Mir Elishir Newaiy
«Bismillahir rehmanir rehim»
Elhemdulillahi emtazel insane ele ma’iril mexluqati bisherefin nutqi wellisan we ez’here min uzubeti lisanihi we helaweti beyanihi sukkeresh shükri we shehidesh shuhudi wel’imtinan.
Ruba’i
Ey söz bile qilghan aferinish aghaz
Insanni arada eylegen mehremi raz
Chün kun feykun sefhesighe boldi tiraz
Qilghan ani nutq ile baridin mumtaz
Subhanallah ni qudreti kamiledurkim, insanni «xemmertutiynete ademin biyedi erbe’ine sebahan» kerimesi mezmuni birle «elemul esma’ kullehe» qabiliyyeti berdi we ani «elmutekellim» ismi mez’heri qildi ta ol bu mez’heriyyet sherefidin jemi’ mexluqatqa serefraz boldi we bu teshrif bile barsidin imtiyaz tapti.
Ruba’i
Ye’inki chu alemni yaratti me’bud
Alem élige qudret ile berdi wujud
Insan érdi meqsud ki boldi mewjud
Insandin hem hebibi érdi meqsud
Mutekellimki ereb fusehasi belaghet gulbangin sipihr gülshenidin ashurghanda...» dep hezreti mir elishir newa’iyning metnini menki munberge yetküzgüchi erkman buni zamanimiz tili birle qoydum!
Nahayiti shefqetlik we méhriban allahning ismi bilen bashlaymen!
Insanni barche mexluqattin til sherifi bilen üstün we sözlishish lezzeti bilen yüksek qilghan allata’alagha sansiz teshekkür we tügimes hemdusenalar bolsun!
Ruba’i
Ey söz bile qilghan aferinish aghaz,
Insanni arada eylegen mehremi raz.
Chün kun feyekun sefhesighe boldi tiraz,
Qilghan ani nutqile baridin mumtaz.①
Subhani allah, bu néme dégen ulugh qudret: u insan’gha «ademning léyini qiriq seher öz qolum bilen yughurdum» sözining mezmuni boyiche «hemme sözni öginiwélish» qabiliyetini berdi we uni «sözligüchi» namigha ige qildi. Insan bu utuq sharafetidin barche mexluqattin üstün turdi we shu munasiwet bilen hemmidin imtiyazliq boldi.
Ruba’i
Ye’inki chu alemni yaratti me’bud,
Alem élige qudret ile bérdi wujud.
Insan idi meqsud boldi mewjud,
Insandin hem hebibi érdi meqsud.②
Shundaq bir sözligüchi bolghanki, ereb xush tilliri③ yétiklik sadasini dunya gülshenidin ashurghanda, uning bulbulwar tili «men hemminglardin xush til» dégen küyni yangritip ularni tildin qaldurup, warang-churungini basti.
Ruba’i
Ol weqtki ni alem idi ni adem,
Qilmaydur idi bularni suni’ ilki reqem.
Chün ol özining xilqetidin urdi dem,
Mentuqi idi «küntu nebiyyen» fefhem④
Allah bu yaxshilarning yaxshisi, paklarning dostigha bext ata qilsun, uni aman-ésen qilsun, uninggha cheksiz salam we éhtiram.
Söz ehli ormisining bash tergüchisi, söz ünchiliri xezinisining ishenchlik qoghdighuchisi, nezm gülistanining xushnawa bulbuli yeni newa’iy texellusluq elishir (allah uning gunahlirini kechürsun yétishsizliklirini toluqlisun) mundaq deydu:
Söz ünchedur, aning déngizi köngüldur. Köngül pütün menalarni özide mujessem qilghuchidur. Gewher déngizdin ghewwas wasitisi bilen chiqip öz jilwisini namayish qilidu gewhershunaslar ichide öz qimmetini tapidu. Xuddi shuninggha oxshash, köngüldiki söz ünchilirimu nutuq sherifige shu ishning mahirliri wasitisi bilen ériship öz körkini tapidu we öz qimmeti hem mertiwisige qarap yéyilidu we shöhret qazinidu. Gewherning qimmet derijisi bek köptur, hetta bir tenggidin yüz tümen tenggigiche désimu bolidu.
Qit’e
Injuni alseler muferrih üchün,
Ming bolur bir derhemge bir misqal.
Bir bolur hemki shah qulaqqa salur,
Qimmeti mülk ebresi emwal⑤
Izahat
① ey tili bilen yarilishqa bashlighan insanni bir-birige sirdash qilghan allah, u shuning üchün yaralmishning zinniti boldiki, sen uni nutqi bilen hemmisidin serxil qilding!
② allah bu alemni yaratqanda öz qudriti bilen hemmige gewde berdi, közlen’gini insan idi, u peyda boldi. Insandin hem peyghemberi kütülgen idi.
③ bu yerdiki «xush til» atalghusi «söz ustisi» dégen menada ereb tilidiki «fuseha» sözige tengkesh qilindi.
④ u chaghda alemmu, ademmu yoq idi, qudret qoli ularni téxi barliqqa keltürmigen idi. U özining yaralghanliqini jakarlap «men peyghembermen» dédi, buni chüshen.
⑤ ünchini doriliq üchün alsa, misqali bir derhemdin minglap bolidu. Eger uni shah qulaqqa assa birla boliduki, uning qimmeti memliket mülki bilen barawer bolidu.

Buningdin kéyin turidighan üch xil muhim til bar, bularning shaxliri we tarmaqliri intayin köp.Asasliq tillarning menbesi mushu üch xil til yeni türk, fars we hindi tilliridur. Bu tillarning menbesi noh eleyhisselamning oghulliridin bolmish yafes, sam we hamlargha bérip taqilidu, buning qisqiche bayani mundaq:
Noh eleyhisselam topan apitidin nijat tépip quruqluqqa chiqqanda, bu alemde insan jinsidin eser qalmighan idi. Noh eleyhisselam tarixchilar teripidin «ebuttürk» dep atalghan yafesni xeta memlikitige ewetti, «ebulfars» dep atalghan samni iran we turan memliketlirining otturisigha hakim qildi, «ebulhind» dep atalghan hamni bolsa hind yurtigha ewetti. Bu üch peyghemberzadening baliliri we newriliri shu yerlerde aynip köpeydi. Yafesning oghli türklerning bowisidur, uni tarixchilarning hemmisi peyghemberlik taji bilen hemmidin yüksek boldi, risalet mensebi bilen qérindashliridin üstün turdi, deydu. Démek türk, fars we hindi tilliri yafesning, samning we hamning baliliri, newriliri we newrilirining newriliri arisida mana shu yosunda yéyildi... Bu yerde ereb tili bek yuqiri sheref we aliy mertiwige ige bolghanliqi, hindi tili bolsa tolimu töwen derijilik bolghanliqi seweblik aridin chiqirilip, peqet türkiy til bilen fars tilila muhakimige qoyulidu.
Shu nerse melumki, türkler sartlargha① qarighanda ötkür we idrakliq, yaritilish jehettin sap xelqtur. Sartlar bolsa, chüshenche, ilim we pikir qilishta türklerge qarighanda mupessel we chongqurdur. Bu hal türklerning türklerning toghriliqi we tüz köngüllükidin, sartlarning ilim we hünerliridin éniq körünidu. Emma tillirida üstünlük we öksüklük jehettin perq bek chong. Söz-ibare yaritishta türkler sartlardin ilgiri turidu, ular öz tilida menalarni perqlendürüdighan sözler jehettin shu qeder üstünlükke ige bolghanki, xuda xahlisa, öz möritide bayan qilinidu. Türklerning uyghunlishish iqtidarining sartlarningkidin artuqluqigha delil-ispat buningdin layiq bolmayduki, türkler bilen sartlarda yashlarning, qérilarning, chonglarning, kichiklerning öz’ara munasiwiti oxshash derijide bolup, ular öz’ara alaqilishidu, geplishidu, yene kélip sartlarda bilim we zéhin ehli köprek, türklerde bolsa bilimsiz we sadda kishiler sartlargha qarighanda köprek. Shundaq bolushigha qarimay türklerning chongidin kichikigiche, puqrasidin bégigiche dégüdek fars tilidin behrimen bolalaydu, hemmisi öz ehwaligha yarisha sözliyeleydu, beziliri intayin kélishtürüp sözleydu, hetta türk sha’irliri fars tilida güzel shé’ir we shérin maqalilernimu yazalaydu. Lékin sart ulusining eng töwinidin eng yuqirisighiche, ammisidin danishminigiche héchqaysisi türkche sözliyelmeydu hem türkche sözni chüshinelmeydu. Yüzdin belki mingdin biri türkche öginip sözlisimu anglighan adem uning sart ikenlikini biliwalidu, netijide, sözligüchi öz sözi bilen özini mesxire qilghandek bolidu. Türklerning sartlargha qarighanda maslishishchan ikenlikige buningdin küchlük delil yoqki, sartlarning héchqaysisi buni inkar qilishqa pétinalmaydu. Türkiy tilda pikirni mubalighe yoli bilen ipadilesh üchün qollinilidighan birmunche nazuk uqumluq sözler yaritilghanki, buni shu tilning alimliri chüshendürüp bermigüche bashqilar uning tégige yételmeydu. Mesilen:
Esliy teleppuzi hazirqi teleppuzi we menasi [ erkman ]
Qoruqshamaq (qurushmaq)
Öngdeymek (onglanmaq)
Chékrimek (uyqusizlanmaq)
Domsaymaq
Umunmaq (ümtelmek, teme qilmaq)
Osanmaq (bezmek)
Igirmek
Igermek
Öxrenmek (batur boluwalmaq)
Tariqmaq (siqilmaq)
Aldamaq
Arghadamaq (hiyle bilen yengmek)
Ishenmek
Iglenmek (yaralanmaq)
Aylanmaq
Igrenmek (ingrimaq)
Awunmaq
Qistamaq (qistimaq)
Qiynamaq (eyiblimek)
Qozghalmaq
Sawrulmaq (sorulmaq)
Chayqalmaq
Qizghanmaq
Nikemek (tenglimek)
Siylanmaq (izzetlenmek)
Tanlamaq (tallimaq)
Qimirdamaq (qimirlimaq)
Sérpmek (sepmek, chachmaq)
Sirmemek (syrip almaq, yulup almaq)
Sighriqmaq (sighmaq)
Sighinmaq (panah qilmaq)
Qilimaq (qilmaq)
Yalinmaq (yélinmaq, yélinjimaq)
Munglanmaq
Indemek (ündimek)
Térgemek (tergimek, sürüshtürmek)
Téwremek (sanjimaq, tikmek)
Qingghaymaq
Singremek (yumuldap yighlimaq)
Yashqamaq (yashimaq)
Ésqarmaq (xiyal qilmaq)
Köngrenmek (öziche ghezeblinip sözlimek)
Sipamaq (sipimaq)
Qaralamaq (qarilimaq)
Sürkenmek
Köymenmek (bahane qilmaq)
Ingranmaq (ingrimaq)
Töshelmek (yéyilmaq)
Mun’ghaymaq (munglanmaq)
Körüksemek (körgüsi kelmek, séghinmaq)
Bushurghanmaq (ichi pushmaq, azablanmaq)
Buxsamaq (nale qilmaq, boghulmaq)
Kirkinmek (chayqalmaq, pulanglimaq)
Busmaq (mökmek)
Bürmek (pürmek)
Türmek
Tamshimaq
Sipqarmaq (shorimaq, sümürmek)
Chörkenmek (köymek)
Örtenmek
Sizghurmaq (sizdurmaq, sizghuzmaq)
Choprutmaq (tüzlimek)
Jirghamaq (zoqlanmaq)
Bichimaq (pichmaq, kesmek)
Singürmek (singirmek)
Köndeletmek (egmek)
Kömürmek (ghajimaq)
Békirmek (chingitmaq)
Göngürdemek (gudunglimaq, kusuldimaq, pes awazda sözlimek)
Kénergemek (kéngeymek, yéyilmaq)
Gézermek (öngmek)
Doptolmaq (toplanmaq)
Chidamaq (chidimaq)
Tüzmek
Qazghanmaq (qazanmaq)
Qichighlamaq (qichighlimaq)
Kengiremek (kéngeymek)
Yadamaq (yadimaq, jüdimek, oruqlimaq)
Qadamaq (qadimaq)
Chiqanmaq (yanmaq, chapchimaq, shoxshimaq)
Köndürmek
Söndürmek (öchürmek)
Suqlatmaq (sheyda qilmaq)
Bu yüz sözning② héchqaysisigha fars tilidin layiq söz tépilmaydu. Sartlar hetta bu sözlerning köpchilikining menasini chüshinelmeydu. Ular bu uqumlarning bezilirini ipadilimekchi bolsa birnechche sözdin terkib tapqan ibarilerni tüzüshke mejbur bolidu, shuningdimu erebche sözlerning yardimige tayinidu. Türkiy tilda bu xildiki sözler nahayiti köp, biz qarishi pikirde bolghuchilarni qayil qilish üchün yuqirida éytilghan yüz skzdin birnechchisining qandaq ishlinishini misal teriqiside körsitip öteyli:
Katta sha’irlarning mey teswiride mubalighe qilishini bir adetke aylinip qalghan désimu bolidu. Ularning shé’irlirida mey ichishning usulini nazuk jehetlerdin perqlendürüp ipadileydighan sözler intayin köp qollinilghan. Bu sözlerning biri «sipqarmaq» bolup, buningdin artuq mubalighini tépish tes. Türkiy shé’irda mundaq bir bashlanma béyit bar:
Béyit
Saqiya tut bade kim birlehze özümdin baray,
Shert bukim, her néche tutsang lebaleb sipqaray③.
Bu «sipqaray» sözi ipadiligen uqumni farsche shé’irda ipadileshke toghra kelse, néme ilaj qilghili bolsun? Türkiy tildiki shu xil sözlerning yene biri «tamshimaq» bolup, bu söz meyni biraqla ichiwetmey az-azdin ichip lezzetlinish menasini bildürüdu. Bu nazuk uqumning türkiy shé’irda qandaq ipadilen’genlikini munu bashlanma béyittin körüshke bolidu:
Béyit
Saqi chu ichip manga tutar qosh,
Tamshi-tamshi ani qilay nosh④.

① bu eserde türkiy tilliq xelqler «türk», farsiy tilliq xelqler «sart» dep atalghan.
② biz asaslan’ghan metnde toqsan sekkiz söz bérilgen. Buning ichidiki bir qisim sözlerni hazirche éniqlap chiqalmighanliqimiz üchün bu yerge kirgüzmiduq.
③ ey saqi, manga mey tut, men uni ichip birdem öz xudumni yoqitay.Shuni shert qilimenki, herqanche toldurup quysangmu biraqla sümürmeymen.
④ saqi özi ichip, manga qosh qedeh tutti, men uni tamship-tamship ichimen.
(dawami bar)

«buxsamaq» sözi bir türkiy shé’irning bashlanma béytida mundaq qollinilghan:

Béyit

Hijr enduhide buxsabmén bile alman nétey,

Mey ilajimdur qopup deyrifenaghe ezm itey①.

Farsiyguy türk begler we begzadiler «buxsamaq» uqumini fars tili bilen ipadilimekchi bolsa, qaysi sözni qollinar?

Shé’irning asasi we merkizi ishqqa baghlinidu. Ashqliqta yighlashtin tolaraq yüz bérip turidighan halet yoq, lékin yighlash her xil bolidu. «yighlamsinmaq» sözi türkiy shé’irda mana mundaq qollinilghan:

Béyit

Zahid ishqin déseki qilghay fash,

Yighlamsinuru közige kélmes yash②.

«ingramaq» bilen «singremek» derd bilen yoshurunche asta yighlash menasida bolup, ikkisining otturisida chong perq yoq. Türkchide mana mundaq bir bashlanma béyit bar:

Béyit

Istesem dewr ehlidin ishqingni pinhan eylemek,

Kécheler gah ingramaqdur adetim gah singremek ③.

Fars tilida bu sözlerge layiq söz yoq. U halda sha’ir néme qilalisun? «siqtamaq» sözi «yighlamaq»ning mubalighe bilen éytilishi bolup, türkiy shé’irda mundaq qollinilghan:

Béyit

Ol ayki küle-küle qiraghlatti méni,

Yighlatti méni démeyki siqtatti méni④.

Ün sélip yighlash menasini bildürüdighan «ökürmek» sözi bir türkiy shé’irning bashlanma béytida mundaq qollinilghan:

Béyit

Ishim tagh özre heryan eshik seylabini sürmekdur,

Firaq ashubidin herdem bulut yangligh ökürmekdur⑤.

Fars tilida «ökürmek» bilen barawer kélidighan söz bolmighanliqi üchün, farsiyguy sha’ir mana mushundaq bir nazuk uqumni ipadilesh imkaniyitidin mehrum qalidu. Yene «yighlamaq» ning «ökürmek» türi bilen qatardash «inchikirmek» türimu bolup, inchike awazda yighlashqa qaritilidu. Bu söz türkiy tilda mana mundaq qurulmining terkibide kelgen:

Béyit

Cherx zulmidakim boghzumni qirip yighlarmén,

Igirur cherx urur inchikirip yighlarmén⑥.

«yighlamaq» ning yene bir xilini bildüridighan «hay-hay» sözini ishlitishte farsiyguylar özlirini türkiyguylargha shérik qilidu. Biraq bu sözmu türkiydur. Peqirning munu chüshürge béyiti hemmige melum:

Béyit

Newa’iy ol gül üchün hay-hay yighlama köp,

Ki hey dégünche ni gülbun, ni ghunche, ni gül bar⑦.



① judaliq derdide tunjuqup néme qilarimni bilelmidim, qopup meyxanigha mangmaqtin bashqa néme ilajim bolsun?

② zahid ishqini ashkara qilmaqchi bolsa, közidin yash chiqarmay yighlamsiraydu.

③ ishqingni xeqtin yoshurmaqchi bolsam, aditim kéchiche gahi ingrap, gahi öksüp yighlashtur.

④ u güzel küle-küle méni chetletti, méni mundaqla yighlatmidi, belki zar-zar yighlatti.

⑤ méning ishim taghlarda köz yéshimni heryan’gha seldek aqquzush, piraq derdidin herda’im buluttek hönggirep yighlash bolup qaldi.

⑥ pelek zulmidin boghuzumni qirip yighlaymen, igirilgen chaq awazidek chirqiraq ün bilen yighlaymen.

⑦ ey newa’iy, u gül üchün anche bek yighlap ketme, chünki, hedégüche gül tüpi bolsun, gülning özi bolsun, hemmisi tügeydu.

Türkiy tilda nazuk menaliq sözlerdin «qimsanmaq» bilen «qizghanmaq» töwendiki béytta mundaq qollinilghan:
Béyit
Izaringni achargha qimsanurmén,
Weli él körmekige qizghanurmén①.
Farsiyguy sha’irlar mundaq nazuk menalarni ipadilesh imkaniyitidin mehrumdur.
Ashq ayighigha tiken sanjilmaqni ipadileshte farsiyguylar«xar» sözi bilen aware bolushidu. Janni bek qaqshitidighan «chökür» sözige layiq kélidighan söz ularda yoq. Bu söz türkiy shé’irda mundaq qollinilghan:
Béyit
Chökürlerkim séning yolungda tüyürülmish ayaghimgha,
Chékip ol koy gerdin sürme tartarmén qaraghimgha②.
Ishq yolida öz mehbubini körüshke muyesser bolghan ashqning uning yüzige ümid bilen telmürüshi nahayiti tebi’iy bir ehwal. Lékin sartlarda bu uqumni ipadileydighan söz yoq, hetta shuninggha yéqin kélidighan sözmu yoq. Bu söz türkiy tilda mundaq qollinilghan:
Béyit
Tökedur qanimni herdem közlering baqip turup,
Kim néche yüzümge baqqaysén yiraqtin telmürüp③.
Türkiy tildiki «yasanmaq» sözi fars tilida «areste» yaki arayish» sözi bilen ipadilinidu, lékin lékin «yasanmaq» sözining mubalighe türi bolsan «bézenmek» sözi üchün ularda söz yoq. Bu söz türkiy tilda mundaq kélidu:
Béyit
Érur bes chu husnu melahet sanga,
Yasanmaq, bézenmek né hajet sanga④.
Türkiy tilda köz bilen qashning ariliqi «qabagh» déyilidu. Lékin sartlarda bu ezaning nami yoq. Güzeller teswirlen’gen bir mesnewide bu söz mundaq qollinilghan:
Béyit
Mengizleri gül, gül, muzheleri xar⑤,
Qabaghlari kéng-kéng aghizlari tar.
Ashqlarning yighlap yash töküshliri ah urush we ulugh-kichik tinish asasida roy béridu. Türkiy sha’irlar ulugh-kichik tinishni chéqin’gha, ah urushni ildirim (güldürmama) gha oxshitidu:
Béyit
Firaqing ichide ulus örtemekke ey mahim,
Chaqindurur demimu ildirimdurur ahim⑥.
Fars tilida chéqin we ildirimdek éniq we gewdilik ikki nersige at qoyulmighan bolup, bu uqumlar «berq» we «sa’iqe» dégen erebche sözler bilen ipadilinidu.
Güzellerning hösni teswirlen’gende, türkiy sha’irlar chongraq xalni «méng» dep ataydu, emma fars tilida buning éti yoq. Bu söz türkiy shé’irda mundaq qollinilghan:
Béyit
Aningkim al énginde méng yaratti,
Boyi birle sachini téng yaratti⑦.
Fars tilida söz yétishmeslik ehwali nahayiti köp bolup, bularni bir-birdin éytishqa toghra kelse, gep bek uzirap kétidu.

① yüzüngni échishni bekmu arzu qilimen, lékin bashqilarning körüp qélishidin qizghinimen.
② séning yolungda putumgha sanjilghan chéqir tikenlerni chiqirip, uninggha shu yerning topisini yéqip, közümge sürme qilip sürimen.
③ «qachan’ghiche manga yiraqtin telmürisen» dep tikilgen közliring méning qénimni töküdu.
④ güzelliking yéterlik tursa sanga yasinish, bézinishning néme hajiti?
⑤ muzheleri xar kirpikliri xuddi tiken.
⑥ piraq oti bilen kishilerni köydürüshte, dimim chéqin, ahim güldürmamidur.
⑦ uning qizil mengzide meng yaratti, uning boyi bilen chéchini teng yaratti.

«tejnis»① we «iyham»②din paydilinish sha’ir-edibler ichide nahayiti omumiy bir ehwal. Shé’irge alahide reng béridighan bu xil söz sen’iti üchün fars tiligha qarighanda türkiy tilda imkaniyet téxxmu köp. Mesilen, «at» sözini birinchidin «nam» menasida, ikkinchidin «minidighan at» menasida, üchinchidin tashni yaki oqni étishqa buyrughandiki «at» menasida qollinishqa bolidu. Bu söz shé’irda mana mundaq qollinilghan:
Nezm
Chün periyu hürdur ating bégim,
Sür’et ichre diw érur ating bégim.
Her xeden’gikim ulus andin qachar,
Natewan janim sari ating bégim③.
Bu ikki béyit toluq tejnis bolup, buni peqet türkiy sha’irlarla yazalayduki, sartlar yazalmaydu. Bu xil shé’ir shekli «tuyugh» dep atilidu. Bu heqte aruz toghrisidiki «mizanul ewzan» namliq kitabta chüshenche bérilgen.
Jümlidin «it» sözimu mushuninggha oxshash üch xxl menada kélidu, mesilen:
Ey reqib, özni anga tutsang hem it,
Bizge rehim eylep aning koyidin it.
Gerche bar dewzexche ishqning sholisi,
Bizni öz ilking bile ol sari it④.
«tüsh», «yan», «yaq» sözlirinimu shundaq üch xil menada qollan’ghili bolidu. Üch xil menada qollan’ghili bolidighan mundaq sözler tolimu köp. Birmunche sözlerni töt xil menada qollan’ghili bolidu, mesilen: «bar» sözini birinchidin mewjudluq menasida, ikkinchidin barmaqqa (bérishqa) qilin’ghan buyruq menasida, üchinchidin «yük» menasida, tötinchidin «méwe» menasida qollan’ghili bolidu. Bezi sözler hetta besh xil menada qollinilishimu mumkin. Mesilen, «saghin» sözi bir yerde yad qilmaqqa (etmekke) qilin’ghan buyruqni bildürse, bir yerde «sütlük qoy» menasini bildüridu, shuningdek bu sözni ishq yolidiki mes, mejnun we bimar sözlirining herbiri ornida qollinishqa bolidu. Bezi sözlerge uningdin köp menalarni yükleshkimu bolidu. Mesilen: «tüz» sözi bilen oq yaki neyzige oxshash tüz nersilerni ipadileshkimu, tüptüz dala menasini ipadileshkimu, «tüz kishi» diki «tüz»ni ipadileshkimu, sazni tüzmekke «tengsheshke) qilin’ghan buyruqni ipadileshkimu, ikki kishini yarashturush menasini ipadileshkimu, bir olturushning lazimetliklirini orunlashturush menasini ipadileshkimu bolidu. «kök» sözimu shundaq köp menada istémal qilinidighan sözlerdin bolup, «asman» menasida, «ahang» menasida, tikken ösümlükning köklishi menasida, «qadaq» menasida, «kök ot» menasida qollinilishimu mumkin. Mundaq üch xil, töt xil we uningdinmu artuq menalarda qollinishqa bolidighan sözler intayin köp bolup, bundaq ehwalni fars tilida uchratqili bolmaydu.
«waw» guruppisidiki tawushlarni⑤, «ya» guruppisidiki tawushlarni⑥ bir-birige qapiye qilish farsche shé’irlardimu körülidu, lékin ikki xildin ashmaydu, «waw» guruppisidiki tawushlar «xod» «dud», «zor» «nur» sheklide, «ya» guruppisidiki tawushlar «bir» «shir» sheklide qapiyelishidu. Türkiy shé’irlarda buxil qapiye töt xilgha yétip baridu. Mesilen:
«ot» köyidighan ot.
«öt» ötmekning buyruq shekli.
«ut» utmaq (yengmek) ning buyruq shekli.
«üt» teleppuzi hemmidin tar bolup, ütlimek (quyqilimaq) tiki «üt» menasini bildüridu.
Yene mesilen:
«tor» «torgha chüshmek» tiki tor.
«tur» teleppuzi yuqiriqi sözdin tarraq bolup, qush öltüridighan yaghachni bildüridu.
«tör» teleppuzi yuqiriqi sözdin tarraq bolup, öyning töri, dégen uqumni bildüridu.
«tür» teleppuzi hemmidin tar bolup, türmekning buyruq sheklidur.
«ya» guruppisidiki tawushlarning qapiyelishishige kelsek, bular üch xildin ashmaydu, mesilen:
«béz» buni sartlar «qudud» (bez göshning bézi) deydu.
«biz» «ma» yaki «nehnu» (birinchi shexs köplük almash) menasida.
«biz» «derefish» (bigiz) menasida.
Yene mesilen:
«tér» termekning buyruq shekli.
«tér» teleppuzi yuqiriqi sözdin tarraq bolup, sartlar uni «ereq» yaki «xoy» (ter) deydu.
«tir» teleppuzi hemmidin tar bolup, oq menasini bildüridu.
Söz tallashqa keng imkaniyet yaritish we qapiyege asanliq tughdurush üchün birqanche herpni bir-birige jorlashturushqa yol qoyulidu. Jümlidin elf («a» élip) bilen ha (h) bir-birige qapiye bolalaydu. Mesilen: «era» sözini «sera» we «dera» bilen qapiye qilishqa bolidu. «sere», «dere» bilen qapiye qilishqimu bolidu. «yeda» sözini «seda» bilen qapiye qilishqa bolidu, «bade» bilen qapiye qilishqimu bolidu. Waw(w) bilen zemme ( ___ ning üstining del otturisigha bir , (pesh) kelgen herpning teleppuzi yeni oqulushi) bir-birige jor bolalaydu. Mesilen, «irur» sözini «hür», «dur» sözliri bilen qapiye qilishqa bolidu. «ghurur», «zörür» sözliri bilen qapiye qilsimu bolidu. Ya(y) bilen kesre(zir belgisi) mu bir-birige jor bolalaydu. Mesilen, «aghir», «baghir» sözlirini «sadir», «qadir» sözliri bilen qapiye qilishqa bolidu. «te’xir», «teghyir» sözliri bilen qapiye qilishqimu bolidu. Halbuki, fars tilida buninggha imkaniyet yoq.
Bu tilning (türkiy tilning) yasighuchiliri köp nersilerde ushshaq tereplerni nezerde tutup, nazuk mezmun we menalar üchün sözlerni yasighanki, buning ispatliri birmunche misallarda körsitildi.

① tejnis ahangdash sözlerdin paydilinish sen’iti.
② iyham ikki bisliq sözlerdin paydilinish sen’iti.
③ xénim, séning éting hür-peridur, séning éting sür’ette diwige oxshaydu, sen kishiler özini qachuridighan oqliringni méning ze’ib jénimgha qaritip atiwergin.
④ hey reqib, sen özüngni uning éti hésablisangmu, manga rehim qilip uning kochisidin it (yit , yoqal), ishq oti dewzex otidek bolsimu méni öz qolung bilen shu terepke it (itter).
⑤ «waw» guruppisidiki tawushlar «w» herpi bilen ipadilen’gen tawushlar.
⑥ «ya» guruppisidiki tawushlar «y» herpi bilen ipadilen’gen tawushlar.

Türkler ghiza we yégili bolidighan her xil nersilerni «yégülük» deydu, sartlarning köpchiliki hetta hemmisi yémeknimu, ichmeknimu «xordeni» sözi bilenla ipadileydu. Sartlar chong qérindishi bilen kichik qérindishining ikkilisini «berader» deydu, türkler bolsa chongini «agha». Kichikini «ini» deydu. Sartlar chong-kichik qiz qérindashlirini oxshashla «xaher» deydu. Türkler bolsa chongini «igiche», kichikini «singil» deydu. Türkler atisining agha-inilirini «apagha» deydu, anisining agha-inilirini «taghayi» deydu. Sartlar bularning héchqaysisigha at qoymighan bolup, erebche «emm» we «xal» sözlirini ishlitidu, shuningdek «kükültash», «eteke», «inige» lerni türkche söz bilen éytidu. Ular hemmige ayan bolghan «aq öy» ge «xergah» dep at qoyghan bolsimu lékin aq öyning herqaysi qisimlirining köpchilikini,

mesilen, «tünlük», «üzük», «torluq», «basruq», «chigh», «qanat», «köznek», ugh», «baghish», «busagha», «érkéne» qatarliqlarni türkche söz bilen ataydu. «aw» bilen «qush»ning padshahlar resm-yosuni boyiche ayrim-ayrim ish ikenlikige qarimay ikkilisini «shikar» deydu. Owda asasiy közlen’gen nerse kiyik bolup, türkler uning erkikini «hüne», chishisini «qulchaqchi» deydu, suyqunning erkikini «bughu», chishisini «maral» deydu, sartlarda bolsa «ahu» we «gewezen» din bashqa nam yoq. Ghewgheliq we japaliq owlarning biri tongguz owi bolup, türkler uning erkikini «qaban», chishisini «mikijin», küchükini «chürpe» deydu. Sartlar bolsa hemmisini «xok» yaki «goraz» sözi bilen ataydu. Emdi qushqa kelsek, uningda asasliqi ilbasun yeni ördektur. Sartlar «ilbasun»ni bilmeydu. Türkler ördekning xorizini «süne», mikiyinini «burchin» deydu. Sartlar bolsa buningghimu at qoymighan bolup, ikkilisini «murghabi» deydu. Ördekning her xil türini bilidighan qushchilar ularni «chörke», «irkesoqtur», «almebash», «chaqirqanat», «témurqanat», «aleledghe», «alepeke», «baghchal» qatarliq yetmish xilgha yetküzidu, sartlar bolsa hemmisini «murghabi» depla tügishidu, eger ayrish zörür bolsa türkche éti bilen ataydu. Atning türini bildüridighan «tobuchaq», «arghumaq», «yeke», «yabu», «tatu» qatarliqlarnimu türkche deydu. Atning yéshini bildüridighan sözlerning köpchilikinimu türkche éytidu, bulardin birla «qulun»ni «kurre» deydu, qalghan «tay», «ghonan», «dönen», «tolan», «chirgha», «lan’ghe» qatarliqlarni sözge ustaraqliri türkche deydu, köpchiliki bolsa bularnimu bilmeydu. Atning igirini «zin» désimu, lékin uning «jibilker», «hena», «toqum», «jarligh», «ularchagh», «ghanjughe», «chilbur», «qushqun», «qantar», «töfek», «toqa» qatarliq qisimlirining köpchilikini türkche éytidu. Qamchini «tazyane» désimu, lékin böldürge», «chopchurghe»lirini türkche deydu. «jébe», «jewshen», «köhe», «qalqanduruq», «qarbichi», «kijim», «ahe» qatarliq urush qorallirinimu türk tili bilen éytidu. Adettiki kiyim-kécheklerdin «destar», «qalpaq», «newruzi», «töpi», «shirdagh», «dekle», «yilek», «yaghligh», «térlik», «qur» qatarliqlarning hemmisini türkche éytidu. Yémekliklerdin qoyning bezi ezalirigha at qoyghan bolsimu lékin «arqe», «ashughluq ilik», «yan söngek», «qaburgha», «igik», «orta ilik», «boghuzlaghu» qatarliq ezalirini türkche ataydu. Shuningdek «qaymagh», «qatlame», «bulamagh», «qurut», «olabe», «mantu», «quymagh», «örkemech», «qimiz», «sürme», «baxsum», «boze», «tutmach», «umach», «kömech», «talqan» qatarliq yémek-ichmek namlirinimu türkche ataydu. Mundaq ushshaq-chüshshek tereplerni körsetkili tursaq bek köp, gep uzirap kétidu.

Yene türkiy tilda bezi sözlerning axirigha bir «ch» tawushi qoshulup «yetkech», «étkech», «barghach», «yarghach», «tapqach», «satqach» qatarliq shekiller hasil qilinip sür’et tipidiki bir xxl mena ipadilinidu. Bezi sözlerning axirigha bir «r» tawushi qoshulup «bilekör», «qilakör», «kétekör», «yétekör» qatarliq shekiller hasil qilinip mubalighe we tirishish menasi ipadilinidu①. Yene reng we süpetning derijisini ashurush üchün uning aldinqi tawushigha bir «p» yaki «m» tawushi qoshulup «ap’aq», «qap-qara», «qip-qizil», «sap-sarigh», yop-yomulaq», «yep-yesi», «ap-achugh», «chop-choqur», «kom-kok», «yam-yéshil», «bomboz» qatarliq shekiller hasil qilinidu. Yene bezi sözlerning axirigha «wul» qoshumchisi qoshulup padshahliqning herbiy yaki bezm ishlirigha bashliq bolghanlarning xas süpiti ipadilinidu. Mesilen: «hirawul», «sozawul», «patawul», «kitpawul», «yasawul», «bekawul», «shighawul», «daqawul» dégen’ge oxshash. Lékin sartlar buningdin mehrum. Türkiy tilda yene bezi sözlerning axirigha bir «l» tawushi qoshulup, shey’ining melum süpette turaqlishishini bildüridighan «qahal», «yasal», «qabal», «tonqal», «bu qal», «tosqal», «süyürghal» qatarliq sözler yasilidu.
Shu qeder mol, nazuk uqumlarni ipadileydighan bu söz-ibareler birer kishi terepidin mulahize qilinip, ularning heqiqiy haliti körsitip bérilmigenliktin, hazirghiche yoshurun halette turup keldi. Bilimsiz hem béli bosh türk yigitliri asan, dep fars tili bilen shé’ir yézishqa bérilip ketti. Wehalenki, eger ular yaxshi mulahize qilip körgen bolsa, öz tilidiki shu qeder keng imkaniyetni tapqan we bu tilda her xil pikirni ipadilesh, xush sözlük, sha’iraniliq we dastanchiliq sen’etlirini körsitish téximu asan bolidighanliqini chüshen’gen bolatti we emeliyettimu asan idi. Yuqirida türkiy tilning omumiyiti shunche deliller bilen ispatlap körsitildi. Roshenki, bu xelq ichidin chiqqan talant igiliri özlirining salahiyet we talantlirini öz tili turghan yerde bashqa til bilen namayan qilmasliqi kérek idi we mundaq ishqa kirishmesliki kérek idi. Eger her ikki tilda yézish qabiliyiti bolsa, öz tilida köprek yézip bashqa tilda azraq yézish kérek idi. Bek éship ketkendimu ikki til bilen oxshash yézish kérek idi. Shu éhtimalgha hergiz yol qoyghili bolmayduki, türkiy xelqlerning talant igiliri pütünley fars tili bilen shé’ir yazsun-de, türkiy til bilen yazmisun, belki köpchiliki yazalmisun, yazsimu xuddi sartlar türkiy til bilen yazghan shé’irdek xush söz türkler qéshida oquyalmisun we ötküzelmisun, oqusimu her sözidin yüz eyib tépilip, her jümlisi yüz étrazgha uchrisun.

_______________________________

① bu yerde azraq éniqsizliq bar.