisi ölüshtin burun özi shu tapta turuwatqan sheherning qaysi sheherlikini sorighanda, qol astidikiliri «aghbadanna»dep jawab bergen. Bu pakittin ayanki, u xuddiy bisharettikidek süriyening bu shehiride ölgen. Yene beziler uni babilonda ölgen, depmu qaraydu. («Asiya Kindiki» gézitidin élindi, terjiman: Erkman)