Sérgéiy Grigiroyiwich Kilyashtorniy(Rusiye)

Terjiman : Imin Taji Türgün

1896-yili rosiye jughrapiye ilmiy jem’iyiti asiya muzéyigha robrowiskiy we kozlof ékispiditsiye etriti1893-1895 yilliri turpandin tapqan bir taghar qedimki yazma parchilirini tapshurdi[1].Bu wesiqilerni iwaniwoski bilen ordénborglar tuyuq etrapidiki budda tashkémir izliri we qara ghoja qedimiy shehiri xarabilirini qazghanda bayqighan. 1897-yili 12-ayda, radlof bu wesiqilerning parchilirini retlidi we tetqiq qilip , qedimki uyghur yéziqidiki töt parche wesiqe parchisini élan qildi[2], bular bek kichiklikidin oqup yéshish tes bolghachqa , radlof bularni yazma shekli we ölchemlik sheklide yézilghan wesiqiler dep ikki chong türge ayridi.

Bu wesiqilerning tépilishi radlof, rozén we saliman qatarliq alimlarning diqqitini qozghidi. Rosiye penler akadémiyesi turpanning es’habulkehf maziri we qara ghoja qedimiy shehiri xarabilirige shundaqla imkaniyet yar berse turpandiki bashqa qedimiy xarabilerni tekshürüshke bir ilmiy tekshürüsh etritini ewetti[3]. Radlof bu qétimqi tekshürüsh etritining asasi meqsiti qedimki uyghurlar budda medeniytining merkizi qara ghoja qedimy shehirini tepsiliy tekshürüsh hemde imkaniyetning bariche bu yerdin eng qedimki türk yéziqidiki wesiqilerni tépish idi dep qarighan[4].

1898-yilining aldinqi yirimida ,kélimintiz sankét pétirborgdin ayrilip 9-ayning béshida turpan’gha keldi [5]. Uning bu qétimqi arxé’ologiyelik tekshürüshke tallinip asar-etiqiler mol bolghan bundaq rayon’gha ewetilishide uning bu jehettiki tejirbilirining molliqi bilen munasiwetlik idi. 19-esirning 80-yillirining bashlirida minosinikta sergerdan bolup yürgen kélimintiz yighma boyumlar intayin köp bolghan minosinisik muzéyini tekshürgen. 1891-yili radlof bashchiliqdiki orqun deryasi wadisini tekshürüsh etritige qatniship, mongghuliyening shimalidiki türk-ronik yéziqida yézilghan menggü tashlarni tekshürüshke qatnashqan. 1894-1896-yilliri u i.X. Kélimintiz bilen hemkarliship mongghuliyede keng kölemlik arxé’ologiyelik ilmiy tekshürüshlerde bolghan hemde nurghun sasilatlargha érishken[6].

Kélimintizning turpandiki arxé’ologiyelik tekshürüshi shinjangdiki ilmiy tekshürüsh pa’aliyitining bashlanmisi idi[7]. Emma,2- qétimliq ilmiy tekshürüsh 10 yildin kéyin aran orunlashturuldi. Rosiye tetqiqatchilirining ghayet zor muweppiqiyetlirini körgen bashqa el tekshürüsh etretlirimu birining keynidin biri uliship yitip keldi. Bolupmu girmaniye ékispéditsiye etriti aldinqi orunda turdi. Bir nechche yildin kéyin , rosiye ikispéditsiye etriti kéliimintizning bashchiliqida turpan’gha qayta keldi[8].

Kélimintiz ikispéditsiye etritining eng chong muweppiqiyiti menggü tash we bashqa yazmilarni tapqanliqidin ibaret. Radlof yazmilarni töwendikidek besh xilgha bölüshke bolidu.

1.Budda gharliridiki qedimki türk-ronik yéziqidiki bighishlimilar;

2. Orda yaki ibadetxanilardiki qedimki uyghurche bighishlimilar ;

3.Qedimki uyghurche budda dinigha da’ir wesiqiler parchiliri ;

4.Budda dinigha da’ir basma boyumliri parchiliri ;

5.Qedimki uyghurche ilim-sétim höjjetliri;

Radlof arxé’ologiyelik tekshürüsh netijisini asas qilip turup shinjangdin tépilghan türkche wesiqilerni tunji bolup élan qildi , ularning töti türk-ronik yéziqidiki oyma , ikki parchisi qedimki uyghur yéziqidiki qanun (iqtisad) gha da’ir höjjet we yene ikkisi qedimki uyghur yéziqidiki budda nomliri parchisidin ibaret[9].

Kozlof, robrowiskiy we kélimintiz (Д. А. Клеменц) larning bayqashliri asiya muzéyining qedimki uyghurche wesiqilerni saqlash ishlirigha asas sélip berdi. 1915-yiligha qeder, bu muzéydiki qedimki uyghurche wesiqiler biri, arxé’ologiyelik tekshürüsh arqiliq, yene biri shinjangdiki rosiye emeldarlirining i’anisi arqiliq köpeydi. Hazir rosiye penler akadémiyesi sherqshunasliq tetqiqat ornida 4228 parche qedimki uyghurche wesiqe bolup, bularning mutleq köp qisimini rosiye konsulxana emeldarliri bu muziygha teqdim qilghan. 1907-1909-yilliri asiya muzéyi krotikof yighqan 4070 parche qedimki uyghur yéziqidiki wesiqini tapshurup alghan. 1912-yili diyakof krotikofning konsulluq wezipisini ötküziwalghandin kéyin turpan astanidin tépilghan 28 parche wesiqini bu muziygha hediye qildi. 1907-yili ürümchidiki rosiye turpanda konsulxanisidiki tébbiy xadim kékonowiski 11 parche uyghurche wesiqini bu muziygha hediye qildi.

Ikispéditsiye etritining yighmiliri asasliqi ikki türküm tekshürüshtin kelgen bolup , uning biri, ordénborg yighmiliri , u 1909- 1910-we 1914-1915-yilliri shinjangda ilmiy tekshürüshte bolghan, yene biri malof yighmiliri, u shinjanggha ayrim-ayrim halda 1909-1911 we 1913-1914-yilliri ikki qétim kélip tekshürgen. Yene bir parche qedimki uyghur yéziqidiki wesiqini kozlof qaraxotu shehirini qazghanda bayqighan.

Rosiye penler akadémiyesi sherqshunasliq tetqiqat ornida saqliniwatqan qedimki uyghur yéziqidiki wesiqiler asasliqi budda nomi we nom parchiliridin terkib tapqan. Bulardin «altun yaruq» , «kutusparisat nomi» we «ku’an shim pusar» lar mukemmelliridur. Mani dinigha da’ir wesiqiler nisbeten az, lékin sankét pétirborgda «xu’astu anfit» (Xwāstwānīft) eng mukemmel saqlan’ghan. Bashqa mani yéziqida yézilghan ikki parche wesiqining biri londunda, yene biri birlinda saqliniwatidu [10]. Turpandin tépilghan qanun we iqtisadqa da’ir 22 parche wesiqimu bu yighma boyumlar ichide qimmetlik boyum süpitide sanilidu[11].

Kélimintizmu shinjangdiki budda gharlirida qedimki türk –ronik yéziqi barliqini bayqighuchilarning biri. Türk –ronik yéziqidiki menggü tashlarning köpinchisi mongghuliyening sherqy qisimidin tartip taki donay deryasi boylirighiche bolghan keng da’iridin bayqalghan. Ularning dewri miladi 5-6 esirlerge toghra kélidu, uni bashqa milletlermu ishletken. Yawropa ronik yéziqi bilen ottura asiya ronik yéziqining menisi oxshimaydu. Menggü tashlar mongghul égizlikining shimalidiki orqun we yénsey deryasi wadilirida bash kötürgen türk, uyghur xanliqliri we qirghizlarni tetqiq qilishta tarixi matériyalliq qimmiti intayin yuqiri [12].

Türk ronik yéziqidiki menggü tashlarni tunji bolup polshaliq missér chimidit bilen shéwitsariyelik sitralénbirglar yitekchilikidiki ikispéditsiye etriti 1721-1722-yilliri sibiriyede bayqighan. Uningdin kéyin yadirinsiw miladiye 1899-yili mongghuliyening shimalida miladi 8-esirning 30-yillirida tiklen’gen «bilge qaghan menggü téshi» bilen «költékin menggü téshi» ni bayqap qedimki türk –ronik yéziqini yéship oqush we tetqiq qilish ishlirini matériyal bilen teminlidi . Shuningdin kéyinki bir qanche on yilda qedimki türk-ronik yéziqida yézilghan menggü tashlar köplep tépilip, qedimki türk ronik yéziqi heqqidiki tetqiqatni qedimki türk tilshunasliqi saheside musteqil bir ilim sahesige aylandurdi[13].

Shinjangdin tépilghan wesiqiler ichide tarixiy eser uchrimighan bolsimu, bular qedimki türk medeniyiti bolupmu qedimki türkler we ularning édi’ologiyesi tetqiqatida intayin muhim rol oynaydu.

Kélimintiz doklatida mundaq yazghan : «yarghol qedimiy shehiri etrapidiki kishiler öy ornida yasighan gharlar bilen tam resimliri bolmighan gharlardin qedimki türk yéziqida yézilghan bighishlimilarni bayqiduq, gejge yézilghan’gha oxshimaydiken. Süretke tartish we izlash arqiliq köchüriwalduq. Bashqa yerlerdin bu yéziqta yézilghan oyma xetlerni uchratmiduq. Yarghol qedimiy shehiri etrapidiki gharlarda mortuq ming’öyining 28-ghari[14], singgim éghizi etrapidiki qiyalardin shundaqla yene qaraghoja deryasining sol terep qirghiqidiki jilghilardimu uchratqili bolidu[15]. Bashqa bir doklatta, kélimintiz yarghol qedimiy shehiri heqqide munularni yazghan : toxtilip 3-nomurluq gharning témilay bilen suwuwitiliptu, arisida jijap yézilghan her xil xetler bar iken. Qedimki türk-ronik yéziqidiki bighishlimilarni bayqap, bularni izlap köchüriwilish teklipini berduq. Gharlarda pütünley buzuwitilgen türk-ronik yéziqidiki oyma xetlerning qalduqliri bar iken. Ularni köchüriwalduq»[16]. Kélimntiz tartqan süret we izlanma arqiliq radlof bulardin tötini élan qildi, emma bu töt köchürülmige tayinipla bularning esli tékstini perqlendürüp chiqqili bolmaydu[17].

Kizilof turpanning shimalidiki melum jaydin tartqan ronik yéziqidiki abide

Pa’ol pélli’ot dunxuang gharidin ronik yéziqida yézilghan nurghunlighan chichi-pichang xetlerni bayqighan, eng epsuslinarliqi, ularning hemmisi buzuwitilgen. Tam resimlirining mezmunigha asasen , bu gharning 8-esirning kéyinki yérimida qézilghanliqini perez qilalaymiz [19].

1915-1914 yilliri ordénborg turpandin ronik yéziqi bar tang dewrige te’elluq bir mis eynekni bayqidi. Uningda xetler hem qisqa hem éghir derijide buzuwitilgen bolup, uning saqlinip qalghan bir qisimida «“……ač aqyqyùyz……oγyuš……”»(buning qedimki türrk-ronikche oqulushi : ...Ach aqiqiz...Oghush bolup, (...Parakendichilik chiqarghan ...Qewmler) dégen menide. Buningdiki ach –chiqarmaq, achmaq, boysundurmaq dégen menini, aqiqiz- aqidighan, qalaymiqan, éqitidighan dégen menini, oghush- qebile, qewm, millet dégen menilerni bildüridu. Aqyq (ötüsh, köchüsh parakendichilik we biseremjanliq dégen menide) dégen bu sözning ishlitilish yil-dewrige qarap uni budda dinigha da’ir xet dep höküm chiqirishqa bolidu[20].

Shuni körsitish kérekki, shinjangdin tépilghan ronik yéziqidiki shekli yénsey wadisidin tépilghan menggütashlarningkige oxsha’emma orqun menggü tashliriningkige oxshimaydu [21]. Qisqa xetlerning hemmiside budda dinigha da’ir mezmunlar bar. Türk budda dini tarqitish ömiki mongghuliye we shinjangda miladiye 6-esirning kéyinki yirimidin burunla pa’aliyetlirini bashlap bolghan. Buningdin burunqi 4-5 esirlerde, gherbi yurttiki begliklerde buddizim xélila güllen’gen[22]. Türk xanliqigha da’ir tunji menggü tash miladi miladiye 582-yilining aldi-keynide hakimiyet tutqan taspar qaghan (Tasper Qaghan， 581～752yillarda textte olturghan) dewride tiklen’gen bügüt menggü téshi bolup, uning soghdiche yézilghan bölükide budda dini ömiki dégen menidiki «bir top (Sangha) rahib» dégen söz’uchraydu[23].

Türkler budda dinigha étiqan qilghan 20 nechche yil ichide, ular qebililer itipaqidin küchlük bir xanliqqa aylandi. Ularning dini turmushimu miladi 6-esirning 70-yillirining deslipide nahaiyiti murekkepliship ketti. Ular deslep quyash, zémin, ejdadliri we shaman dinigha étiqan qildi. Asiyada köp xil dinning bolupmu budda dinining küchlük hujumigha uchridi. 1- türk xanliqi (551 560-yillar) dewridila, hökümranlar bundaq chong émpiriyeni yaxshi bashqurush üchün herbi wastilerdin bashqa, yene idiye sahesidiki amillargha muhtaj bolidighanliqini chongqur tonup yetti. Ottura asiya, shinjang we sherqy asiyada keng tarqiliwatqan budda dini türk xanlirining neziride bir xil omumlashqan din shundaqla ularning oyushushigha yardem béridighan hemde küchlük émpiriyening shekillinishini ilgiri süridu dep qaralghan idi. Bu jeryan 581-yili xanliqta siyasy kirizis körülüsh we hakimiyetning ghulap kétishi bilen ayaqlashti.

Muqan qaghan (572～553 ，Mukhan Qaghan yillar ) dewride, türkler budda dini bilen ancha-munche uchrashti, emma budda dinining türklerge heqiqi tesir körsitishi tasbar qaghan dewridin bashlandi. Tasbar qaghan budda dinining türklerge tarqilishigha eng paydiliq pursetlerni yaritip berdi, uning egeshküchilirining köpinchisi aqsöngekler we medeniyet igiliri idi. U hakimiyet tutqan dewrde, bir qisim budda dini desturliri türk tiligha terjime qilin’ghan. Gaba’in xanim eyni waqitta budda dini desturlirini türk tiligha terjime qilishqa soghdilar yardem bergen dep qaraydu[24].

Budda dini uyghur qebililirigimu xéli burunla tarqalghan. 628-629 yilliri, uyghurlarning yaghlaqar qebiliside«butsatwa» déyilidighan ataman barliqqa kelgen[25]. Uyghur xanliqining deslipide budda dini uyghurlar arisida belgilik orun’gha ige bolghan hemde en’ene bolup kéliwatqan shaman dini bilen teng mewjud bolup turghan. Bu xil ehwal bögü qaghan miladi762-763 -yilliri mani dinini uyghurlargha tarqatquche dawamlashqan [26] .2- türk xanliqi mezgilide (miladi 687-yili)[27] budda dini güllinish halitide turghan. Emma miladi 8-esirning birinji on yilining axiri we ikkinji on yilining béshida ajizliship ketken [28] emma budda dini tarqitish ömeklirining türkler arisida mewjud bolup turghinigha gep ketmeydu. Sherqi mongghuliyedin tépilghan bir tenggidiki budda dinigha a’it chüshürülgen ronik yéziqi bu noqtini ispatlaydu [29]. Bu yéziq 7-esirning axiri yaki 8-esirning bashlirida yézilghandek qilidu. Hazirghiche türk-ronik yéziqining ishlitilish dewrini 6-esirge yaki 7-esirning aldinqi yirimigha sürüshke bolidighan héchqandaq bir ispatqa érishelmiduq. 763-yilidin kéyin, budda dini uyghur xanliqida shundaqla mongghul égizlikide öz küchidin qalghan[30].

10 –esirge kelgende, budda dini shin‍jang we dunxuangdiki uyghurlar’arisida yitekchi din’gha aylandi hemde shimaldiki türkiy millet tilliq qebililer arisida chongqur tesir küchige ige boldi[31].Delil- ispatlar kumaq (Kimaks) [32] we qirghizlar [33] rayonida köpligen budda dini murtlirining barliqini ispatlidi.

Yénsey qirghizlirining jungghar we tarim oymanliqidiki herby tesiri oxshimighan matériyallarda xatirlen’gen. Emma bundaq xatiriler bek chuwalchaq bolup, ahalilerning köchüshini peyda qilalmighan[34].Mundaqche éytqanda, mongghul égizlikining gherbidiki yénsey wadisidin bayqalghan ronik yéziqidiki wesiqilerning hemmisila uyghurlargha tewe emes [35]. Yénsey menggü tashlirining yil-dewrning kéyinrek ikenlikini nezerge élip turup 11-9 esirler ariliqida, turpan bostanliqida shundaqla dunxuang etraplirida türkiy tilliq budda dini goruhliri barliqigha, ularning pütünley uyghurlar bolmastin, uyghurlarning shimali we sherqi shimalidiki olturaqlashqan qoshniliri ikenlikige höküm qilalaymiz.

Shinjang we dunxuangdin az miqdarda ronik yéziqidiki bighishlimilarmu tépildi. Mushu türdiki wesiqilerni eng deslep grunwédil bashchiliqidiki ékispiditsiye etriti 1902-yili qara ghoja qedimiy shehirini tekshürgen waqitta bayqighan. Uzun ötmey lékok uni yiship oqup élan qilghan[36]. 1905- 1906-yilliri, lékok ékispiditsiye etriti yene ronik yéziqida yézilghan mani dinigha a’it kitablarning parchilirini tapti. Eyni waqitta, qara ghoja qedimiy shehirining 1.5 kilomitér sherqidiki yiraqliqtiki tuyuq deryasining qirghiqidiki ming’öyni qazghanda ronik yéziqida yézilghan ikki parche kitabning parchilirini tapqan[37].

1909-yili, ordiborg qaraghojidiki déhqanlardin ronik yéziqidiki ktabning kichik parchisini sétiwalghan (buning ichidiki bir bette anche yaxshi saqlanmighan 6 qur xet bar iken). Bu kitabni kéyin radlof neshir qildurghan. Buning yirtilip ketken qisimining mezmunliri chüshendürüsh imkaniyiti bolmighan, emma uningda türklerning on ikki müchili xatirlen’genliki éniq bolup,uningda «yilan yili» dégen söz uchraydu[38].

Eng kéyin bayqalghan ronik yéziqi bilen yézilghan yazmini séteyin 3-qétimliq qétimliq yeni (1916～1913yilliri bolghan) shinjangda bolghanda bayqighan[39]. Mukemmel bolmighan hem yértilip ketken bu parchida, ronik yéziqi qizil we qara rengde ikki bölekke bölünüp sol bölekte 15 qur we ong bölekte bash qur saqlinip qalghan. Uningda alp siynqur tékinning (Alp Synkur-Tegin) mani dinigha bey’et qilish jeryani bayan qilin’ghan. U bu hikayide niγošaq déyilgen , bu ‹anglighuchi› dégen menide bolup, bu mani dinida derijisi eng töwenler iken.

Turpandin tépilghan soghdiche we uyghurche bir nechche parcheyazmilardiki xet we ronik yéziqidiki xet qisturulghan. Lékokning qarishiche, bir parche mani dinigha da’ir kitabta «türk -ronik yéziqi bilen yézilghan addi türk tili xatirlen’gen»dégen söz tilgha élin’ghan [40]. Soghdi yéziqi bilen yézighan mani dinidiki bu kitabni lékok élan qilghan, uning ichidiki bir parchida “…er bitidim” dégen ikki söz saqlinip qélin’ghan. Buning menisi qedimki türk-ronikche oqulushi er bitidim bolup, (...Dep yazdim) dégen menide iken [41].

Diqqet qilishqa erziydighini shuki, qedimki uyghur tilidiki «sekkiz yükmek» (sekiz yukmak) nomining londunda saqliniwatqan nusxisining arqa yüzide ronik yéziqi bilen yézilghan bighishlima bar. Bu bighishlima ikki sözdin (12 herp belgisi) terkip tapqan[42]. 2-sözning 1- herpi ochuq emes. Wélhilim bang hemkarlashquchisi bilen 1- sözni kürüg (tekshürüsh , charlash dégen menide) dep izahlighan. Lékin uni 2- söz bilen qoshup turup yishelmigen. Birnishtiyam buni “kürüg bitidim” dep oqughan. [43]. Bu eng muwapiq bolghan oqushtur. Bu wesiqining yézilghan waqti wélhilim bang tawush noqtisidin tehlil qilip uni 11--12 esirlerge te’elluq dep perez qildi. Emma ronik yéziqidiki bighishlimining mewjutluqi bu xil qarashqa nisbeten guman peyda qilidu, londun nusxisining 10-esirdin kéyinlikini heqqidiki ihtimalliq intayin töwen[44].

Girmaniye ilmiy tekshürüsh etriti turpandin qedimki uyghur yéziqidiki bir höjjetni bayqighan, uning arqa yüzi ronik yéziqidiki yette qur mukemmel bolmighan xet bar. Qedimki uyghur yéziqidiki bu höjjetni pétér zéméy bilen sirjiy tézkan élan qildi. Emma ular qopal hem retsiz yézilghan ronik yéziqini oquyalmighan. Buni kilawsun oqup chiqip, uninggha «ömüchük putidek yézilghan ronik yéziqidiki xet» dep nam berdi. Bu ronik yéziqining kéyinki waqitlarda chékinish halitide turghanliqining ispatidur.

Séteyén shinjangni 2-qétim qétim tekshürüshke kelgende (1906～1908 yilliri ) dunxuang we mirendin ronik yéziqidiki wesiqini tapqan. U 12 parche parche-purat yazma bilen bir parche mukemmel saqlan’ghan yazmini bayqighan. Siteyinning teklipi bilen wilyam tomsun buni nahayiti inchike tetqiq qildi we yeshti[45]. Pélli’otmu dunxuangdiki mogaw gharidin ronik yéziqida yézilghan wesiqining parchisini tapqan(uning ret nomuri 2132PT )[46].

Qeghezge yézilghan barliq ronik yéziqidikipütükler ichide, dunxuangdin tépilghan kitabche körünerlikrek bolup, u 29 waraq qeghezni qatlash we chaplash arqiliq yasalghan, uning hejimi 13. 2×8 santimitér, 104 qur xet bar bolup, 65 xil chüshke tebir bérilgen. Keynide xatimisi bar, qizil moy qelem bilen yézilghan , axirigha yene qara siyahta xenzuche yézilghan budda nomliri qoshumche qilin’ghan[47]. Bu wesiqige téma qoyulmighan. Emma xatimisige bu kitabning nami heqqide «“bu ïrk bitig”» ( bu irq bitig) dep toxtalghan , uning menisi «palname» digenliktur. Shuning bilen wesiqige «irq bitig» (Ïrk bitig)dep nam birilgen[48].

«iriq bitig» qedimki türk tilidiki chüshinish tes bolghan pütük bolup hésablinidu. Uning tomsun retlep chiqqan nusxisi hazirghiche keng qollinilghan nusxisidur. Tomsun esli tékistning tiransikirpisiyesi, terjimisi, yeshmilirini ishlep chiqish bilen birge mu’eyyen derijide esli nusxidiki shekillerni saqlap qalghan. Kéyin, bu pütükning yéngi tiransikirpisiyesi barliqqa kelgen bolsimu, uning tiransikirpisiyesi tomsun retligen nusxa bilen birdek’e emes[49]. Bezi jaylirigha pütünley étibarsiz qarighan [50]. Kishiler bu pütükni retlesh jeryanida qanchilik küch serp qilighan bolsimu, hazirghiche 65 xil chüsh tebiride’éniqliyalmighan yerliri bar. Barliq terjimiliri waqitliq terjime dep qaralmaqta.

Tetqiqatchilarning bu pütük orqun medeniyi en’enisige yéqin, bular shaman dinidin ibaret ortaq diniy étiqad birlikige ige bolupla qalmastin ( bu heqte malofmu mushundaq qarashni yaqlighan), belki yene til, uslup we qurulma alahidiliki (qebililer qurulmisini közde tutqan bolushi momkin) jehetlerdimu birdeklikke ige dep qaraydu. Gaba’in xanim bupütükte eks etken mezmunlar mani we xiristi’an dinliri edebiyatining tesirige uchrighanliqini körsitip ötken [51], siteybilowa bu heqte toxtilip buningda mani dinidiki yaxshi bilen rezillik heqqidiki idiyening tesirimu bar dep körsetken[52]. Jamis xamiltonning bu heqtiki qarashlarning eksche bolup,«irq bitig» ning pütülüshi bir mehel shinjangda keng tarqalghan tübüt palnamichilikining tesirige uchrighan, tübüt palnamichiliki öz nöwitide hindilarning tesirige uchrighan dep qarighan[53]. Qisqiche qilip éytqanda, «irq bitig» türk jem’iyitide keng tarqalghan palshunasliqqa da’ir qarashlar shundaqla yene shu chaghda kishiler ortaq köngül bölidighan ijtima’iy mesililer mujessemlen’gen qilghan bolup, umu’eyyen derijide addi xelqning étiqadini’eks ettürüp bergen.

«irq bitig» diki pallargha türk-uyghurlarning aliy hökümranlirining dinn üchün küresh qilish» idiyesi singdürülgen. Türk-uyghur hökümranlar eslide shaman dinigha étiqad qilatti. Mani dini sirttin kirgen din hésablinip ,shaman dinining küshendisi idi. Mani dinining tüpki eqidisi we qarishi ikki menbe we üch zaman telimatidin ibaret. Ikki menbe dunyaning ikkiliki heqqidiki telimatni yoruqluq bilen qarangghuluq, yaxshiliq bilen rezillik, üch zaman bolsa dunya tereqqiyatidiki üch basquchni yeni ötmüsh, hazir we kelgüsi zamanni körsitetti, buning otturisida shaman ilahliri turatti. Qedimki türk tilidiki wesiqilerde ikki menbe we üchzaman telimati ikki yiltiz (iki jyltyz) we üch öd (üčöd) sözliri arqiliq ipadilen’gen.

«irq bitig» de mani dinining tesiri körünerlik emes, shunga buni örp-adetke da’ir eser türige ayrishqa bolidu. Gerche bu eser mani dini ibadetxanisida barliqqa kelgen bolsimu, uning qedimki uyghur yéziqi yaki mani yéziqlirida xatirlenmestin, belki ronik yéziqida xatirlen’genlikige qarap, eyni waqitta uyghurlarda mani dinining xarablishishqa qarap yüzlen’gelikini körüwilishqa bolidu. Uning yézilghan waqti 10-esirning aldinqi yirimi, toghriraq élip éytqanda uning yil dewrini texminen 930-yili yaki 942-yili bolushi momkin. Bazinbu köz qarashni yaqilaydu[54]

Qochu uyghur buddistliri taki yüen dewrigiche bolghan arliqta küchlinish halitide turup kelgen. Shuning bilen bille yene burunqi eqide-étiqad we köz-qarashlarmu oyghinish halitide turghan, uning üstige yéngi yashash muhitining özgirishi, oxshimighan millet, medeniyetler sheher we ahaliler ara yughurulushi mana mushundaq tesirlerni peyda qilghan.

Milletler medeniyitining öz-ara almishish we singishishtek bu xil hadise dunxuang mogaw gharliridiki türk-ronik yéziqida yézilghan wesiqilerdimu körülidu. Bu wesiqilerni steyin élip ketken bolup, u hazir büyük biritaniye kütüpxanisida Or. 8212（78） we Or. 8212（79） numur bilen saqlanmaqta[55]. Bu asasliqi 7 parche wesiqining kemtük parchiliridin tüzülgen bolup,8- 10 esirlerdiki junggoche hökümet wesiqilerdiki höjjetlerning 30～28 santimitérliq ölchmide saqlinip qalghan[56]. Bu wesiqining ong yüzige xenzuche xetler yézilghan, bu xil hadisige türk -roning yéziqidiki wesiqileri yéship oqughan alim tomsun étibarsiz qarighan. Chünki eyni waqitta uningda her bir wesiqining keyni yüzining fotu nusxisila bolghachqa, uning ichidiki eng yaxshi saqlan’ghan nusxisini élan qilghan shundaqla uning mezmunini din’gha munasiwetlik dep qarighan[57].

Xamilton we bazinlar bu wesiqini qayta tetqiq qilishqa kiriship, uning ong yüzidiki xetlerning yil-dewrini tung guangning 3-yili (925-yili) 12-ayning otturlirida go zongtaw tang juangzong (926-923 yilliri textte olturghan [58]) ning buyruqigha bina’en orundalghan melumatname dep qarighan. Kéyinki yili 1-ayda go zongtaw öltürülgen[59]. 926-yili [60] tang juangzong ölgen. Mana mushundaq ehwalda, xanliq arxipliri mehkimidin shajugha (dunxuang) bérip qalghan bolushi kireksiz nerse qatarida qayta paydilinilishqa bashlighan bolushi momkin. Türk ronik yéziqidiki bu wesiqining yil-dewri 10-esirning otturiliri [61] yaki kéyinki yirimigha toghra kélidighanliqini körüwilishqa bolidu[62].

Ilim sahesidikilerning tetqiqati ronik yéziqidiki bu wesiqilerni türklerning eng qedimki hékimetname toplimi ikenlikini birdek körsitip berdi[63](buningdin kéyinki hékimetlik sözler mehmud kashigheriyning 1070-yili yézip qaldurghan «diwanu lughatit türk» namliq esiride körülidu) . Bu wesiqilerning saqlinishi türkler tarixi heqqide éniq hökümlerni chiqirishqa toluq asas bolalmisimu, bu hékimetlik sözlerdin türklerning eng qedimki medeniyet en’enilirining sayisi köchmen milletler medeniyitining qeghez yüzige élin’ghanliqini körüwalalaymiz.

Buningdin bashqa yene türk -ronik yéziqida yézilghan ikki parche höjjet bolup, buning biri dunxuang ming’öyliridin , yene biri miren qedimiy shehiridin tépilghan. Dunxuangdin tépilghinida ötken-kechken eskerlerni qoy we haraq bilen teminlesh heqqidiki hésabat xatirlen’gen uning yil-dewri[64] 9-esirdin 10-esirning bashlirighiche bolghan dewrlerge toghra kélidiken.Bu wesiqidin eyni waqitta 30 ademning her birige her küni bir qoy we bir tung haraq birilidighanliqini biliwalghili bolidu. Eng axirigha bahatur chigshi (Baghatur chigshi) ning imzasimu birilgen[65]. Bu wesiqidiki sozuq tawushlarning köprek chüshüp qélishidek alahidilikige asasen qarighanda u qedimki uyghur yéziqidiki pütüklerning tesirige uchrighan.

Mirendin tépilghini eskerlerning ihtiyajigha da’ir bolup, u üch qisimdin terkip tapqan. Miren tarim oymanliqidin dunxuanggha baridighan ötüshmisige jaylashqan bolup, 9-esirde xarap bolghan. Siteyin bu wesiqidin miren’ge baridighan ötüshme yolni tuyuqsiz bayqighandin kéyin, dunxuang bilen küsenni birleshtürüp qarighan[66]. Uning bu xil perizining asasi bar idi. Bu wesiqining yil-dewrini shübhisizki 8-esirning kéyinki yirimidin 9-esirning bashlirighiche toghra kélidiken. Eyni waqitta orqun uyghur xanliqi tarim wadisining shimalidiki hökümranliq bilen urush qiliwatatti. Bu wesiqide toqquz oghuzlar, bayirqu we qurabirlar tilgha élin’ghan[67] , shundaqla yene atlarning mal ornida almashturilidighanliqimu tilgha élin’ghan. Buningdin eyni waqitta orxun uyghur xanliqi qoshunining qoral-yaraqliridin sawut, dubulgha, qélich shundaqla atlar teqsimlinishi xatirlen’gen.

Shinjang we dunxuangdin tépilghan türk-ronik yéziqidiki’eng ataqliqliri yuqarqilardin ibaret. Shunisi nahayiti éniqki, bular qedimki türk tilidiki wesiqilerde intayin az nisbetni teshkil qilidu. Bu wesiqe we nersilerning maddi boyumlarning bayqilishi türk -ronik yéziqining turmushning her qaysi terepliride nahayiti keng we köp tereplime qollinilghanliqini, uning yene din, jama’et ishliri, leshkiriy ishlar hetta özgiche xelq epsanliri we edebiyat-sen’etlerni xatirleshke ishletkenlikini ispatlaydu. Qedimki uyghur yéziqining yuqarqidek sahelerde ishlitilishi türk-ronik yéziqidinxélila kéyin bolup, 11-esirning kéyinki yirimidin ashmaydu. Shinjang we dunxuangda türk-ronik yéziqi yalghuz menggü tashlar bilenla cheklinip qalmastin belki yene kitab sheklidiki pütüklerdimu keng ishlitilgen. Türk -ronik yéziqining nahayiti qa’idilik bolghanliqi , qeghezge yézishqimu mas kelmeydighanliqi hem dewrning ötüshige egiship özgermeydighanliqi, u yene kélip tiz yazma shekil bilen riqabetlishelmeydighanliqi, uning axiri yoqilishqa qarap yüzlinishtek teqdirini belgilep qoyghan[68]. 10-11- esirlerde qeshqerde ronik yéziqi shinjangning medeniyet saheside anche ishlitilmigechke qeshqerde barliqqa kelgen ikki büyük namayende mehmud kashigheriyning «diwanu lughatit türk» bilen yüsüp xas hajipning «qutadghubilik» namliq eserliridimu bu yéziq tilgha élinmighan. Peqet 13-esirde yashighan pars tarixshunasi elalidin eta malik juwayni mongghuliyening shimalidiki orqun wadisidiki uyghurlarning qedimki astanisi ordu baliq (hazirqi qarabalghasun qedimiy xarabisi) shehiri heqqide toxtalghanda, kishiler oquyalmighan menggü tashlarning barliqini tilgha alghan bolup, bu türk ronik, xenzu we soghdi yéziqlirida yézilghan «toqquz uyghur qaghani menggü téshi» idi[69]. Bezi melumatlargha qarighanda, bezi shamanlar (Kams) menggü tashlardiki xetlerni tékstlerni muweppiqiyetlik oqup chiqqan. Emma juweyni xatirligen bu weqelik bilen adettiki bashqa menggü tash tékstliri heqqidiki tetqiqatlarning qilchilik ortaqliqi yoq.

Türk- ronik yéziqining ottura asiyada ishlitilish tarixi üch yirim esirdin éship ketmeydu, emma, bu üch esirdin köprek waqitta, türkler medeniyetni xatirlesh tereqqiyatigha asas salghan, shunga, türk –ronik ronik yéziqining roligha qandaq baha bersek artuqchiliq qilmaydu.

[1] robrowiskiy : «1893-1895-yilliri élip birilghan ottura asiya ékispiditsiyesidin deslepki doklat», «rosiye xanliq jughrapiye ilmiy jem’iyiti mejmu’esi» , 1989-yilliq 34-san, 12-bet.

[2] [4] [9] radlof : «turpandin tépilghan qedimki uyghur yéziqidiki wesiqiler», «1898-yili sankét pétirborg xanliq penler akadémiyeside saqliniwatqan turpan’gha da’ir matériyallar» namliq mejmu’ening 1-sanigha bésilghan, sankét pétirborg, 1899-yili, 55-,85,57,56-betler.

[3] [5] [8] ordénborg : «1898-yili kélimintiz ékispiditsiye etritining turpandiki ilmiy tekshürüshi», «rosiye penler akadémiyesi xanliq jughrapiye ilmiy jem’iyiti sibiriye shöbisining ilmiy mejmu’esi» ning 45-sanigha bésilghan, irkotsk,1917-yili, ,219,223, 231,220-betler.

[6] kélimintiz: heqqidiki uchurlarni popofning «kélimintizning hayati pa’aliyiti» namliq kitab we «kélimintizning eslimisi» din körüng, lénin’grad, 1925-yili neshri,7, 63-betler.

[7] kélimintiz : «turpan we qedimki wesiqiler»,«1898-yili sankét pétirborg xanliq penler akadémiyeside saqliniwatqan turpan’gha da’ir matériyallar»1-san, sankét pétirborg, 1899-yili neshri ,1 53-betler.

[10] pétirborgda saqliniwatqan qedimki uyghur yéziqidiki wesiqilerning saqlinishi we tetqiq qilinish ehwalini töwendiki menbelerdin körüng; Samoyluwich : «rosiye penler akadémiyesi asiya muzéyi» (1818--1918yillar), pétirgrad, 1920-yili, 34-37-betler, samoyluwich we dimtiriy: «rosiye penler akadémiyesi sherqshunasliq tetqiqat ornida saqliniwatqan qedimki uyghur yéziqidiki wesiqiler»,«sherq döletliri we xelqliri», 1969-yilliq 8-san,222 -228-betler; Kilyashtorniy : «sowét itipaqida qedimki uyghur yéziqidiki wesiqiler heqqidiki tetqiqatlar», 1970-yili, almuta, 54-56-betler; Naslof : «rosiye sherqshunasliq ilim saheside qedimki uyghur yéziqidiki wesiqiler heqqidiki tetqiqatlar», «türk tili wesiqiliri tetqiqati» 1970-yilliq sani , 1970-yili, moskwa, 93-110-betler.

[11] reshid rehmeti aratning (R. Arat) mölcheriche, dunyaning her qaysi jaylirida saqlinwatqan qedimki uyghur yéziqidiki qanun we élim-bérimgha da’ir wesiqe 400 parchigha yitidiken. Bu heqtiki melumatlarni reshid rehmeti aratning (R. Arat) « türk yéziqidiki hoquq- wesiqiliri» (bu maqale «türk medeniyet tetqiqati» zhornilining 1-sanigha bésilghan, 1964-yili , enqere, 38-bet) namliq maqalisige murajet qiling. Bu wesiqilerdin bezilirining 11-10-esirlerge tewe ikenlikini ispatlashqa urunmaqta, emma kélark bilen pétér zéméy inchike tetqiq qilish arqiliq bu wesiqilerning hemmisining 14-13-esirlerdiki mongghullar dewrige te’elluq ikenliki heqqide xulase chiqarghan.

[12] kilyashtorniy : «qedimki türk ronik yéziqidiki menggü tashlar ottura asiya tarixi toghrisidiki esli matériyallar», moskwa, 1964-yili neshri,44- 70- betler; Kononof : «9-7 - esirlerdiki türk- ronik yéziqi grammatikisi», moskwa, 1980-yili neshri, 14 -22-betler.

[13] kilyashtorni, lifshiz : «qedimki türk- ronik yéziqi we soghdi yéziqidiki wesiqilerning bayqilishi we tetqiq qilinishi», «mongghuliye arxé’ologiyesi we iriqshunasliqi» , 1978-yili neshri, sibiriye, 60-37-betler; Kilyashtorni : «qedimki türk -ronik yéziqidiki wesiqiler we ottura asiya xelqlirining medeniyiti -1968 -1969-yilliri mongghuliyediki dala tekshürüsh timsalida», «türk tilidiki wesiqiler tetqiqati» zhornili, 1972-yilliq toplam, moskiwa, 1973-yili, 254-264-betler; Kononufning kitabining 13-7- betliri; Wasliyéf : «asiyadiki türk –ronik yéziqidiki pütükler» , «sowét türklogyesi» zhornilini, 1976-yilliq 1-san , 71-81,92- 98-betler;

[14] terjimandin qisturma : mortuq ming’öyining 28-ghari bézeklik ming’öyining 4-gharini körsitidu.

[15] rosiye penler akadémiyesi sherqshunasliq tetqiqat ornidiki sherqshunaslar arxip omumiy nomuri28 , munderije numuri 1,we 126-wesiqe ; Kélimintiz : «shinjangdin tépilghan wesiqilerning medeniyet haliti we san-sépir qisqiche melumati», 52-béti, bu heqte yene kélimintizning kitabining 47-bétige qarang.

[16] rosiye penler akadémiyesi sherqshunasliq tetqiqat ornidiki sherqshunaslar arxip omumiy nomur28 , munderije numuri1, we 137-wesiqe , kélimintiz : «1898-yili’ikispéditsiye etriti turpan qedimiy shehiri we ming’öyliridin bayqighan wesiqiler», 3-5 -betler.

[17] terjimandin qisturma : yarghol qedimiy shehiri ming’öyining 3-gharida qedimki türk -ronik yéziqida yézilghan bighishlima bar. Féng jiyashéngmu bularnitetqiq qilghan. «1960-yili turpanda yéngidin bayqalghan qedimki türk- ronik yéziqidiki wesiqiler» , «tarixshunasliq» zhornili, 1963-yilliq 3-san , -145 156-betler.

[18] terjimandin qisturma : pa’ol pélli’ot numur salghan 8- ghar dunxuang tetqiqat akadémiyesi nomur salghan 146- gharni körsitidu.

[19] pa’ol pélli’ot : «dunxuang gharlirining resimlik toplimi»,1-toplam, parizh, 1920-yili, 18-resim.

[20] [21] kilyashtorni, lisinchik: «shinjangdin tépilghan türk- ronik yéziqi chüshürülgen mis körgü», «sankét-pétirborg muziy doklati» , 39-san , lénin’grad, 1974-yili neshri, -45 48-betler.

[22] kilyashtorniy: « türk -ronik yéziqidiki menggü tashlar ottura asiya tarixi heqqidiki esli matériyallar», moskwa, 1964-yili neshri, 106-114- betler.

[23] kilyashtorni , lifshiz : «bügüttin tépilghan soghdi tilidiki menggü tashlar», «sherq döletliri we xelqliri» 10-san, 140-bet . 1971-yili, moskiwa; Kilyashtorni , lifshiz : «bügüttin tépilghan soghdi tilidiki menggü tashlargha izahat», «sherqshunasliq ilmiy zhornili» 1972-yilliq 1-san ,86- 87-betler.

[24] gaba’in : « budda dinining türklerdiki roli», «asiya tetqiqati» , léyipzig, 1954-yili, 196-bet.

[25] bichurin : «ottura asiyada yashighan qedimki milletlerge da’ir tarixi matériyallar toplimi»,1-toplam, moskwa-lénin’grad, 1950-yili, 300-bet. Gaba’inning kitabining 169-bétidin keltürülgen neqil.

[26] [28] [30] [31] gaba’in : «ottura asiya buddizimi», «sherqshunaslar qollanmisi»,1-bölüm 1-tomining 2-qisimi, léydén, 1961-yili,506 -507 ,169-,509-506-betler.

[27] terjimandin qisturma: maqalining rosche we én’gilizche nusxilirida2- türk xanliqining qurulghan waqti 687-yili déyilgen, ilim saheside hazir 682-yili dep étirap qiliniwatidu. Bu heqte shö zungjéngning junggo ijtima’iy penler neshiriyati 1992-yili neshir qilghan «türk tarixi» namliq eserning 450-bétige ge qarang.

[29] kilyashtorniy : «mongghuliyedin tépilghan türk-ronik yéziqi oyulghan bir tengge», «türk wesiqiliri tetqiqati» zhornili, 1972-yilliq 2-san , moskiwa, 334-338- betler.

[32] asranowa, kilyashtorni : «irtish deryasining yuqiri éqinidin tépilghan türk -ronik yéziqi oyulghan mis abide», «türk wesiqiliri tetqiqati», 1972-yilliq san, moskwa, 306- 316-betler.

[33] f. Tomas, g.Klawsun: «tibet yéziqida yézilghan xenzuche budda nomliri», «xanliq asiyashunasliq ilmiy jem’iyiti zhornili», 1927-yili, 282- 283-betler.

[34] kizlasof : «tuwalarning ottura esir tarixi», moskwa, 1969-yili, 95-bet.

[35] kilyashtorni : «mongghuliyediki ronik-ronik yéziqi yézilghan qiya tashlar», «türk wesiqiliri tetqiqati», 1975-yilliq toplam, moskwa,154-bet.

[36] [37] albért fon lékok : «turpandin tépilghan türk- ronik yéziqidiki wesiqiler turpandiki tuyuq we idiqut qedimiy shehiri xarabiliridin tépilghan türk- ronik yéziqidiki wesiqe parchiliri», «prosiye penler akadémiyesi ilmiy zhornili», 1909-yili, 1061-1057,1050- betler.

[38] radlof : «qedimki türk tili tetqiqati (3) türk- ronik wesiqe parchiliri», «émpiriye ilmiy kéngishi xatirliri», 1910-yili, 1025-1036- betler.

[39] tomsun : «qara ghojidin tépilghan Kao. 0107 nomuruq türk -ronik yéziqidiki wesiqe parchiliri», bu maqale siteyinning «merkiziy asiya» namliq kitabining 2-tomigha kirgüzülgen, okésfort unwérsitéti , 1928-yili,1082- 1083 -betler, 124 – qisturma resim.

[40] lékok : «qochodin tépilghan türkche mani dinigha da’ir wesiqiler»(2), «prosiye penler akadémiyesi ilmiy zhornili»,3-toplam, 1919-yilliq 3-san, 4 -bet.

[41] f.K. Mullér : «soghdi tilidiki wesiqiler»(2), «prosiye penler akadémiyesi ilmiy zhornili», (2-tom), 1934-yilliq 21-san, 548 -betler.

[42] wilhélim bang , gaba’in, reshit rehmiti arat: « ‹türkche turpan tékstliri› 6-tomidiki qedimki uyghur tilidiki budda nomi ‹sekkiz yükmek›( Säkiz Yükmäk Sutra ) heqqide», «prosiye penler akadémiyesi ilmiy zhornili»,(10-tom), 1934-yil , 97 -bet.

[43] birnishtiyam : «qedimki uyghur tili yazmiliridiki ronikche xetler», «rosiye penler akadémiyesi sherqshunasliq tetqiqat orni ilmiy zhornili», 1939-yilliq 7-san, 303-305-betler; Buningdin bashqa yene rabshanéning «qedimki uyghur tilidiki bodda nomi ‹Tangri burxan yrliqamis tngrili yerli sakiz yukmak yaruq bugulu arvis nom bitig ›) ‹sekkiz yükmek ›) diki türk-ronikche xetler» namliq maqalige qarang, «sherqshunasliq tetqiqati»,6-tom, 1-san, 1936-yili, 1-2- betler.

[[44 kilyashtorni : «qedimki türk- ronik yéziqidiki abidiler ottura asiya tarixiheqqidiki esli matériyallar», moskwa, 1964-yili , 50-bet; Buningdin bashqa «qedimki türk tili lughiti» ge qarang, lénin’grad, 1969-yili, 36-bet.

[45] tomsun : «doktur siteyin miren we dunxuangdin bayqighan türk- ronik yéziqidiki wesiqiler», «xanliq asiyashunasliq ilmiy jem’iyiti zhornili», 1912-yili, 181-227 -betler.

[46] xamilton : ««dunxuang gharliridin bayqalghan qedimki türk yéziqidiki wesiqiler», «asiya zhornili»,269-tom,1- 2- sanliri.

[47] xamilton : «qedimki türk tilidiki ‹irq bitig›», «türklogiye», 1975-yilliq 7-san, 11-10 betler.

[48] wélhilim bang , gaba’in: « türkche turpan tékstliri», «prosiye penler akadémiyesi ilmiy zhornili», 1929-yili, 243-242-betler.

[49] hüseyin namuq orqun : «eski türk yazitlari»(2-tom), istambol, 1939-yili, 73 -91-betler.

[50] malof : «qedimki türk tilidiki wesiqiler», moskwa-lénin’grad, 1951-yili, 80 -92-betler.

[51] gaba’in : ««qedimki türk tili edebiyati», «türk tilidin asas» ,(2-tom), 215- 216 -betler.

[52] sétreywa : ««türk dinliri we epsanilirining sistémilirining qayta qurashturulushushi», «türk wesqiliri tetqiqati», moskwa, 1972-yili, 222-223 -betler.

[53] xamilton : «qedimki türk tilidiki palname ‹iriq bitig› », 10-9 –betler; Buningdin bashqa yene arlottoning «junggo muhajirliri ilmiy jem’iyiti mejmu’esi» ge bésilghan «qedimki türk tilidiki palname » namliq maqalining 1971-1970 yilliq sanlirining 685-636 betlirige qarang.

[54] lo’i bazin : «qedimki türklerning kalindari heqqide tetqiqat», ré’il unwérsitéti, 1974-yili, 296-bet.

[55] siteyin : «gherbi yurt : ottura asiya we junggoning gherbide élip birilghan tekshürüsh doklati», 2-tom, 294-295- betler.

[56] ochi’a’i morikazu : «dunxuang wesiqiliri heqqide omumiy bayan», 1-qisim, «kyotu unwérsitéti ilmiy zhornili», 1966-yilliq 1-san, 28-bet.

[57] [64] tomsun: «doktur siteyin miren we dunxuangdin bayqighan türk -ronik yéziqidiki wesiqiler», 215 -217, 219-218-betler.

[58] [60] terjimandin qisturma : bu heqte rosche we én’gilizche esli nusxilirida 936-yili déyilgen, bu heqtiki xataliqni tüzütish kérek.

[59] terjimandin izahat : gochongtawning terjimhalini «kona besh dewr tarixi» din körgeysiz.

[61] terjimandin qisturma : bu heqte rosche we én’gilizche esli menbediki eserlerde 9369-esirde déyilgen, bu heqtiki xataliqni tüzütüsh kérek.

[62] : xamilton , lo’i bazan : «dunxuangdin tépilghan xenzuche we türk-ronikche wesiqiler», «türklogiye» zhornili, 1972-yilliq 4-san,28-25-betler ; Buningdin bashqa yene bazanning «qedimki türklerning kalindari heqqide tetqiqat» namliq kitabning 292-bétige qarang.

[63] terjimandin: bu wesiqining xenzuche terjimiisini yang fushö we nyu rujiylar birlikte yazghan «shaju uyghurliri we ularning wesiqiliri» namliq kitabtin körüng.

[65] terjimandin : bu wesiqining xenzu tilidiki nusxisini yang fushö we nyurujiylar birlikte yazghan «shaju uyghurliri we ularning wesiqiliri» namliq kitabtin körüng.

[66] siteyin : «gherbi yurt : ottura asiya we junggoning gherbide élip birilghan tekshürüsh doklati», 1-tom,471-476- betler; Bu wesiqe tomsunning kitabining 192-182- betlirige kirgüzülgen, 21- qisturma resimler, epsuslinarliqi, bu wesiqini retligende tomsun mehmud kashigheriyning «diwanu lughatit türk» namliq esiridin paydilanmighan, shunga bu wesiqining konkért mezmunini éniq ipadilep birelmigen.

[67] terjimandin : 屈罗勿 sözi xenzu tilidiki wesiqilerde 咄罗勿 dep yézilghan, qedimki türkche wesiqilerde buninggha mas halda Kürabirs dep yézilghan. Buningdin shuni körüwilishqa boliduki, “屈” xéti咄 dep xata yézilip qalghan. W. Xénning “屈” ni “咄” qilip özgertip yazghan. Shuning bilen 屈罗勿 sözi qedimki türk tilidiki esli nami süpitide Kürabirs qilip eslige keltürülgen. Bu heqte uning «sherq we afriqa tetqiqat inistitoti ilmiy xewerliri» zhornilining 1938-yilliq 3-sanida élan qilin’ghan «agni we toxri tili» namliq maqalisige qarang.

[68] w. Ralfa , m.A. Élli’ot : «ronik yéziqi», kambirij unwérsitéti, 1959-yili neshiri, 62-bet.

[69] elalidin etamalik jüweyni : «tewarixi jahan kushay» , 1-tom, london, 1958-yili, 53-61 -betler.

(kilyashtorniy 1928-yili tughulghan, 1950-yili lénin’grad unwérsitéti sherqshunasliq fakultétini püttürgen. Rosiyelik ottura asiya we türk tarixi tetqiqati boyiche meshhur uyghurshunas alim, rosiye penler akadémiyesi sherq wesiqiliri tetqiqat ornining tetqiqatchisi)

Terjiman : imin taji türgün

(shinjang pédagogika unwérsititi tarix we milletshunasliq inistitoti shinjangdiki milletler tarixi kespining 2009-yilliq magistér aspiranti)

Bu maqale «turpanshunasliq tetqiqati» zhornilining 2010-yilliq 2-sandin terjime qilindi.




Menbe : "shinjang tezkirichiliki" zhornilining 2012-yilliq 1-sani.