Yoqilish


(dastan)


Ferhad Tursun
Birinchi bap qan ashiqi

Kerbala deshtide aqsun mewj urup qanim méning
Meshrep


Jimjit olturidu zimin üstide,
Qéchishning axirqi demliride u;
Rezil bir chöchekke oxshar qismiti,
Tirishar ularni untushqa menggü.
Özining qismiti we hayatini
Bir güzel chöchek qip chiqay dégen u,
Qip qizil qénida échildurup gül
Barche el insan’gha tutay dégen u.
Meptun öz qénigha shundin béri u,
Maxtinip körsetmek bolatti da’im.
Axiri kelgende darning aldigha
Shadliqi jismida bolghandek qayim
Mubarek qip qizil qaninggha① dep u
Cherx urup özige eylidi xitab,
Tiniqi tézleshti achközlük bilen
Qénini körüshke ketti aldirap.
Tupraqqa yéyilghan qip qizil qanning
Körmekchi idi mewj urushlirini,
Körmekchi idi u barche insanning
Menggülük heyrette qélishlirini.
Bihésab kochida meshhur ademler,
Shumluqning menggülük béshariti u.
Qiyindur xeqlerni heyran qaldurush,
Hettaki qan’ghimu qarap qoymaydu.
Bilmeymen kallisi késilgen chaghda,
Sharqirap tupraqqa yéyilghanda qan,
Axirqi tamchisi éqip bolghiche
Barmidu közide körüshke imkan?
Bilmeymen qan bilen köz nurlirining
Qaysisi ténidin yoqaldi awal,
Qandaq bir terizde sezgülirini
Bir birlep igilep qaplidi zawal?
Dangliq qan töküshni, dangliq ölümni
U özi tamasha qilalidimu?
Ghuwa sezgülirige qanning julasi
Axir ret bir shadliq bérelidimu?
Kochida bekmu köp meshhur ademler,
Tinimsiz awazlar basqan jahanni.
Medhiye, qaghishlar, shehwet sözliri,
Chirqirash, yighlashlar hemde külkiler,
Gas qilip tashlaydu her bir kishini.
Kochida bekmu köp meshhur ademler,
Aldirash aqmaqta kishiler topi,
Qip qizil qan ichre yatidu bir ten,
Shu tapta bu halni körmes héchkishi.
Kishiler aldirash öter yénidin,
Héchkishi uninggha salmaydu nezer.
Wujudi pit bilen liq tolghan qéri
Ema bir bowaygha oxshar bu sheher.
Sansizlap ayaqlar arashlirida
Sogh shamal qochulup qilidu nida.
Xilmu xil renglerning qaynimi etrap,
Buninggha qoshulup xilmu xil sada
Méngemni bir birlep qilmaqta weyran.
Goya jan talashqan tendiki jandek
Qutulush yolini izdeydu insan.
Béshi yenchiliwatqan ilan’gha oxshash
Heryaqqa uridu özini shamal.
Qistaydu ademni chuqan sürenler
Qachayli…
Qachayli…
Yoq bashqa amal.
Dehshetlik chuqini mashinilarning
Aylinip barmaqta qattiq maddigha,
Kochilar aylinar qattiq qistilip
Uyushup goya bir awaz téghigha.
Isqirtip tashlidi sezmey özimu
Dérize aldida turup bir bala,
Yiringgha aylinip u chiqarghan ün
Singishti bir qizning baliyatqusigha.
Kochida bekmu köp meshhur ademler,
Ejellik wabaning mikrubliridek.
Hazirqi dewrde dang chiqarmaq tes,
Hetta qan bilenmu qedimdikidek.
Eng güzel nerse dep bilgen qénini
Özining qénigha ashiq u telwe.
Biraq biz yashighan ushbu dewrde
Exletler liq toldi qanning ichige.
Yirginer ademler qanni körgende,
Yirginer hettaki öz qénidinmu.
Kim biler kochida yatqan u jeset
Kimlerning qolida ölüp yatqandu?
Su…
Su…
Su…!
Axir ret qilghanda nida,
Xiyaliy tuyghular bolghanda peyda,
Qoyash we topanning esli obrazi
Uningki jismida bolghanda qayim
Quliqigha shiwirlap anglan’ghan sada
Axirqi ret uni titretti belkim;
Xiyaliy tuyghuda körün’gen ashu
Sularning örligen pelliliride
Mikroblar ériship yéngi gewdige
Köpiyip qaldurar ewlad u yerde.
Dehshetlik awazlar chalghitar suni,
Berdashliq bérelmey ingrar ayallar;
Ténide qozghalghan ténimsiz titrek
Ölüm we chüshkünlük unda jush urar.
Dehshetlik chuqini mashinilarning
Herqandaq sezgüni qilmaqta weyran.
Awazlar boshluqqa patmay chingqilip
Körüner hettaki töwenlep asman.
Yasilip barmaqta bihésab tamlar,
Boldi qoy bunche köp xiyal qilishni!
Némishqa sirqirap turidu putlar,
Kézimen bihésab tamlar ichini.
Tamlar we awazlar boghmaqta méni,
Xiyalni igilep barar astilap.
Xiyalning dolquni lepildep éqip
Barmaqta tügimes tamni yaqilap.
Bu achköz tamlardin yanmas sadalar,
U yalmap yutmaqta hemmini bunda.
Qétiship barmaqta barche jandarlar
Peqetla shu cheksiz chuqanlar ara.
Urulup soqulup chuqan sürenler,
Uwulup öz ara singiship ketken.
Boshluqqa patalmay ching ching qistilip
Öz ara uyushup qétiship ketken.
Peqetla shu qéri sha’irning qoli
Midirlap yürmekte sus, bekmu asta.
U qandin qorqidu, awazdinmu hem
Kériki medhiye peqet uninggha.
Oxshimas u héliqi qan ashiqigha,
(kochida cherx urup nale qilghuchi.
Hezriti ademning yénida turup,
Resulgha mirajda hemra bolghuchi.
Ibrahim ot ara örten’gen chaghda
Ateshni goyaki gülzar bilgüchi②)
Qachidu u bunda barche awazdin,
Qachidu eqil we gheyri eqildin,
Qachidu bahardin hemde ayazdin.
Kéler tün yérimda sirliq téléfun,
Ün tinsiz u kütken talay talay ret.
Xalaydu tarixta bir rol élishni,
We lékin ademler bermeydu purset.
Yoshurun öltürüsh tehditlirimu
Shu qeder mezzisiz, soghaq shu qeder.
Héchkishi qiziqmas bundaq xewerge,
Kochida bekmu köp meshhur shexsler.
Özidin shu qeder xudiksirashlar
Asandur ölümni untup kétishtin.
Sha’irgha ene shu jimiki amet,
Qaraslap bir sada kelse söngektin.
Temtirep yürüydu sha’irning qoli
Sözlerdin qurulghan orman ichide.
Anglinar u yerdin iblisning üni
Hörlük dep atalghan cheksiz kéchide.
Qiynilar xiyaliy obrazlardin u
Bilelmey ularning bisharitini.
Qorqidu u da’im xiyal sürüshtin,
Xalimay qaytidin eske élishni.
Kochida ademler réti buzulghan,
Ah ular késeldur, késeldur menggü…
Sansizlap gewdiler arashlirida
Ademni qiynaydu herqandaq tuyghu.
Su…su…su…dep asta ingridi belkim,
Nezermu salmidi héchkim qénigha,
Chuqanlar lawuldap köyer kochida,
Ot achchiq yéyilip barar etrapqa.
Kütidu u shunda tupan süyini
Qorqunch we tatliq hayajan bilen,
Ésige alidu söygü küyini,
Azabliq lezzetke chömülidu ten.

Ikkinchi bap yamghur jilwisi
Ottek parqirap kel,
Sudek sharqirap kel.
Uyghur shamanistlirining epsunliridin
Ey noh, bu dunyani qandaq hés qildingiz?
Bu dunya xuddi ikki ishiklik öy iken, bu ishiktin kirip u ishiktin chiqip kétiwatimen
Rabghuzi qissesul enbiya
Ikkimiz uchrashqan shu yamghurluq tün
Men sanga héchnerse éytiyalmidim,
Bu sözler sir bolup qalidu menggü
Mewjut dep ularni oylimas héchkim.
Yürektur menggülük tapshurulmas xet,
Qiynaydu uningki sir bop qélishi,
Gerche serp etsengmu pütün ömrüngni
Hettaki qaturup sen qebre téshi
Toxtimay sözliseng, toxtimay yazsang
Yenila untulup kéter hemmisi.
Bu yamghur hemmini tashlaydu yuyup,
Yuyulup tashlinar yürek aghriqi.
Unutqusiz bu cheksiz yamghurluq asman
Qelbimdek bipayan, xunük we éghir.
Ah belkim qaytidin körelmeymiz biz
Ashundaq yamghurluq künni qayta bir.
Ademler özini almaqta chetke
Aldirap téniship yamghur qoynidin.
Menchu? Men yamghurgha bolghanche esrar
Kételmey turarmen shu tapta bundin.
Özining ténini köziter sha’ir,
Mestliki ténige tarqalghan chaghda.
Haraqning dolquni chiqip ewjige,
Walisning küyide éziqqan chaghda.
Olturush barghanche ketmekte qizip,
Berdashsiz ayrildi bundin axiri.
Qizighan yürekni tinjitalmastin,
Téximu mest qildi küzning yamghuri.
Bek yéqin, bek yéqin uning mestliki,
Bir ahang bop singgen haraq we söyüsh…
Arigha urulup nurghun chékitler,
Bashlinar kelgüsi we yiraq ötmüsh.
Tingshaydu insanlar yürikini u
Turghanche su bilen ot arasida.
Otningki yüzide körüp xudani③ ,
Izdeydu özini suning astida.
Ot bilen suning eng mukemmel halda
Birleshken gewdisi qip qizil qandur.
Bar unda ottiki qiziq hararet,
Sharqirap éqishi xuddi qiyandur.
Ténidin étilip chiqqan chaghda qan
Köygendek tuyular pütkül ka’inat
Qan goya déngizdek kötürer ghelyan
Sezdiki köyüp kül bolmaqta asman.
Suningki ghayet zor dolquni özre
Sezdi u özini leylep chökkendek.
Su uni bir birlep tunjuqturmaqta
Jananning axirqi ingrashliridek.
Échirqap turghan bir boshluq yüriki,
Qaldurma bop bosh dep qilidu nale.
U anglap qanlarning sharqirishini
Eyminip qaraydu aghriq köksige.
Yürektin qutulup neghme qilsa qan
Échirqap huwlaydu telwe yüriki,
Chünki u xalimas quruq kétishni,
Aramliq we shadliq qiynaydu uni④.
Chünki u dunyagha törelgendila,
Jahan’gha bir sahib ada bop kelgen⑤ .
Alemning ghémini özige yüklep,
Elemge xumar we ashna bop kelgen.
Sulmaqta derwishning xazan chirayi,
Goyaki…goyaki…untulush kebi.
Anglaydu awazsiz chaqirar uni
Kör méni, körgin, dep qip qizil qéni,
Ah, lékin közliri ghuwalashmaqta
Uningki tatarghan chéhri bilen teng.
Susliship barmaqta xam xiyal kebi
Öchmekte tézlikte qénidiki reng.
Qansirash we közning nursizlishishi
Bilmeydu qaysining tézraq sür’iti.
Axirqi ret baqqan chaghda qénigha
Özgerdi qan qizil rengdin yéshilgha,
Özgerdi hem kökke andin qaragha
Axiri yoqaldi qara reng ara.
U nida eylidi qarangghuluqta:
Éytip ber sen manga qaytish yolini!¢q
Körey men aq qarda chaqnighan qanni,
U barche güzellik uzluq menbiyi.
Asman’gha qarisa körünmes qoyash,
Körünmes hettaki zulmet kéchimu.
Ghuwaliq ichide yoqaldi asta
Dunyaning esebiy qiqaslirimu.
Hemmisi yoqaldi, yoqaldi alem,
Yoqatti hemmini bir qup quruqluq.
Qalghini peqetla bash söngikige
Qedimki zamandin qalghan bir boshluq ¢k.
U boshluq gahida otning sheklide
Chüshümde yélinjap bolidu ayan.
Ayalning yalingach ténige oxshash
Nérwilar tektide qilidu jewlan.
Xiyaldek mewjutsiz achchiq shu sima
Bilmeymen qeyerde boldikin ayan.
U goya yaralghan bir ret mestliktin,
We yaki normalsiz chüshlerdin qalghan.
Ölümdek lezzetlik,
Söyüshtek temsiz,
U goya teshnaliq goyaki achliq.
Gahida yalingach saranggha oxshash,
Gahida murdidek shermi hayaliq.
Ésimdin chiqmidi ashu güzel ten,
Ésimdin chiqmidi ahangsiz shu küy.
Men uni söygechke ishendim bar dep,
U deydu: men mewjut méni izde, söy!
U boshluq gahida suning sheklide,
Chüshümde dolqunlap bolidu ayan.
Qorqunch ilkide baqimen anga,
Toxtimay rohimda yasaydu qiyan.
Telmürüp izdeymen, körünmeydu u
We lékin sharqirar qulaq tüwümde,
Sharqirar qedimiy epsun’gha oxshash,
Sézimen gah uni janan ténide.
Shoraydu hemmini jansiz ténimdin
Qoyashni…
Upuqni…
Söygü…
Ölümni…
Sughurup alidu méning rohimdin
Ularning pütmigen obrazlirini.
Tirishtim sansiz yil shu obrazlarni
Melum bir shekilge kirgüzmek bolup,
Sersan bop goyaki kimyagerlerdek,
Esebiy ashiqtek da’im ah urup.
U ghuwa, yalghandek, mewjut emestek
Chüshüshke jür’etsiz qoyash nurimu.
Bar lékin échirqash inkar qilish tes,
Her adem uni hés qilip turidu.
Ah ashu mewjutsiz siyma rohimni
Hemmini bir birlep aldi ilkige.
Menmu hem yoqattim mewjutliqimni,
Tégishtim hemmini xiyalgha chüshke.
Bir sada öldüng dep bergende signal,
Yaq peqet emdila tirildim dédim.
Ölümdek mustehkem, erk kebi ajiz
Men ashu boshluqni erkin xalidim.
Kélidu exmeqliq qilghum qan’ghiche,
Kélidu xiyallar üchün jan bergüm.
Jan dégen eng erzan nerse
Némige
Atisang beribir.
Kélidu ölüm.
Boshluqni …men ashu quruq boshluqni
Külkilik dozaq dep qorqup yürginim.
Külkilik arqidin meptun bop yene
Külkilik hemmidin heset qilghinim.
Heyranliq ilkide qatqan wujudum
Uwulup chüshidu jeset külidek.
Shu küller ichidin qayta tirilgen
Séhirlik bir qushmen, alemde tighdek.
Kishiler izdepmu tapalmas méni
Susizmu chöllerde échilar gülmen.
Su ichre köyimen goya gülxandek,
Ot ichre tirikmen ayrilsam külmen.

3.Bap mestlik, gunah
Qulaq saldim keptirige bashqa tupanning
Gi’oséppi angarétti

Hezriti ademni bina qilghanda
Sen zadi kim bilen bille sen iding?
Ibrahim ateshni gülxan qilghanda
Eslide u yerde köygen sen iding.
Mensurning yüzini qanda yuyghanda
Béshinggha qilichni tutqan sen iding. ¢à
Suqratqa jallatlar zeher tutqanda,
Lezzetlik sharaptek ichken sen iding⑨.
Sen shundin bérila ehli sergerdan,
Yüriysen menzilsiz dunyani kézip.
Qonalghu yéringdur peqet qebristan.
Menzilni, nishanni bilmey ah chékip
Özüngni toxtimay urisen heryan.
Bu yürek bek éghir ah bekmu éghir⑩
Ölchimek tes uni taraza bilen.
Shu éghir yürekni kötürelmestin
Ölmekchi bolidu ademler jezmen.
Toxtimay éghirlap séning yüriking,
Éytqusiz azabqa bolupsen duchar.
Qan éqip chiketse yenggilleydu dep
Sadda bir xiyalgha boldungmu esrar?
Qan éqip yüriking barsimu boshap
Yéniklesh ruy bermes uningda esla.
Shunglashqa sergerdan bolup qalding sen,
Axirqi menzil yoq dunyada sanga.
Namelum bolghandek ejelning waqti,
Bilmeysen tughulghan kününgnimu sen.
Kelmeydu menggüge yézilmighan xet,
Ölmeydu bir nöwet ölüp bolghan ten.
Bu yürek bek éghir, ah bekmu éghir,
Gunahliq soqushlar yüz bergech haman.
Hemmidin éghiri undiki wijdan,
U séni herjayda qilar sergerdan.
Gahida satmaqchi bolsangmu uni
Héchkishi salmisa nezer güzirin
Dehshetlik shu éghir wijdanni ünsiz
Kötürüp yürmeklik ötmemdu jandin.
Salghanche hem cheksiz éghirliqini
Parazit quruttek yashaydu söygü.
Yiyilse yüriking, yenggillimestin
Eksiche éghirlap baridu mengngü.
Parazit qurutni xuddi mikrubtek
Bashqilar ténige yuqturay deysen.
Sen ashu yol bilen öz yürikingge
Belkim bir yenggillesh yoli izdeysen.
Némishqa bu qeder sirliq ölüming
Xilmu xil perez bar bir birige zit?
Rastinla sen özüng tallap ölümni,
Qildingmu ömrüngni mensurgha teqlid?
We yaki bir janan köyüp qép sanga,
Süyelmey séni héch tiriklikingde
Kallangni aldurup kélip aldigha
Söymekchi bolghanmu qanliq léwingge⑾?
U tétip körgende qanning témini,
Wujudi eng tatliq titrigenmidu?
Goyaki déngizdek örkeshlep téni,
Qirghaqlar üstige örligenmidu?
[kocha aptuwuzi]
Ademler qistilip machildap ketken,
[kariwat]
Boldi qoy bunchila qistima xotun.
[kocha aptuwuzi]
Ademler tiniqi bekmu rehimsiz,
[kariwat]
Ah boldi söymigin söymigin bügün.
Tenlerni sésitip barmaqta janlar,
We lékin söygü dep titreydu nérwa.
Qilmaqta insanni hemmidin bizar
Kochini bir alghan xilmu xil sada.
Qulaqlar qalmidi belkim dunyada,
Tindi hem barchisi sezgü ezaning.
Tarqatsa hayajan emchek topchisi
Nimige teshnadur uyushqan jisming?
Kochida ademler réti buzulghan,
Turmaqta késellik boshluqqa yamrap.
Hemmisi késeldur, aldirash késel,
Yürsimu mikruptin özini qoghdap.
Insanlar hemmisi xuddi bir tendek
Késellik bek erkin yürüydu kézip,
Lékin men bashqilar cheksiz yiraqtek
Sézimen özumni tenha we ghérip.
Bilmeymen némishqa boldumkin qachqun,
Xalaymen bularni bilmeslikni hem.
Hayatta mükünüsh bek ongay. Chünki
Dunyada bekmu köp dangqi bar adem.
Chuqanlar, ah wahlar,
Mashinilarning
Ténimsiz urghighan sadaliridin
Dehshetlik sükütke chümkeldi sheher
Shu wehshi awazlar siqip gélidin.
Bu sheher goyaki bir bash söngiki
Bunche köp xiyallar singgendu qandaq?
Sadalar gadirmach xiyalgha oxshash
Öz ara chirmiship kiriship shundaq
Sarangliq tüwige kelgen méngidek
Tügishish qoynigha basmaqta ayaq.
Balilar isqirtip chiqarghan sada
Yiringgha aylinip bicharilarche
Qétishqan awazlar téghini téship,
Dehshetlik köydürgüch hararitide
Barmaqta ayallar ténige éqip.
Ah sésip ketmekte tatliq xiyallar,
Qorqmamsen ularning yiringlishidin.
Andin bir tamche qan bilen bérikip,
Qorqmamsen yéngi jan yarilishidin.
Mestliki basqanda shillisidin ching
Aghrindi shehwetxor müshük ünidin.
Qusmaqta tamlargha yölinip sha’ir,
Misralar qurtlap chüsher aghzidin.
Nes basqan bir ayal körüp bularni
Chirqirap tashlidi belkim tuyuqsiz,
Bir bowaq paqigha ketti aylinip
Tarayghan matkining ichide ünsiz.
Chéqilghan botulka sunuqlirini
Qoligha alghanche yighlaydu bir mest,
Köz yashlar bihude tökülse artuq
Bu üchün ademler israpxor emes.
Ayaqlar astida xaman’gha oxshash
Pirqirap, yenchilip yürüydu walis.
Éziqqan muzika arashlirida
Ah mumkin emestur yolini tépish.
Putini özgermes bolup chirmighan
Naxshining rétimi, tansa we usul.
Erkinlik démektur éziqish dégen,
Éziqqan ademge hemme terep yol.
Azidu bihésab jijiqlar ara
Yayridin tapshurup alghanda mektup.
Éziqip u sirliq belgiler ara
Pal salmaq bolghanda bolidu meghlup.
Cheksiz yol boyida kötürgende qol
Qolida romkisi barmu sha’irning?
Menggülük yépilmas bop qalghanda ishik
Hayatliq mehsuli buzuq hewesning.
Mashina tosmaq bop kötürülgen qol
Qétidi dehshetlik soghaqta tonglap.
Tuyuqsiz éziqip ketti bir shopur
U qolni yoldiki belge dep oylap.
Payansiz chöllükke kirip bolghanda
Shürkinip bir chöchüp keynige qarap,
Qaytidin körmekchi boldi qollarni
Upuqta menggü tash boldi körgini,
Turmaqta qebridek ya sergerdandek
Zeberdest bir gewde kötrüp uni.
Jesetler üstide jinsiy qaghjirash
Ölüm we idrakni qilmaqta yeksan.
Taraydi tepekkür islar ilkide,
Sadalar shu qeder cheksiz bipayan.
Kigizdek chirmiship uyushup ketken
Ademler,
Mashina,
Jinlar,
Jalaplar.
Buzulghan nérwigha liq tolghan tendek
Özini tutalmay qalghach kochilar
Bu bizning sha’irgha qalmaqta oxshap.
……
Taqilar ishikler menggütaqilar.
Dunyada ishikler qalmaydu menggü,
Qalmaydu hetta hang,
Öngkür,
Qebre,
Ghar…
Kochida bekmu köp meshhur ademler.
Liq tolghan kochigha wang-chung sadalar.
Shu güzel shé’irning misralirimu
Esebiy jalaplar ah uhlirimu
Ulargha qétilip uyushup barar.
Yoqalghan idraklar, bilmeydu héchkim
Qaysisi shad külke, qaysisi ah zar.
Yoshurghin wijdanni mexpi shu qeder,
Yoshurghin numusluq késeldek goya.
Tamlarni yaqilap kétiwer udul,
Ah urush, sersanliq muqeddes sanga.
Ejiba dunyagha liq tolghan’ghu tam,
Yölinip ornumdin turmaqchi bolsam
Bashqisi shu nazuk ze’ip gewdengdin
Némishqa jénimgha bermidi aram.
Bilmeydu haywanlar quchaqlishishni,
Sanaldi haywani qiliq quchaqlash.
Muzlighan ténimdin tarqighan titrek,
Tarqilar ün tinsiz numusqa oxshash.
4.Bap qéchish
Erishning kunggurasin üstige qoydum ayaghim,
Lamakandin xewer aldim, bu makanni ne qilay?
Baba rehim meshrep
Bir köz bar tikilip turidu sanga,
Sézisen dehshetlik hararitini.
Berdashliq bérelmey uning nurigha,
Qachurmaq bolisen da’im özüngni.
We lékin bilmeysen nede ashu köz,
Bilmeysen u zadi kimningki hetta.
Shu qeder yoshurun, shu qeder mewhum,
Herqachan her yerde bolidu hemra.
Bilmeysen némishqa qorqisen undin,
Bilmeysen izdeydu sendin némini?
Bilmeysen némini yoshurup undin,
Qachurup yüriysen yene némini?
Kimdur u tuyuqsiz kechken ésingdin,
Shu qeder ghuwa hem shunche murekkep?
Bilisen u mewjut emes dep lékin
Her da’im méngengni alar igilep
Dunyada birdin bir chin hayatliqtek.
Özige jem qilip pütün alemni
Xiyaling tektide kézidu leylep.
U barche sezgüni, barche qimmetni,
Özining jismigha mujessem eylep.
Del shuning közidur sanga baqqan köz,
Meyli öz közüm dep oyla uni sen.
Asmanni yamimaq bolghanda yatlar
Özengning öyini bina qilghin sen.
Shundila hés qilip yétisen shuni,
Xam xiyal ré’alliq perqsiz bezen.
Rohtiki xiyaliy mewhum qoyashning
Tebtige re’al qoyash bolalmaydu teng⑿.
Natonush kochilar we yat chiraylar,
Natonush kechmishni salarmu eske?
Tutuqluq ichide ganggiraq oylar
Ah roshen chirayni taparmu teste?
Sen uni izdime emdi dunyadin,
U peqet séningki rohingda herdem.
Jennetke sighmighan nuri me’ini u,
Bar idi törelgen waqtida adem.
Bar idi hezriti nuh zamanida,
Uni gherq etmigen ashu zor tupan.
Uningki wujudi köygen demlerde,
Tupanmu ussuluq bolmas héchqachan.
Kasildap turghan sogh chishlar ilkide
Huwlaydu ujuqqan qedim xarabe.
Dunya ot ichide köyse egerde,
Zimistan jush urar uning ténide.
Gahida xuda dep qilidu nale,
Gahida waderx koru gumrah u.
Gahida arip u gahida mömin,
Gahida mejusi yaki tersa u.
Sen uni yalqun dep qolungni sunsang,
Sézisen muzdinmu better soghaq u.
Uni muz sheklide körseng gahida,
Köydürüp tashlaydu kökni shu chagh u.
Sen kim dep sorisang jawab bérelmes,
Bilmeydu özining kimlikini u.
Jismini qan qilar mushu mu’emme,
Shunglashqa sersan u alemde menggü.
Turargha ténide yoqtur taqiti,
Yoqtur hem yürerge uning haliti⒀.
Turushqa qarar yoq, yürüshke nishan,
Peqetla sersanliq uni kütkini.
Goyaki shumluqning bisharitidek,
Yürüydu u sha’ir jahanni kézip.
Bext we shadliqning elchisi kebi,
Kézidu jallatlar qilich oynitip.
Jallatlar sha’irlar oxshash sanilip,
Qoyilar oxshash bir qebristanliqqa.
Jallat we sha’irning perqini qachan
Bildürer ilahim bu insanlargha?
Ademni öltürgin qelem bilen dep
Némishqa qistaysen méni bunchila?
Insanni yoqutush ulugh ish bolup,
Insanni söymeklik boldimu gunah?
Bilelmey qalghanda nege qéchishni,
Peqetla késellik bolur panagah.
Insanlarni söyüp söyüp axiri
Érishken nersisi azap we gunah.
Hemme adem boliwalsa musulman,
Kapir qilip tallinidu u sha’ir.
Hemme adem dehri bolup ketkende
Xurapi dep qarilidu u sha’ir.
Hemme adem natsis bolup ketkende
Yehudi dep sanilidu u sha’ir.
Hemme adem yehudiy bop ketkende,
Natsis dep atilidu u sha’ir.
Hemme adem butlargha bash urghanda
Ibrahimdek tashlinidu otqa u.
Hemme adem butni urup chaqqanda
Buddist dep qoghlinar yaqa yurtqa u.
Hemme adem boluwalghanda atésit
Fé’odal dep sotlinidu u sha’ir.
Bu dunyada söygüdekla yigane,
Hemme jaydin qoghlinidu u sha’ir.
Külkidin bulghan’ghan mushu zéminda
Kim sézer közyashning süzüklikini?
Yigirme töt esir yil ilgiri bir zat,
Hés qilghan her dilning üzüklikini,
Lerzige kelgende déskoxanilar,
Ayaqlar astida shehwet sholisi.
Muzika ewjige kötürülgende,
Churqirap tentene qilar hemmisi.
Esebiy muzika, tentene ichre,
Shu qeder bichare ashu insanlar.
Yigirme töt esir kéyin bu jayda,
Insanlar hesriti közümni achar.
Tunji ret ölükni körgendin bekraq
Ghemkinlik késili qozghilar mende⒁.
Awazlar gélimdin boghidu méning,
Héch majal qalmaydu ajiz bu tende.
Sézimen özemning sersanliqimni,
Sersanlaq qiynaydu méni her küni.
Goyaki esebiy kimyagerlerdek,
Men tawlap chiqmaqchi bunda söygüni.
Qelbimde emes, ah méning ténimde
Yanidu insan’gha jan bolghan hewes,
Qedimqi esli tip yaki belgüdek,é
Goyaki epsundek küchlük muqeddes.
Qoyunglar, qoyunglar méni bir dem ténch,
Öyümge kelmenglar ghéripsinay men.
Hayajan, ishretke chidiyalmaymen,
Dunyada bir demlik yalghuz qalay men.
Kochida bekmu köp meshhur ademler,
Taraydi tepekkür islar ilkide.
Ah bekmu xeterlik moxurka chékish
Tuyuqsiz oyghunup yérim kéchide.
Chünki bu tartqining is emes belkim,
Belkim u- qarangghuluq tarqatqan zeher.
Yaki u özengning ténidiki qan,
Tang étip qayta ret kelmeydu seher.
Nedidur zéminning jinsiy ezasi?
Esebiy u sha’ir soraydu shundaq.
Chüshide kördiki dehshetlik bir nur
Chüshmekte zémin’gha süzük yaltiraq.
Ashunda hamildar boptumish zimin,
Menggüge tughmaymish, tughmaymish biraq.
Qaraslap bir sada kéler söngektin,
Yalghuzluq neqeder dehshet hem tatliq.
Ichingge liq tolsa tatliqqina is,
Chüshüngdin menggüge yütsimu shadliq.
Shé’iri bésilghan qeghezni yirtip,
Titrigen qollarda qopal tom qilip
Orighan beheywet tamakisini
Shoraydu sha’irning pikri chéchilip.
Ölmigin, ölmigin, menggü ölme dep,
Urilar alqishlar béshigha dehshet.
Ölmigin, rastinla ölme ey sha’ir,
Ölümni bashqilar qilidu heset.
Lékinchu, ölümdin chiqmaydu dangqing,
Jallatlar tarixning igiliridur.
Peqetla sersanliq te’elluq sanga,
Sersan bol,
Weyran bol,
Nale qil,
Ah ur!
Shundaq bir aral bar yiraq ésimde,
Bilmeymen u zadi qaysi epsane.
Tolghanmish peqetla ayallar bilen,
Peqetla güzellik mewjut u yerde.
Ah, undin kelgüchi ey esebiy ot,
Yüt kélip qelbimning boshluqida jim.
U aral xilwettur pütün alemdin,
Ah choghdek dehshetlik gheyri bir sézim
U taman söreydu méning qolumdin.
Güzellik qaghalghan, tutqaqliq tutqan,
Erkinlik qaghalghan qullar aghzida.
Qéchishqa maghdur yoq, toxtashqa jür’et.
Qansiz sogh lewlerdin chiqmaydu sada.
Peqetla kochigha tolghan choqanlar
Méngemde yangritar chuwalchaq nida.

Izahatlar:
1.Meshrepning shé’irliridin élindi.
2.Meshrepning shé’irliridin élindi.
3.Elshir newa’ining shé’iridin, esli mundaq:
Itlar qawishur gadani körse
Ashiq söyüner balani körse
Köp nale qilur seherde bulbul,
Gülning yüzide sabani körse.
Perwani urar özin chiraqqa,
Otning yüzide xudani körse.
4.Yuquriqi iz’hattiki «ashiq söyüner balani körse» dégen misragha qarang.
5.Meshrepning shé’irliridin élindi.
6.«injil»da eysa eleyhissalam ziyankeshlikke uchrighanda meryem uninggha qarap «manga qaytish yolini körset» dep xitab qilidu.
7.Sakyamuni özini boshluqning yaki yoqluqning padishahimen dégen. Bu qedimqi uyghur tilida quruqluq déyilidu. Quruqluq dégen söz hazirqi zaman uyghur tilida déngiz okyandin bashqa zéminni körsitidighan söz bilen ahangdash bolghachqa boshluq yaki yoqluq dep élindi. Bu braxman dini, budda dini we maniy dinida muhim bir uqum. Tesewwupchilar da’im tilgha alidighan lamakan bilen yiltizi bir.
8.Meshrepning töwendiki misralirigha qarang:
Hezriti adem bina bolghanda men bille idim.
Heq resul mirajigha chiqqanda men bille idim.
Chün xélil ateshke kirdi, otni perwa qilmidi,
Otni bostan eyligen gülshende men bille idim.
…….
Chün enelheq dédiler mensurni dargha astilar,
Qan bilen mensur yüzin yuyghanda men bille idim.
9.Riwayet qilinishiche qedimki yunan peylasopi soqrat bid’etlikte éyiplinip ölümge höküm qilin’ghan. Jallat uninggha zeher bérip, hökümni ijra qilghan. Kishilerni heyran qaldurghini shuki, soqrat zeherni xuddi ésil sharabni ichkendek lezzetlinip, xushal halda ichken.
10.Qedimki misirning «osris» epsanisida éytilishiche, adem ölgendin kéyin u dunyagha baridu, dozaq bilen jennetke höküm qilish aldida her bir kishining yüriki taraza bilen ölchinidu. Bu dunyada gunahi qanchilik éghir bolsa yüriki tarazida shunche éghir kélidiken, gunahi azlarning yüriki yenggil kélidiken.
11.Riwayetlerde éytilishiche yehya eleyhissalamgha qedimki yehudiye dölitining padishahi hérod antipasning jiyen qizi hérodi’asning qizi salomé ashiq bolup qalghan. Uni her qanche qoghlishipmu muradigha yételmigen. Bir qétim tughulghan künide uning oynighan usulidin xushal bolghan padisha uning usuli üchün némini telep qilsa béridighanliqini jakarlighan, salomé padishahtin yehya eleyhissalamning kallisini élip kélip özige sowgha qilishini telep qilghan, padishah gépidin yanalmay uning dégini boyiche qilghan. Salomé yehyaning petnustiki kallisini söyüsh arqiliq uni bir qétim söyüwélish meqsitige yetken. En’gliyilik meshhur yazghuchi oskar wayldéning mexsus bu heqte yézilghan «salomé» namliq diramisi bar.
12.Mensur hellaji bilen qétilip kétish xahishi meshrepning shé’irlirida köp uchraydu. 19- esirde ötken uyghur sha’iri molla muhemmed niyazi yazghan «dastani mensur»dimu mensur öltürülgendin kéyin uning jeset külining suda éqip kélip bir qizning wujudida qayta törelgenliki bayan qilinip, mensur nesimi qatarliq bir türküm ademlerning rohini birr oh, peqet ténila oxshimaydu dégen. Bundaq qayta tughulushtin ibaret pikir endizisi qedimki ari’anlarning iptida’i étiqadidin kelgen bolsa kérek. Bu yerde teswirliniwatqini mana mushundaq dewr halqighan meniwiy obraz.
13.Meshrep shé’rlirigha qarang.
14.Texminen yigirme besh esir ilgiri shahzade siddixarta tunji qétim öyidin chiqip ketken. Undin ilgiri uning dadisi uni ordidin chiqqili qoymighan. Riwayetlerdin qarighanda, uning dadisi u sirtqa chiqsa dunyada késel, ölüm qatarliq kishini azablaydighan ishlarning barliqini bilip qalidu, men uninggha dunyadiki azablarni bildürmeymen dep shundaq qilghan. U öyidin chiqipla kishilerning bir ölükni depne qilishqa élip mangghanliqini körgen, shundin kéyin u hayat we ölüm heqqide uzaqqa sozulghan pelsepiwiy oylinishini bashlighan.

Alahide bildürgü:
Mezkür dastan apturning ruxsitisiz yollandi. Eger aptur ning bashqiche pikri bolsa derhal öchürüp tashlinidu...