Tarixtiki moghullar we moghulistan

Tursun Abdulla begyar

Biz ottura esirler tarixini ügen’gen waqtimizda, köpinche«moghul»,«moghullar»we «moghulistan»dégendek namlarni uchritimiz.

«moghul», «moghullar»dégen bu étnik terkibi anche éniq bolmighan bu xelq nami xéli burunla otturigha chiqqan bolup, bu namlar toghrisida oxshimighan qarashlar mewjut. Birinchi xil qarashtikiler; «moghul» ottura esirlerde «mogul», «maghul», «jéti», «chat» diyilgen, ular yettisu bilen tengritagh boyliridiki qedimiy türkiy qebililer ning birle shken ittipaqi, islam dinigha étiqad qilidighan, türkiy tilda sözlishidighan qebililer, ularning mongghullar bilen héchqandaq munasiwiti yoq, dep qaraydu. Ikkinchi xil qarashtikiler; Moghullar terkibide yettisu we tengritagh boylirida yashaydighan qedimiy yerlik türkiy qebililer 14-esirning otturilirida sirttin kélip singiship ketken, türk we mongghul qebililiri(dolan, qangli, bars, bulach)qatarliqlar bar, shunga mongghullarnimu öz ichige alidu, dep qarimaqta. Üchinchi xil qarashtikiler; Moghullar moghulistanda yashayd ighan tatarlar, naymanlar, kéritler(kéreyler), merkitler bolup, özlirini «tatarlar»dep atighan chinggizxan mongghulliri dep qarimaqta.

Emiliyette, bu qarashlarning héchqaysisi asassiz emes, peqet buqarashlarning hemmisini omumlashturup qariyalisaqla mesile aydinglishidu.

Tarixtiki «moghul» yaki «moghullar»dégen xelqning nami 13-esirning bashlirid ila otturigha chiqishqa bashlighan bolup, 12-esirning otturilirigha kelgende chinggiz xanning ikkinchi oghli chaghatayxan’gha dadisining istila qilghan zéminliridin issiqköl rayoni, balqash kölining sherqiy jenubidiki ili derya wadisi, chu deryasi bilen talas deryasi sahilidiki yaylaqlar yaki héch bolmighanda mezkur yaylaqlarning sherqiy qismi miras qalghan. Chaghatayxan 1227-yili texitke chiqip 1242-yili ölgen bolu p, uning paytexti ili deryasi wadisida idi. Kéyinche uning warisliri, 1260- yilliri etrapida 8-esirning axiri 9-esirning bashlirida meydan’gha chiqqan qaraxanilar xanliqigha tewe bolghan béshbaliq(guchung), turpan(quju), qeshqer, kucha, xoten we mawera’u nnehirdiki buxara, semerqend qatarliq jaylarnimu bésiwélip, xelqni özige boysundur di. Ularning bu jaylarda qurghan xanliqliri kéyinki chaghlarda«chaghatay xanliqi»dep ataldi.

13-esirning bashlirigha kelgende chaghatay neslidin bolghan yene bir xan-tughluq tömürxan textke chiqti. Tarixiy matériyallardin melum bolushche, tughluq tömürxan aqsuda texitke chiqqan(1337-yili) bolup, uninggha tewe zéminlar kéyinche «moghulistan»dep atalghan«manglaysöye»(aptapqa baqqan zémin)dégen jaylar idi. Tughluq tömürxanning dewrige kelgende attura asiyaning gherbiy jenubidiki mongghullar uning tiyekchiligide islam dinigha kirgenidi. Bu jaylardiki eslidin mushu yerde bar bolghan yerlik xelq 9-, 10-esirlerdila islam dinigha kirip bolghan bolup, tughluq tömürxan öz hakimiyitini mustehkemlesh üchün, kéyin istila qilip kelgen mongghullarni islam dinigha kirgüz mise bolmaytti, elwette. Emiliyette, tughluq tömürni yölep texitke chiqar ghini chaghatayxa nning kona emiri, yeni türklerdin bolghan emir bulaji isimlik kishi idi.

Démek, shundaq qilip,«chaghatay ewladliri wekilligidiki zor türküm mongghullar ning uyghurqatarliq türkiy xelqlerge qoshulup kétishining muqeddimisi omumen qilip éytqanda, mushu tughluq tömürxan dewridin bashlan’ghan. Shu waqitta, zor türkümdiki mongghu llar tughluq tömürxanning herxil wastilar bilen zorlishi netijiside islam dinigha étiqad qilghandin kéyin, bular bilen bu yerlerde eslidin bar bolghan yerlik türkiy xelqler, jümlidin uyghurlar otturisidiki keskin bir ayrimichiliq tügigen. Chaghatay ewladlir ining siyasiy jehette ze’iplishishi mongghullarning uyghurlar arisigha qoshulup kétish jeryanini téximu tézletken. Béshbaliq we élbaliq hakimiyetliridin kéyin, chaghatay ewladliri bashchiliqidiki mongghullar öz ejdatlirigha bolghan séghinish we izzetlesh pisxologiyisini hisapqa almighanda, ular til, örüp’adet, diniy étiqad jehette uyghur lardin perqsiz idi. Biz chaghatay ewladlirining isimliridinmu bu jehettiki pakitlarni körüwalalaymiz»① shundaq bolghachqa, shuchaghlardin bashlapla, yeni «13-esirning kéyinki yérimida mongghullar mawera’unnehirge kirip olturaqliship turmush kechüriwatqan, hemde asta-asta yerlik türkiy milletler teripidin assimlatsiyeliship ketken mongghullar bilen düshmenlishishke bashlidi, hemde bir-birni kemsitishti. Ular özlirini heqiqi mongghullar dep atashti»② eslide 12-esirde chaghatay xan bilen bille ottura asiyagha kélip alliqachan türkliship ketken mongghullar bolsa, ularni «moghul» yaki «moghullar» dep atidi. Démek,«moghullar» chaghatay xan bilen bille ottura asiyagha kélip pütünley türkliship bolghan mongghullardin kéyin ottura asiyagha kélip yéngidin türklishish jerya nini bashtin kechüriwatqan yéngi bir ewlad mongghullarning bashqiche atilishi idi.

Shuningdin kéyin, chinggizxanning ewladi dep qariliwatqan tughluq tömürxan(uning chinggizxanning ewladi ikenliki tarixiy tetqiqatlarda téxi gomanliq)ni yölep texitke chiqarghan türklerdin bolghan emir bulaji jemetidikiler«gerche tughluq tömürdin bashlap chaghatay xandanliqigha tengdashsiz töhpilerni qoshqan bolsimu, lékin bujemettikiler mirza(wezir, emir, herbiy qomandan)dep atilishtin yuqiri shöhretke érishelmidi. Chaghatay xanliqi da’iriside, peqet mongghullarla xan bolush salahitige ige idi. Gheyri mongghullarning xanliqni teme qilishi esla mumkin emes idi»③. Emma, ashu «gheyri mongghullar»dep atiliwatqan türk mirzilirida «xan bolush»tin ibaret bu «teme»-arzu xéli burunla bar idi.

Bu arzuni«14-esirning 60-yilliri chaghatay xanliqi ilgiri-kéyin parchilinip ketken»④din kéyin, türklerdin kélip chiqqan bulajining newrisi, tömür isimlik yene bir kishi-emir tömür köregan(aqsaq tömür, tömürleng depmu atilidu)ishqa ashurdi.

«tömür TimurLng dep atilidu. Buning terjimisi«aqsaq tömür»dégenlik bolidu. Biz buni Tamerlang(tömürleng)dep qollinimiz. Tömürleng 1336-yili 4-ayning 8-küni mawera’unnehirdiki kesh (kesh)de tughulghan. Kesh-hazirqi shehiri sebiz (yéshil sheher dégen menide)bolup,semerqendning jenubigha jaylashqan. Tömür lengni tetqiq qilghuchi tarixshunaslar uning chinggizxanning bir sebdishining ewladi ike nligini delillidi, hetta uni chinggizxanning uruqi qatarigha qoshti. Emiliyette, tömürleng türk, mongghul emes»⑤,deydu. Fransiye tarixshunasi réniy grossé mana mushu emir tömür köregan 1370-yili 4-ayning 10-küni 34 yéshida texitke olturup, 30 yildin kéyin «tömüriyler impiriyisi»ni qurdi. Bu chaghatay xanliqining ornini türkler qurghan yéngi bir xanliqning alghanliqini bildüretti. Hem, bu chaghatay xanliqi sherq we gherp dep resmiy ikkige bölün’gen chagh bolup, emir tömürning bu xanliqi eslidiki chaghatay xanliqi zéminlirining tengritéghining jenubini öz ichige alghan haldiki perghane wadisidin tartip aral déngizi hetta kespiy déngizighiche bolghan jaylarni öz ichige alatti.

Shuning bilen chaghatay xanliqining gherbide qed kötürüp, pütünley türkliship islam dinigha kirgen mongghullar özlirini türk musulmanlar qataridiki bashqa bir xelq ornida qoyup, chaghatay xan esli paytext qilghan ili wadisidiki ilbaliq(almiliq) etrapid iki yéngi türkleshken mongghullarni «tömürleng we uning ewladlirining döliti moghulistan ahalisini «jéte»-bulangchilar, qaraqchilar dégen menidiki söz bilen ataytti»⑥dése, sherqiy chaghatay xanliqi zéminlirige warisliq qilghan yéngidin türklishiwatqan mongghullar, gherbiy chaghatay xanliqi zéminlirige warisliq qilghan, alliburunla türk musulmanliri qatarigha qoshulup ketken mongghullarni, yeni«ottura asiyaning mawera’unnehir rayonida tür kliship ketken mongghullarni bolsa «qar’unas»(haramzadiler, shalghutlar dégen menidiki kishini haqaretleydighan söz)dep atidi»⑦. Démek, «moghul», «moghullar»dégen uqum tengritéghining shimalidiki ilbaliqni merkez qilghan sherqi chaghatay xanliqi zéminlir ide yashap türkleshken mongghullardin ibaret yéngi bir xelqni ataydighan yéngi namdur.

Emiliyette, ottura asiyadiki chaghatay we uning ewladlirigha egiship kelgen mongghu llar we uningdin kéyinki bölünüshler jeryanigha yéngidin qoshulup türkliship bolghan, yene kona-yéngi, ilgiri-kéyin türkiy xelqlerge singiship asasen türkliship bolghan bu yéngi bir xelqning hemmisi «moghul», «moghullar»dep atilishi eslidinla orunluq idi. Lékin,tarixchi we tarixshunaslar, bolupmu musulman tarixchiliri kéyinki chaghlarda, eslide xéli burunla, yeni 13-esirde tughluq tömürxanning dewridila türkliship musu lman bolghan xelqlerni ular qurghan xanliqning zéminining nami,mesilen;«qeshqer xanliqi », «perghane xanliqi»…dégendek namlar bilen taki xanliqni qurghuchi dahilarning nami bilen mesilen;«tömüriyler xanliqi»,«se’idiye xanliqi»,«baburiylar xanliqi »… dégendek namlar bilen atap, kéyinrek türkliship musulman bolghan xelqlerni «moghul», «moghullar» dep atighan.

Yene bezi alimlar, chaghatay xanliqining gherbidiki musulmanlar-türk, erep, pars, hindilar«mongghul»dégen sözni toghra telepbuz qilalmighanliqtin, mongghullarning hemmisini «moghul»,«moghullar»deyyti,-dégen pikirlernimu qoyushidu. Hetta 15-esirning otturilirida hindistanda babur teripidin qurulghan xanliqnimu «ömürning(tömürleng) 6- ewlad newrisi babur hindistan’gha tajawuz qilip kirip, ludxanliqigha xatime béridu. Eyni zamanda, babur anisining chinggizxan ewladidin bolghanliqini nezerde tutup, özini mongghul dep jakalighanidi. Bu nam xata tarqilip «moghul»bolup qalidu. Shunga u hind istanda qurghan hakimiyetmu moghul impiriyisi dep atilidu»⑧diyishidu. Yene kélip, özbékler hazirmu mongghullarni «moghullar»dep ataydu. Buningdin qarighandimu, bizning tarix tetqiqatimiz 20-esirning otturilirigha kelgendila andin resmiy shekillen’genlikige qarimay, del shu sowét ittipaqi dewridiki özbék qatarliq türkiy xelqlerning tarix tetqiqati we shularning matériyallirini menbe qilghan bolghachqa, mongghullarni «moghullar»dep atash hemde bujehettiki uqum shularning atishi boyiche özleshken bolishi éhtimalimu yoq emes.

Emma, bu pikirlerde azraq müjmellik bar bolup bu 12-esirdin bashlap ottura asiyagha kélip 15-esirgiche pütünley türkiy xelqlerge singiship ketken mongghullar bilen bu mongghullarni özige singdüriwalghan bashqa xelqlerning xas«millet»menisidiki chek- chigirisini bek inchike ayrishqa orun’ghanliqtin kélip chiqqan müjmellik. Undaqta, sherqiy shimaliy asiyada 12- 15-esirlerdila emes, hazirmu mongghullar bar, biraq buningdin 800 yil burunqi chaghlarda ottura asiyagha kelgen mongghullar nege ketti? Ejeba ularning hemmisi öz waqtida chinggizxanning yurtigha qoghliwétilgenmu? Yaki ular chaghatay xan we uning ewladliri tügigendin kéyin öz yurtlirigha qaytip ketkenmu? Eger shundaq rastinla shundaq bolsa, «chaghatay tili»,«chaghatay yéziqi»dégenler némishqa ottura asiyada qép qaldi? Némishqa bular«mongghul tili», «mongghul yéziqi» dégen nam bilen qép qalmaydu?

Chünki yuqurida dep ötkinimizdek, ular alliqachan ottura asiyadiki türkiy xelqler ge singip ketken, hem öz dewride ene shundaq murekkep singishish jeryanini béshidin kechürgendin kéyin, xuddi qedimki hunlar we soghdilargha oxshash singishish jaryanida yoqilip ketken(ottura asiyagha kelgenliri). Shunga ularni ene shundaq alahide tarixta shekillinip, yene shundaq alahide tarixiy shara’itta bara-bara yoqilip ketken xelq süpitide «moghul», «moghullar»dep atash we shu boyiche omumlashturush mu’apiq.

Emdi«moghulistan»dégen yer nami we bu nam öz’ichige alghan da’irige kelsek, bu to ghrisidimu türlük qarashlar bar. Mesilen; Beziler 14-esirning otturlirida chaghatay xanliqi yoqalghandin kéyin, 15-esirning otturliridin 16-esirning bashlirighiche sherqiy jenubiy qazaqistan bilen qirghizistan zéminide qurulghan fé’odal moghul döliti, mawera’unnehirning gherbiy qismida emir tömür(tömürleng)döliti, sherqiy qismida moghu listan peyda bolghan. Bu yerdiki türkiy xelqler we türkleshken mongghullar 1348-yili chaghatay ewladidin bolghan tughluq tömürni özlirige xan qilip saylighan. Moghulistanning ottura qismi tettisu bilen hazirqi qirghizistan bolghan,dep qarimaqta. Yene beziler, moghulistanning sherq teripi qalmaqlar yéri(mongghuliye)bilen tutash bolup barisköl, imil, értishni öz’ichige alghan, gherpte türkistan(chimkent) we tashkent bilen. Jenu pta perghane, qeshqer, aqsu, chalish we turpan bilen chigirdash bolghan, dep qarimaqta. Üchinchi birxil qarashni ilgiri sürgxcheler bolsa, mongghuliye zéminini moghulistan dep qaraydu.

Bularningmu eng axirqisidin bashqisi asassiz emes. Chünki 14-15- esirlerd imu chinggizxanning yurti gerche«mongghuliye»dep atalmisimu, lékin u yerler «chinggizxa nning yurti», «qalmaqlar yéri», «chinggizxan ordisi»dégendek namlar bilen mewjut idi. Hetta«tarixiy reshidiy»ning aptori mirza heyder köreganmu«moghulistanning sherqiy chigirisi qalmaqlar yéri bilen chigirdash idi»dégen. Emiliyette, biz dewa tqan «moghulistan»ning chigirisi yuqiriqi qarashlarda otturigha qoyulghinidek, unche tarmu emes idi.

Chünki, ashu ottura esirlerge kelgüchilikmu ottura asiya we shimaliy asiyadiki mongghul we bashqa bir qisim türkiy xelqlerning beziliri yaki ayrim qebililiri yenila kö chmen turmush kechürüsh xaraktérige ige xelq bolup, bolupmu mongghullarda bundaq xaraktérküchlükrek idi. Ular hetta sheherlerde olturushnimu anche xalap ketmeytti. Yene kélip mongghullar istilasining axirida, gerche chinggizxan özi istila qilghan zémnlarni oghullirigha bölüp bérip ketken bolsimu, lékin mongghullar asasen jemet xaraktérini ulughlaydighan birgewde süpitidiki xelq bolghachqa, herqaysi jemettin bolghan xanlar chégra-pasillirini bek inchikilep ayrip ketmeytti. Bolupmu chaghatayxan we uning türkleshken ewladliri pat-pat bir-birining zéminlirini igiliwélip, xanliq da’irisini kéngeytishke urunup turatti. Ularning zéminliri pat-pat gahi kéngiyip- gahi tariyip turatti. Shunga hazirqi ottura asiyadiki dölet we rayunlarning chigirisigha asasen«moghu listan»ning da’irisini bek éniq ayrip ketkili bolmaydu.

Esli gépimizge kelsek,«moghulistan» asasen biz bashta körsitip ötken «moghul » yaki «moghullar» yashighan jaylarni körsitetti.

Tarixiy matériyallarda «moghulistan» dégen jayning nami 14-esirning otturilirid in kéyinki bayanlardin tartip uchrashqa bashlaydu. Bu waqit del chaghatay xanliqining sher qiy we gherbiy chaghatay xanliqi dep ikkige bölünüp ketken waqitqa toghra kélidu. Yene kélip, 15-16-esirlerde gherbiy chaghatay xanliqi(moghulistan)da tughluq tömürxanning ewladidin bolghan emir tömür(tömürleng)newriliridin ulughbeg qatarliq moghul xanliri qurghan xanliqlar mewjut bolghan bolsa, gherbiy chaghatay xanliqi zéminlirida yunusxan we uning newr iliridin ebu se’id mirza we uning oghulliridin ömersheyix mirza, uning warisliridin bolghan babur we se’idxanlar qurghan xanliqlar mewjut bolup turiwatatti, hem bu sherq we gherptiki xan-padishahlar 100-150 yil burunla bashlan’ghan quda-baja, uruq -tuqqanchiliqning eng axirqi qoshulishi, yeni mongghul we türkiy xelqlerning qoshu lishini toluq tamamlap, resmiy «moghul»liship bolghanidi.

Lékin, tughluq tömürxan we emir tömür(tömürleng)lerning bu yéngi ewladliri yenila taram-taram suyurghalliq zéminlerge ige bolup, ayrim-ayrim xanliqlarni qurghan bolghachqa, ularning neziride «moghulistan»dégen uqum yenila bar idi. Hem bu shuchaghdiki «moghu llar»ning chaghatay xanliqi dewridiki en’eniwiy zéminlerni da’irilerge bölüshtiki en’e niwiy usuli idi.

Tarixiy matériyallar we tetqiqat matériyallirida «moghulistan»dégen jaylarning chégir isi kökünche hallarda, asasen mirza muhemmed heyder köreganning «tarixiy reshidiy» dégen kitabida bergen melumatigha asasen ayrilidu. «tarixiy reshidiy»de mundaq diyilidu ; «hazirqi moghulistan dep atiliwatqan bu yerning uzunliqimu, toghrisi (ke ngliki)mu yette-sekkiz ayliq yoldur. Uning sherq teripi qalmaq zémini bilen tutash bolup, u terepni barsköl(hazirqi qumul wilayitining barköl nahiysi), emil(hazirqi shinjangdin bashlinip qazaqistandiki alakölge quyulidighan imil deryasi) we er tish( altay téghining jenubidin bashlinip shimalgha éqip, sibiriye arqiliq shima’iy muz okyan’gha quyulidighan derya)dep ataydu. Shimaliy teripi kökchi déngiz, bomlish we qaratal (sherqiy shima’iy tereptin balqash kölige quyulidighan derya)gha tutushidu; Gherb teripi tashkent we türkista ndur. Jenub teripi perghane wilayiti, kashigher, aqsu, chalish we turpan’gha tutushidu. Bu töt terep chigirliridin péqir jenub chigirliridiki yerlernila kördüm»⑧diylidu.

Mirza muhemmed heyder köregan körsitip ötken «moghulistan»ning chigirisi naha yti éniq bolup, bu sherqiy chaghatay ewladliridin bolghan«moghullar» yashidi, dégen da’ir ilerge uyghun yaki uningdin kengrek.

Uningdin kéyinki tarixchilardin, klassik tarixchilirimizning eng axirqisi bolghan mollamusa sayrami«tarixiy eminiye»dégen kitabining axirida, özining bu melu matni«tar ixiy reshidiy»din alghanliqini eskertip turup;«moghulistanning sherqiy chigirasi bale köl(barisköl, hazirqi barkölni körsitidu) we qumul, shimaliy chigirasi katta déngiz, gherb teripi tashkent, chaqsiman we enjan wilayiti, samghir we le’ili kan bedexshi; Jenub teripi tibet we qarangghutagh(qara qurum tagh tizmiliri) hem uyghurlar wilayitidur. Bu chigira ichini paraminda(chinggizxanning jasaq qanuni)da «moghulistan» dep ataptu. Ürümchi, chöchek we ilimu mushu chigira ichige kiridu. Moghulistanda bu sheherlerni yette sheher dep ataptu. Yette sheher dégenliri- qeshqer, yeken, xoten, aqsu,üchturpan,kucha, turpanlardin ibaret. Bu sheherlerni chin ehli(nenlu baching) deydu. Bu dégini, jenuptiki sekkiz sheher, dégenlik bolidu. Bu xil atighanda se kkizinichi sheher korla bolushi mumkin. Bu yette sheherning paytexti qedimki musulman xanliri zamanisida turpan bilen yeken iken»⑨,dep sel kichiklitip, asasen hazirqi shinjangning da’irisini körse tken. Belkim mirza muhemmed heyderköregan yashighan dewirdin 300 yildin kéyinki kishilerning neziridiki moghulistan shunchilik bolup qalghan bolsa kwrek.

Yene,«ming sulalisi tarix matériyallirida moghulistan«béshbaliq»,béshbaliqning hökümrani chaghatay ewladi uweyisxanidi, u qebilisini bashlap gheripke ketti, döliti ning namini élbaliqqa özgertti»⑩ diyilgen bolup, gerche, bu yerde «béshbaliq» sherhr ining peqet namila tilgha élin’ghan bolsimu, lékin kéyinki élbaliqning sherqiy chaghatay xanliqini paytexti ikenliki éniq qeyt qilin’ghan. Shunga bumu«tarixiy reshidiy»de körsitilgen da’iridin yiraqlap ketmeydu. Mesilen; Fransiye alimi rénié grossié «chinggizxan»dégen kitabida:«moghulistan, yeni issiqkölning etrapi,talas derya si bilen manas deryasi arliqidiki rayunlar idi»11dése, «impiratur tömürleng» namliq yene bir kitabida buni sel kéngeytip;«sherqiy chaghataylar moghulistan, yeni talas(tiraz)deryasi, issqköl, ili deryasi, yultuz deryasi, manas deryasi wadiliri we qeshqerning köp qisim rayunlirigha hökümranliq qildi»12dep körsitidu. Bu yerde érnié grosséning «qeshqerning köp qisim rayunliri» dégini pütün jenubiy shinjangni körsitidu, déyish eqilge mu’apiq, elwette.

Junggo alimliridin wéy lyangtaw;«hindistanda babur qurghan xanliqni, shimaldiki chinggizxan qurghan mongghul xanliqidin perqlendürüsh üchün uni «hindistandiki moghul impiriyisi»dep atash kérek»13, dégenni teshebbus qilip «moghul»dégen namni qollunushqa qoshulidu we «sherqiy chaghatay xanliqi eslidiki chaghatay xanliqining sherqiy qismida qurulghan bolup, uning merkizi qismi tengritaghlirining shimalidiki «moghulistan»idi»14dep körsitip,«moghulistan»ning zémini muqumlashturidu. Démek, tarixtiki moghulistan ottura asiyaning merkizidiki shinjangni öz ichige alghan halda sherq teripi monggholiyige tutash qumulghiche, shimal teripi balqash köligiche, gherb teripi özbékistan we türkmenistan’ghiche, jenub teripi perghane oymanliqi, tibet, juchüenlergiche bolghan keng rayunlar idi.

Tarixtiki «moghul», «moghullar» we «moghulistan»dégen namlar tarixiy matériyallargha yézilip, tarix, jughrapiye tarixi we itnugirafiye tetqiqatlirida zor paydilinish qimmitige ige nam we uqumlar bolupla qalmay, belki, moghul xanliridin axirqiliridin biri bolghan zehriddin muhemmed babur hindistanda qurghan impiriye «hindistandiki moghul xanliqi» 15, «hindistandiki moghul impiriyisi»16dégen namlar bilen atilip mo ngghullardin perqliq halda dunya tarixining altun betliridin orun élip kéliwatidu.

Izahat we paydilan’ghan matériyallar:

①③ lyuzishiyaw;«uyghur tarixi», shinjang xelq neshriyati, 1987-yil uyghurche neshri, 710-, 711-betler.

②④⑦⑩ wang jiley;«ottura asiya tarixi», shinjang jelq neshriyati, 1999-yil uyghurche neshri, 425, 427, 430-betler.

⑤12réné grossé(fransiye);«impiratur tömürleng», shinjang xelq neshriyati, 2001-yil uyghurche neshri, 1-, 25-betler.

⑥w.W.Bartold(rosiye);«yettisu tarixi ochérikliri», shinjang xelq neshriyati, 2000-yil uyghurche neshri, 126-bet.

⑦16 chén xenshéng;«hindistandiki moghul impiriyisi», shinjang xelq neshriyati, 1988-yil uyghurche neshri, 9-bet.

⑧mirza muhemmet heyder köregan;«tarixiy reshidiy», shinjang xelq neshriyati, 2007-yil uyghurche neshri, 2- kitab, 795-bet.

⑨molla musa sayrami;«tarixi eminiye», shinjang xelq neshriyati, 2000-yil uyghurche neshri, 396-bet.

11 réné grossé(fransiye);«chinggizxan», shinjang xelq neshriyati, 2003-yil uyghurche neshri, 279-bet.

1314wéy lyangtaw;«yeken xanliqining tarixidin omumiy bayan», shinjang xelq neshr iyati, 1999-yil uyghurche neshri, 7-, 8-betler.

15se’idfeyyaz muhemmed(pakistan);«islam dinining qisqiche tarixi», shinjang xelq neshriyati, 1996-yil uyghurche neshri, 930-bet.





Qaraqash nahiyilik edebiyat-sen’etchiler birleshmisidin

Tursun Abdulla begyar

2011-yil 16-fewral