Xenzu edebiyatida némishqa pushayman idiyisi yoq ?



Sey yixuey



Bozqir terjimisi



Men da’im shuni oylap qalimen, dölitimiz«medeniyet zor inqilabi »dek balayi-apetlerni bashtin kechürdi, millitimizde nurghun nachar illetlermu yoq emes. Emma , edebiyatimizda némishqa bügünkilerge ibret bolghudek pushayman qilish idiyisi ekis ettürülgen birer eser yoq?



Ilgiri gérmaniyilik xenzushunas kobinning«junggoning hazirqi zaman edebiyati bir döwe exlet»dégen sözi ilim sahesidikiler arisida küchlük inkas qozghighan idi . Beziler bu jayida éytilghan söz boptu dése, yene beziler tushmu-tushtin yengni shimaylap otturgha chüshüp hem éghizini hem qelimini teng ishqa sélip buninggha ökte qopqanidi. Méning bu yerde bu sözning toghra – xataliqi heqqide bir néme dégüm yoq , emma kobinning eshu bir éghiz sözining ilim sahesidikilerni öre - töpin qiliwetkenlikining özila kupaye , dep qaraymen.



Hés qilishimche ,millitimiz bekla saxtiliship ketkendek qilidu , bizde heqiqetenmu tiragédiyilik hésiyat we pushayman éngi kem iken. Yazghuchilirimizda «güzellikni kökke kötiridiighan»güzel exlaq bolush bélen birge yene « rezillikni yoshuridighan » nachar xahishmu oxshashla mewjutken. Öz rohiyitini qédirip béqishqa jür’et qilalmay turupla öz rohiyitini bashqilargha perdazlap körsitishke amraqken. Mana bu yazghuchilirimizning eng zor meghlubiyetlik terepliri bolsa kérek.



Rusiyidin néme üchün shunche zor dangliq yazghuchilar chiqqan? Méningche, buningdiki halqiliq seweblerning biri rus yazghuchilirida pushayman idiyisining bolghanliqidin , ichki dunyasigha heqiqi chöküshke jur’et qilalighanliqidin bolsa kérek.Méning tolistoy , dostoyowiskiylarning eserlirini oqup alghan eng chong tesiratim shu boldiki , ularning eserlirige bir xil chongqur hem keng bolghan diniy roh yoshurun’ghanken. Konkiritni qilip éyitqanda, bir xil gunahigha töwe qilish éngi we pushayman qilish idiyisi singgeniken.Tolistoyning «tirilish » romanini alsaq, kitabtiki ésilzade pomishshik néxliyodof maslowa ( katiyusha) ni azdurup , uning nomusigha tégip , uni exlet ornida tashliwétidu. Néxliyodof sotqa tartilghan pahishe ayalning del eyni yili özi ippet nomusigha tegken qiz ikenlikini bilip qattiiq azaplinidu-de meniwi jehettin exlaq sotigha tartilidu. U öz wujudining jinayet bélen toshup ketkenlikini hés qilidu. Shuning bélen u yol boyi sébiriyige palan’ghan bu qizgha egiship mangidu we özini kechüriwétishni ötinidu. U bu arqiliq öz gunahigha töwe qilip pak adem bolmaqchi bolidu. Dostoyowiskiyning « jinayet we jaza » qatarliq meshhur eserliridimu kishilerning rohiy dunyasi intayin mukemmel halette yorutulghan. Dostoyowiskiy qelimidiki raskolniskow ichki dunyasi intayin murekkep we azapqa tolghan adem bolup, da’im rohiy bésim ichide yashaydu. Axir u diniy étiqad arqiliq bu azaptin qutulidu.Rusiyilik büyük yazghuchilarning wujudi we ularning ölmes eseserliridin bir xil öz gunahigha töwe qilish we pushayman qilishtek diniy hésiyatni köreleymiz.



-20esirdiki junggo edebiyatida lushün we bajinlarni küchlük bolghan öz gunahigha töwe qilish idiyisi we pushayman qilish idiyisige ige yazghuchilar déyishke bolatti.Biraq, hazirqi zaman junggo edibliri ichide lushün, bajin, yé dafulardek kishilik hayatqa tikilip qariyalaydighan , özining rohi dunyasigha chökeleydighan yazghuchilarni uchratqili bolmaywatidu. Bizning nurghun yazghuchilirimiz jem’iyetni tenqit qilish,tüzülmige ökte qopushqa jür’et qilalighini bélen özining heqiqi rohi dunyasigha baturluq bélen yüzlinishke jür’et qilalmaywatidu, rasit sözleshke jür’et qilalmaywatidu, özining ichki dunyasi bélen uchrishishqa téximu jür’et qilalmaywatidu, öz chawisining chitqa yéyilip kétishidin ensirewatidu. Mana bular bizning edebiy ijadiyetlirimizning qimmiti bolmaywatqanliqining tüp sewebidur.Bir yazghuchigha nisbeten öz gunahigha töwe qilish we pushayman qilishtin ibaret diniy söygüning bolushi uning heqiqetke intilidighan, sawapliqqa intilidighan adimiylik xisletke ige ikenlikini , özining rohi dunyasini , hetta bir pütün milletning rohi dunyasini opratsiye qilishqa jur’et qilalaydighanliqini , özi heqqide qayta oylinalaydighanliqini , öz-özini inkar qilalaydighanliqini ,özini gunahi kebirlerdin saqit qilip yip-yéngi adimiylik yoligha bashliyalaydighanliqini ispatlaydu.



Mushu yillarda men özimizning edebiy eserliridin barghanséri bizarliq hés qilidighan bolup qaldim.Eng azaplinidighinim eshu eserlerning saxtiliq we köptürmichilik bélen tolup ketkenlikidur. Saxtiliq we köptürmichilik yuquridin töwen’giche hemme yazghuchining aditige aylinip ketkendek qilidu, bügünki künde bu xil haletning ewij élip kétishige chidap turush besiy müshküldek qilidu. Yazghuchilirimiz öz rohi dunyasini tekshürüp körüshke jür’et qilalmaywatidu, sewrichanliq bélen bir xil pakiz rohi halette yéziqchiliq qilishqa kirishelmeywatidu. Tawar igilikining jahanni bir alghan ghewghaliri aldida kishiler yölinishidin adiship ketti, hemmide neshiriyat kiriminila asas qiliwélish, saxta eser yézish arqiliq nam chiqirish ,«zerdar’edibler qatari»gha tizilishni qoghlushush moda boliwatqan bügünki künde edebiy eserlerdiki «heqiqi qimmet» ni chüshinidighanlar barghanséri azlap barmaqta. Kishiler xuddi uwisi chuwulghan heridek sti - washlirini altundin zinnetleshke küchewatqan künlerde kimlerning «öz gunahigha töwe qilish» ,« pushayman qilish» qa cholisi tegsun deysiz?



Mushu yillarda ichki ölkilerge bérish pursitimu köp boliwatidu, her qétim barghinimda yazghuchi, alimlar bélen uchriship turimen. Emma, her qétimliq uchrishish manga binormalliq,ghelitilik hés qilduridighan bolup qaldi.Hés qilishimche , ular edebiyat bélen emes «edebiyat munasiwetshunasliqi »bélen meshxul boliwatqandek tuyilidu . He dése biri birining chapinini kötiriwatqan, biri - birini maxtap uchiriwatqan , hetta biri - birining chapinida terlewatqan. Téximu qorqunuchluqi , edebiyatimiz«emeldarlar tebiqisi»ning ziyankeshlikige uchrawétiptu .Talay yazghuchilar séyasi orun’gha ,emeldarliq imtiyazigha meptun bop kétiptu. Ular emeldarlarning könglini qandaq utush , tüzülmige qandaqlarche béqinish bélenla bop ketkechke özlirini tüzülmining ichidiki tar ramkigha solap qoyup , yazghuchilarda bolushqa tégishlik musteqil xaraktirdin pütünley mehrum qaptu. Junggo ediblirining yilikidiki bu xil « yigilitish géni »ularning eng giganit ediblerdin bolushigha tosalghu boliwatqan amillardur.Shundaqla mushu seweb tüpeylidin bizning edebiyatimizda bir xil roh ,bir xil erkeklik, zéyaliylarda bolushqa tégiishlik bir xil « meniwi quwet » kem bolmaqta.



Nechche on yildin buyanqi junggo edebiyatida waqitning siniqigha berdashliq béreligüdek ölmes eserdin nechchisi yézilip baqqanliqini esliyelermizmu?



Méningche , kobinning sözining özige tushluq asasi bar. Biz awal hayajinimizni bésiwélip , qulaqqa xosh yaqmaydighan geplerni anglighan haman musht kötürüp qopudidighan xaraktimiz üstide tenqit élip barmisaq bolmaydighandek qilidu.



Méningche , sap sen’et eqidisige ige yazghuchilar eng yaxshisi soda menpe’eti, emeldarliq imtiyazi yaki özige hel bérishke meptun bolup kétish késilidin üzil-késil qol üzüp, ré’alliqqa qaytip,ademlerning mewjutluqi we qimmige köprek köngül aghdurudighanla bolsa choqumki, ruslargha oxshash milletning azap-oqubetlirini zimmisige élip kiristqa yüzlineleydighan munewwer yazghuchilar arqa-arqidin meydan’gha kélidu. Ene shu chaghdila mushu dewirning « pushayman xatirliri » ruyapqa chiqishi mumkin.