Chingghiz Aytmatow (Qirghizistan)
Terjiman : Erkman
Momam daim méni taghqa élip kétetti, yaz kélishi bilenla bille yaylaqqa kétettuq.Momam jelbkarliqi küchlük hem tolimu eqilliq bolup, kenttikilerning hörmitige sazawer ayal idi.Méning nezirimde u bir epsane-riwayet we xelq naxshiliri xezinisi idi!uning rast-yalghinini bilip bolmaydighan nurghun ajayib-gharayib qismet-sergüzeshtiliri bar'idi.Men eyni yilliri charwichilarning yaylaqqa köchken chaghdiki menzirilirini öz közüm bilen körgenidim. Yaylaqqa köchüsh charwilarni heydep bir jaydin yene bir jaygha yötkilish bolupla qalmastin belki qaynam-tashqinliq charwichilar turmushi bilen katta hem sürlük diniy murasimning zich singiship ketken körünüshi idi.Mundaqche éytqanda bu shekli özgiche yermenke bolup, yermenkide eng yaxshi boyunturuq, eng yaxshi zibuzinnet we bézek buyumliri, eng yaxshi at, tögilerning lokisigha artip qoyulghan linggirchaq hemde gilem we at yépinchisi bilen orap qoyulghan küde-körpiler körgezme qilinatti. Haman eng güzel qizdin biri alamanning köz'aldida peyda bolatti, héssiyatqa bay küychi yigitler zoq-shoqi bilen naxshigha chüshetti, arilap-arilap mung-pighan bilen yughurulghan judaliq küyliri( nawada birawliri ölüp ketken tughqanlirining qebrisi aldida widalishiwatqan bolsa) we hesret-nadametler bilen éytilghan tesirlik seper naxshiliri anglinip qalatti. Charwichilarning emdila köchüshke bashlighinidin tartip seper jeryani we köchüsh axirliship bu menzire tamamlan'ghiche bolghan pütkül jeryanlarni körgen idim .

Qarighanda momam manga bularni körsitish arqiliq méning anatilgha bolghan muhebbet rishtimni chingitishqa niyet qilghan bolsa kérek. Ah ana til! ana tilni küyleydighan, ana tilgha hemdu-sana éytidighan sözler heqiqeten nahayiti köp! emma ana tilning séhirlik xasiyitini izahlap bolghili bolattimu? Peqet bala chaghda bilip igiligen we chüshen'gen ana tilla insanning qelb törini xelqning tirikchilik we ijad tejribisidin tughulghan shéiriy tuyghular bilen tolduralaydu hem peqet ashu ana tilla kishining milliy iptixarliqini ebedil ebed xoratmaydu hemde ata-bowilar tilining renggareng hékmet durdaniliri bilen insan qelbining xezinisini toldurup, insanni uzluq(güzellik)alimining séhirlik paraghitidin hozurlanduralaydu.Baliliq chaghlar noqul menadiki güzel chaghlarla emes, baliliq chaghlar bir insanning kélechektiki özige xas mijez-xulqini yétildürüshining yadrosi. Ashu baliliq dewrde yétilgen ana tilgha bolghan heqiqiy tonush del ashu dewrde ademge etrapidiki kishiler, etrapidiki tebiet alimini yéngidin bildüridu, bu mueyyen medeniyet amili bilen chemberchas baghlan'ghan bolidu.

Héch bolmighanda özümning kishilik tejribemge asasen shundaq deymenki, adem baliliq chaghlirida adette uchriship turidighan ikki xil yaki uningdinmu köp tilni stixiylik rewishte puxta igilep alalaydu----- nawada bu tillarbaliliqtin bashlap uninggha tesir körsetken bolsila.Manga nisbeten éytqanda rus tilimu méning ana tilim, bu tilning manga körsetken tesiri manga jan bilen mujessemlen'gen ana tilim qirghiz tilidin qélishmaydu !

Besh yashlar chéghimda men tunji qétim terjimanliq qilip bir parche pishshiq gösh bilen tarttuqlandim,mana shu bir parche pishshiq gösh méning tunji« qelem heqqim» bolup qaldi.Bu yaylaqta bolghan weqe idi, u künlerde men adettikidek momam bilen bille turattim. Bu emdila kolxoz qurulghan we kolxozning deslepki méwiliri mustehkemliniwatqan yillar idi.
Kolxoz yéqindila sétiwalghan bir at ushtumtut ölüp qaldi. At küpkündüzdila öldi,
Ölüdighan chaghda qorsiqi tulumdek köpüp, nepsi siqilip xartildap qalghan idi. Yilqichi temtiriginidin néme qilarini bilmeyla qaldi, chünki bu yiraqtiki rosiyening don wadisidin keltürülgen nahayiti qimmet bahaliq nesillik at idi.Shuhaman chewendaz yigitlerdin biri kolxozgha ehwal melum qilishqa ewetildi hem dawamliq rayon'gha melumat bérildi.Aridin bir kün ötkende bir orus taghqa kélip bizni izdep tépiptu, saghuch saqalliq, kök köz bu orus nahayiti groy bolup, uchisigha qara xurum palto kiyiwalghan, öshnisige yoghan bir somkimu artiwalghanidi. Hélihem shundaq ésimde turuptu, u birer éghizmu qirghizche bilmeytti,bu yerde peqet menla uning bilen orusche sözlisheleyttim. Shu chaghda atning ölüsh sewebini teltöküs tekshürüp chiqish zörür bolup, ölüsh ispatnamisi yézish hemmidin muhim idi. Yilqichi qilche ikkilenmeyla méni terjime qilip qilip bérishke tallidi.Shu chaghda men balilarning arisida héliqi orusqa qiziqsinip qarap turattim.
------ Kéle,----- dédi yilqichi méni balilarning arisidin tartip chiqirip,----- bu adem bizning gépimizni bilmeydiken, uning dégenlirini bizge örüp ber, andin bizning gépimizni uninggha örüp bergin!
Men shuchaghda hem xijil boldum hem qorqup kettim. Yilqichi diqqetsizlikte turghan chaghdin paydilinip uning qolidin yulqunup boshandim-de momamning chédirigha qéchip kiriwaldim.Birtop aghinilirim choqan kötürginiche arqimdin egiship chédirimizgha kirip kélishti. Birdemdin kéyin héliqi yilqichi chédirimizgha kirip mendin qachmasliqing kéregidi, dep aghrindi.Momam ezeldin nahayiti xushxuy ayal bolsimu emma shutapta qapiqini türüp:
----- Némishqa yilqichigha yardemliship kelgen orus bilen sözleshmeysen? Bilishing kérekki sanga yéliniwatqini chopchong bir adem, yaki sen oruschini bilmeyttingmu?---- Dédi.
Men ündimidim, dostlirim chédirning sirtidin mariship ishning qandaq boludighanliqigha qiziqip turushatti.
----- Sanga néme boldi? Orusche sözleshtin uyilamsen yaki özimizning tilida sözleshtin uyilamsen? Hemme xeqning tilini allahtaallah yaratqan, némidin qorqatting, yür, barghin!---- momam qolumdin yétiliginiche chédirdin chiqti, dostlirim yene keynimge kiriwélishti.

Méhman kütülidighan chédirdin mézzilik qoy göshining hidi kéliwatatti, chédir chonglar bilen liqqide toshup kétiptu, ular qémiz ichishkech gösh yewatqan iken. Kolxozdin kelgen héliqi charwa doxturi orus ap'aq saqalliq bowaylar bilen bille idi. Héliqi orus méni chaqirip chédirgha élip kirdi we:

--- Kéle balam, mana buyaqqa kel, éting néme?----- Dédi méhribanliq bilen külüp. Men xijil bolup pes awazda birnechche éghiz jawab berdim.

--- Ulardin sorap baqqine oghlum, u at qandaq öldi? ---- Dédi u méhribanliq bilen béshimni siylap we yénidin bir waraq qeghez chiqirip bir némilerni yazghili turdi.

Kishiler birdinla jimip méning éghiz échishimni kütüp turushmaqta idi, men bolsam jimipla ketkenidim, birer éghiz gepmu qilalmayttim. Sel nérida momam tengqisliqta qalghandek olturatti. Shu chaghda bir boway méni desside kötürüp tizigha olturghuzup mehkem quchaqliwaldi, u bizning tughqinimiz idi, u zor ishench bilen quliqimgha pichirlap dégüdek:

--- Bu adem séning dadangni tonuydu, yene mushundaq olturuwerseng u dadanggha bizning yaman gépimizni qilip béridu, yene téxi dadanggha séni qirghizlarning arisida bek yaman öginip qaptu,dep tillap béridu!------ dédi we arqidinla yene ---- dégin, u hazirla éghiz achsa uninggha bizning bu yerning ogha saz(zeherlik sazliq)dep atilidighanliqini éytqin...------ Dep qoshup qoydi.

--- Tagha,----- dédim men bar gheyritimni yighip u orusqa orus tilida,---- bizning buyer ogha sas(yer nami), dep atilidu, bu zeherlik ot-chöp ösüdighan sasliq, dégen gep...---- Men shutapta momamning, héliqi orusning we bashqilarning nahayiti xush bolup ketkinini körüp asta-asta dadilliship qaldim. Shu chaghdiki terjimanliqimni, sözmusöz, jümlimujümle terjime qilalighinimni ömür boyi untalmaymen. Nesillik at eslide zeherlik chöp yewélip ölgen iken.Héliqi orus bashqa atlar némishqa ashu zeherlik chöpni yémeydu we peqet nesillik atla zeherlik chöp yeydu? Dep soridi, yilqichi bu yerdiki atlar u zeherlik chöplerni yémeydu,chünki bu yerning atliri ashu chöplerning zeherlik ikenlikini bilidu, dep chüshendürdi. Men ularning arisida men arqiliq bolunuwatqan bu söhbetlerni birmubir qaldurmay terjime qildim.

Héliqi orus méni maxtapla ketti, méni quchiqigha éliwalghan ap'aq saqalliq boway méni yoghan bir parche gösh bilen tarttuqlidi,gösh hem qizziq hem mézzilik idi, men qin qinimgha patmay sekrep-oynaqship dégüdek chédirdin chiqqinimda aghinilirim derhal kélip méni arigha éliwélishti.

--- Qaltis boldi!----- dep maxtashti ular méni,---- sen orusche sözligende deryadiki béliqlardek erkin-azade bolup ketting, birdemmu toxtap qalmiding!----- déyishti ular. Emeliyette men xélila duduqlap terjime qilghan idim, emma aghinilirim méni maxtap uchurghili turdi.Göshni aghinilirim bilen bölüshüp yep bolghandin kéyin ular bilen chépiship oynighili kétishtuq.

Méning edebiy ijadiyet hayatimda bu ishlarni sözlep olturushum erzimdu? Méningche erziydu.Edebiy ijadiyet ademning eng deslepki xatiriside qalghan ishlardin, ashu ishlar yüzbergen chaghlardin bashlinishi kérek.Beziler özining üch yash chaghliridiki ishlarni esliyeleydu, halbuki yene bezibirliri peqet özining on yashlar chéghidiki sergüzeshtilirinila esliyeleydu.Shuninggha chongqur ishinimenki, bularning hemmisi ijadiyette nahayiti muhim ehmiyetke ige. Alayluq, méning baliliq chaghlirimdiki bu sergüzeshtilirim mana mushundaq bolghan.Momam mendin tolimu razi bolghan hem kéyinki chaghlarda tonush-bilishlirige daim bu kechmishlerni sözlep mushu ishtin tolimu pexirlinip yürdi.

Momam baliliq chaghlirimni nahayiti bextlik künlerge érishtürgen, u manga nurghun epsane-chöcheklerni we xelq küylirini éytip bergen, méni nurghun dastanchi we xelq naxshichiliri yighilishqan sorunlargha élip bérip ularni manga körsetken. Momam negila barsa méni yétiliwalatti, toy-tökün, nezir-chiragh, ölüm-yétim, héyt-bayram sorunlirigha élip baratti, méhmandarchiliqqa barghandimu daim méni yénidin ayrimaytti. U yene manga daim chüshini, chüshide körgen ishlarni sözlep béretti, momam körgen bu chüshler tolimu qiziqarliq idi, u emdila uxlap turushigha men uni oyghitip körgen chüshini sözlep bérishini telep qilip turuwalattim. Bezi kichik, qisqa chüshlerge razi bolmayttim, bundaq chaghlarda derhal xolum-xoshnilarningkige kirip xolum-xoshnilardin birersi körgen chüshlerni«ötne»élip kiretti. Kéyinche bildimki, bular momam mexsus men üchün toqup chiqqan chüshler iken!

Edebiyatni tallighan ademning eqelliy sherti til. Til mahariti ademge baliliqida singse, u adem edebiyatni talliwalsa keyinki tirishchanliqi arqiliq choqum alemche shohretning xojisigha aylinalaydu. Chingghiz hezretning shohritini uning baliliqidiki tilgha bolghan hersmenlikidin ayrip qarashqa bolmaydu.