Eziz Nesin

Zamanlarning biride, jahanda börilerge ow owlighudek yer qalmaptu. Chünki, haywanlarning chongliri sanilidighan shir, yolwas, qaplan… qatarliq küchlük we yirtquchlar dunyani bölüshüp bolghaniken. Börilerge ow rayoni ayrilmaptu. Oxshashla yirtquch haywan bolismu, shir, yolwas, qaplan… lardek küchlük bolmighanliqtin, böriler u haywanlarning ow rayonlirigha kirelmeydiken, kirip qalsa chiqalmaydiken. Nurghun qiyinchiliqlar tartishiptu, bezide achmu qaptu. Bir amal tépish kérekken. Shu meqsette böriler zor bir qurultay chaqiriship, hemmisi söhbet üstilige yighilishiptu. Talishishlar, takallishishlar, meslihetler, qarshiliqlar… boluptu, axirida «danishmenliri néme dése boysunush» qararigha kélishp, ularning aghzigha qarishiptu.
Danishmen bir qéri böre shundaq deptu:
- qérindashlirim! shir, yolwas, qaplan we bashqilar jahan’girlardur. Ular dunyaning eng yaxshi jaylirini özliri éliwélishqan. Dunyagha ige boluwélishqan. Biz börilerge yashighudek yer qoyushmighan. Bizgimu jan saqlighudek yer lazim. Emma hazir igisiz yer qalmidi. Lékin, biz börilermu yirtquch, yene kélip eqilliq xelq.
Qéri böre biraz toxtiwélip, ikkini yötiliwétip, awazini ongshighandin kéyin, shundaq deptu:
Qérindashlirim, söyümlük türdashlirim! awwal hemmeylen birlikte «böre, hemmidin öre!» dep towlishinglarni telep qilimen.
Qurultaydiki hemme böriler bu meslihetni yaqturushuptu. Peqet shu qurultayda, shu künila emes, shuningdin kéyin her waqit, her yerde böriler keyni-keynidin üch qétim shundaq towlaydighan bolushuptu:
- böre, böre, hemmidin öre!
- böre, böre, hemmidin öre!
- böre, böre, hemmidin öre!
- ……..
Bö söz börilerning sho’arigha ayliniptu.
Qéri böre sözini dawam qiliptu:
- bizningmu mustemlikilirimiz bolushi kérek! buning üchün men shundaq meslihet bérimen: qoylarni «büyük qoy impriysi» qurushqa aldayli. Qoylar shu impiriysini qurush üchün bir yerge toplan’ghanda biraqla qorshaymiz-de, xalighinimizche, toyghiche yeymiz.
Bu meslihet börilerge yéqiptu. Buni emelge ashurush üchün derhalla bir eqildarlar yighini uyushturuluptu. Yighinda tepsiyli usul-chariler muzakire qiliniptu.
Bir böre shundaq deptu:
- eng awal orunlishimiz kérek bolghan bir ish bar: qoylarni bir yerge topliyalishimiz kérek.
Yene bir böre:
- toptoghra, – deptu. – pütün janliqlargha oxshashla, qoylarmu peqet xeter astidila toplinidu. Shunga biz qoylargha düshmendin birni yasap chiqishimiz, qoylarni tehlike astida turuwatqanliqlirigha ishendürüshimiz lazim. Bu düshmenni, mesilen, “galapintop” dep qoysaqmu bolidu…
Böriler galapintopning némilikini sorishiptu. U danishmen böre galapintopning yoq nersilikini, mundaqla ésige kélip qalghanliqini éytiptu. Emeliyette yoq bolghan bir xeter, bar xeterdin bekrek qorqunchluq. Chünki, bar nersining chong-kichiklikini bilgili bolidu, yoq nersini bolsa bilgili bolmaydu…
Yighinda«qoylargha ularning galapintop xetiri astida turuwatqanliqlirini, qoylarning galapintopqa qarshi kürishide börilerning qoylargha yardem béridighanliqini bildürüsh» qarar qilinptu.
Qarar börilerge maqul keptu. Aridin yene bir böre shundaq deptu:
- qoylarni büyük bir xeter bilen aldap, bir yerge toplash charisi nahayti yaxshi, emma bu yéterlik emes. Ularni zor bir idiyge ishendürüshimiz kérek. Bu idiye qet’iy emelge ashmaydighan, nahayti jelp qilish küchige ige bolushi kérek.
Bashqa böriler sorishiptu:
- qandaq bir idiye arqiliq qoylarni asan aldighili bolidu?
- ulargha «büyük qoy impiriysi» qurushni axirqi meqset qilghan «büyük qoyizim» idiysi singdürüshimiz kérek.

Axirida heriket pilani maqulliniptu. Pilan boyiche böriler qoylarning arisidin eng shöhretpereslirini, eng shexsiyetchilirini, exmeq, qorqunchaqlirini tépip, ularni özige tartiptu. Bu janiwarlar börilerni bashlap qoylarning eng munbet otlaqlirini, eng süzük sulirini… aylanduruptu. Shundaq qilip «büyük qoyizim» tarqilishqa bashlaptu. Bu heqte kitaplar yézilptu. U kitaplarda shundaq sözler uchraydiken: «biz qoylar barliq mexluqatlardin üstün! shir, yolwaslarning yungi héchnémige yarimisa, bizning yungimizdin yip éshilidu… hetta bizning mayaqlirimizmu oghut qilinidu, lékin shirning, yolwasning mayaqliri bu güzel dunyani meynet qilishtin bashqa némige yaraydu? Biz qoylar hemmidin üstün ikenmiz, elwette bir ‹büyük qoy impriysi› qurushimiz kérek. Buning üchün ‹büyük qoyizim› tughi astida düshminimizge qarshi birlishishimiz kérek. Yoqalsun galapintop…! impiriymiz yashisun…! pütün ormanlar, keng otlaqlar, köz yetküsiz tupraqlar bizning bolidu…! galapintop yoqalsun…!»
Böriler, elwette, bu xil pikirlerde qoylargha yardem qilishiptu. Buni körgen bezi qoylar: «biz börilerni xata chüshinip kélishiptikenmiz… böriler némidigen yardemchi, yaxshi haywanlar… ular bizning dostlirimiz…» déyiship közlirige yash élishiptu.
Börilerning eng tejribilikliri, eng bilimlikliri, alimliri qoylarning arisigha ewetiliptu. Ular qoylargha meslihet bérip, ularni terbiylep, yol körsitishiptu. Yene qoylarning arisigha jasuslirinimu ewetishiptu. Qoy térisige oriniwalghan bu jasus böriler xuddi qoylarning özlirigila oxshash iken. Bu jasuslar her bir sözini «her qandaq chaghdikidinmu bekrek birlik we inaqliqqa muhtaj boluwatqan mushu künlerde…» dep bashlap, qoylarni bir yerge toplinip yashashqa chaqirip turidiken.
«büyük qoy impriysi» chüshi bir qoy padisidin yene bir padigha toxtimay tarqilishqa bashlaptu. Qoylar galapintopqa qarshi birlishidighan, we héliqi cheksiz yaylaqlar, payansiz gül-chimenler, köz yetküsiz ormanlar… bilen tolghan büyük impiriysini quridighan waqitni séghinishiptu.
Qoylarning hemmisi aldandi, dések uwal qilghan bolimiz. Qoylarning arisida eqilliqlirimu bar iken. Ular galapintopning peqetla böriler oydurghan nersilikini, börilerning esliy meqsetlirining yalghan düshmen yasap chiqip, qoylardin esliy düshmenning kimlikini yoshurmaqchiliqini éytip, qoylarni agahlandurushuptu. «büyük qoy impriysi» dégenning bir xiyaldin bashqa nerse emeslikini, shu xiyal bilen yüriwergende bir kün héliqi güzel otlaqlargha emes, ach börilerning qorsaqlirigha chüshidighanliqlirini chüshendürüshüptu. Yiraqni körer bu qoylarning agahlandurushlirigha héchkim qulaq salmaptu. Chünki impiriye chüshi alliqachan nahayti keng tarqalghaniken. Bashqiche köz qarashtikiler xa’in we qoy düshmini dep eyiblinidiken. «büyük qoy impriysi» de gül-chimenler, yapyéshil ot-chöpler qishtimu, qar-muz astidimu qurumasmish. Qisqisi, u bir jennetmish, qoy jenniti…
Impriye qurush xizmiti jiddiylishiptu. Galapintopni yoqitish üchün qoylardin armiyler, qisimlar quruluptu. Qoylar emdi qoydek emes, börilerdek marshqa dessep mangidighan bolushuptu. Burunqidek merimeydighan, börilerdek huwliyalaydighan bolushni arzu qilishiptu.
Axiri bir kün, shu tarixiy bir künde, pütün qoylargha yürüshni bashlash buyruqi keptu. Buyruq boyiche dunyadiki pütün qoylar birliship, chong düshmen galapintopni yoq qilish we «büyük qoy impriysi» qurush üchün yürüshni bashlaptu.
Yürüsh nahayti qiyin ötüptu. Pütün qoylar, böriler körsitip bergen nahayti kengri bir jilghida yighilishiptu. Hemmisi bir awazda warqirishidiken:
- yoqalsun galapintop…!
- her qandaq chaghdikidinmu bekrek birlik we inaqliqqa muhtaj boluwatqan mushu künlerde…
- büyük qoy impiriysi qurimiz…!
-…..
Échirqap ketken böriler jilghini qorshaptu-de, hujumni bashlaptu. Ular qoylarni shundaq asan, xuddi böre qoyni yégendek yéyishke bashlaptu. Chünki bu qoylarning qurmaqchi bolghini bir qoy impriysi bolghachqa, bularning ne padichisi, ne qoychi itlar yoqken. Qoylar heqiyqi düshmenning kimlikini, qandaq aldan’ghanliqlirini bilishiptu, lékin néme chare?… shundaq qilip, qoylarning exmeqliqidin börilerningmu bir mustemlikisi, bir ow rayoni bar boluptu. «mawu zémin özümning!» deydighan bir zémini bar boluptu…
Börilerning oyunlirigha aldanmighan héliqi eqilliq qoylar uyer-buyerlerde yoshurunup yürüp janlirini saqlap qélishiptu. Bolmisa, qoy dégenning nesli qurup kétettiken.
Qoylarning tarixida bu weqe éniq xatirilen’gen bolsimu, börilerning shu oyunliri dunyada yene oyniliwatidu. Chünki mushu dunyada, qoy bolsun, yaki bashqa mexluqlar bolsun, hemmisi arisida, epsus, exmeqler, shexsiyetchiler, achközler hélihem bar.