Toylishishmu yaki chiriklishishmu?
Aptori : izchi
1.En'eniwi nikah-toy mizanlirimizda
Pul-mal, depn-dunya, abroy, neseb-menseb, imtiyaz we bashqa bahane-sewebler rohi singgen we yaki sewebchilik tesiri bolghan qiz-yigit toyi bizde ezeldin saghlam-pak (halal) toy hésablan'ghan emes. Ejdadlirimizdin bizgiche yétip kelgen nurghun toy-tökün mizan-qaidilirimizde, jümlidin nikah-toy «risale»mizde bu qarishimiz mundaq delillen'gen:
«... Nikahdin muddia : nikahi qétilghan qiz-yigitning pak-halalet xudayi bendichiliki üchün, ebedil-ebed jüpti hemdemliki üchün, xudaliq perzent üchündur... Nikahi qétilghan mezkur möminlirimizning nikah-toy murasimliri ashkara we xupiyane temedin, zorluq-nashayan elemdin, kufrane heshem-malametlerdin, depn-dunya sarasimiliridin, nehi haramdin (qoyuq-suyuq, qattiq-yumshaq, mest we bihush qilghuchi xurch-buyumlardin -- izchi), qerzdin, bichariliq elemliridin, shermi-hayadin ... Pütünley xali, bendilikte sawabliqi roshen adet yosun ... Bilen tamam bolmiqi sherttur ...».
Toy-murasimlirimizda emel qilishqa tégishlik qaide-yosunlar toghrisida bu «risale»de yene töwendiki zörüriyetler qeyt qilin'ghan: «... Niklahi qétilghan mezkur ikki möminning heqdar hamiyliri (ata-ana, biwasite hamiyilik aka-ukiliri -- izchi) ning xudaliq xalis hemdemliki, murad-meqset birliki, shepqet-shapaet étibari mezkur ikki möminning menggülük iqbal we teqdirige menbedur... Nikahi qétilghan mezkurlerning desturxan-sorunliri, mesume(qiz -- izchi) ning toyluq heqqi méhri, toyluq boxcha we toyluq barawet...Liri hamiyliri we nikahi qétilghan ikki möminning neftane mal-dunya madarigha binaen hem shularning qurbiti, raziliqi bilen zeximsiz, zorluqsiz ötmiki xudaliq dalalettur... Nikah-toy insan üchündur. Mal-dunya, meishet üchün bolmiqi dinimizgha muxaliptur...».
«... Mesume teripidin üch hamiye (qizning ata-anisi, chong ata-chong anisi, biwasite hamiyliq yetküzidighan balaghetlik chong qérindashliri közde tutulidu --- izchi), yigittin bir hamiye (ata-anisi közde tutulidu -- izchi) toydin xalis nésiwe almaq jayizdur... Uningdin gheyrilerning nep almiqi haramdur... Reeyye-puqraning qizliq toy boxcha-boghunchiliri qosh qattin libas (bir jüptin bash-ayagh éghizman kiyimliri közde tutulidu -- izchi), qosh qewettin ewret kiyimliri (ich kiyimliri közde tutulidu -- izchi), léchek (ikkidin baz yaghliq közde tutulidu-- izchi), zibu-zinnet (baylar altundin, adettiki puqralar kümüshtin zire, bilezük, üzük almiqi közde tutulidu -- izchi) ler bilen tellenmiki ezeldin adettur... Mesumening toy libasliri özining raziliqi bilen hem layiq tel qilinmiqi, herite (qerz élip turghan) bolmasliqi telebtur... Mehbubini razi we memnun qilmaq, elemsiz xewer almaq, kiyindürmek... Erge ömriwi shert hésablan'ghan, méhri pakliqini öz rozigahidin (éridin -- izchi) gheyrige buzmaqtin, er ömrige xiyanet qilmaqtin xali weyraf bolmaq, aile, perzent we xudayi tirikchilikte erge hemyaran bolmaq, méhri berük mesume xatun'gha xudaliq emel, mejburiyettur...».
Uyghurlargha xas bolmish bu «toy risalisi»de yene mundaq tekitlen'gen : «... Nikahi chüshken ikki möminning allah aldidiki insanliq tengliki, wabal-sawabining ortaqliqi, rizqi-teqdirining hem diyanet-sadaqitining birliki, mezkur möminlerning irade-ixtiyarighila xastur, dexli-terüzsizdur...».
«... Nikah-toy jerestanliri (nikah-toy sorunliri, murasimliri közde tutulidu -- izchi)ni bir chay, bir toy, bir meshrep, bir salam, bir qichqiriq, bir yüz achqu we bir xatime dua desturxani bilen tamamlimaq sheriet dalalitidur. Musulman toy patihelirini achközlük, heshemxorluq, heset, buzup-chéchish, yémek-ichmek israpxorliqi bilen ötküzmek dewzixi gunahdur...»
Toy qilishqan er-xotunning toydin kéyinki ömürlük munasiwet-mejburiyetliri uyghurgha xas bolmish bu «toy risalisi»de yene mundaq qeyt qilin'ghan : «... Ey yigit! agah we waqib bolghinki, nérisi üch ayliqtin artuq seperge tashlap ketmigeysen, üch mertebe qesten gunah sadir qilmighuche bir zerre (tak étip) chekmigeysen; Ömürwayet xarliq-xahliqta, peqirchilikte, pighan-hesrette qaldurmighaysen; Bolghusi perzentlerni xarliq-xahliqta, xudayi islamdin gheyriy halette hem yaman kün, nashayan tirikchilikte qaldurmighaysen; Sewdayi-ghezeb, guman bilen we yaki mest-bihushluqta niyet buzup paktsiz ‹talaq› qilmighaysen... Mezlume sheksizdur»
«Ey mezlume! agah we waqib bolghaysizki, söyginingizning ikkila alemlik heqqi-nésiwisige qara sanimighaysiz, namehremge qarimighaysiz; Erning halal emrige, lebzige, erlik hürmitige muxalip heweske, sheytan weswesisige bérilmigeysiz. Bolghusi perzentlerni öz ejdadi izidin taymaydighan, wapadar, tendurust, musulman, ehli weten, ishchan, exlaq-edeblik ... Adem qilip terbiyilep, ewladi xilliqni we ewladi pakliqni ... Ada qilghaysiz...»
Islamiyetning toy-tökün prinsipliri we uyghur xelqining en'eniwi nikah-toy qaide-yosunliri éniq gewdilendürülgen bu xil yerlik nikah-toy risaliliri bizning en'eniwi toy-tökünchilik tariximizdiki qimmetlik yazma nemunilerning biridur.
Ejdad ediblirimizdin en'eniwi toy-tökün qaide-mizanlirimiz süpitide yézip qaldurulghan yene bashqa bezibir yazma xatirilerdimu qiz köygen, yigit söygen, tengtushluq, jismaniy salahiyet, ixtiyarliq ölchem qilin'ghan, qudilar raziliq bérishken, el-yurt layiq bilgen, madari yetken xirajet menbelirini asas qilip sorun achqan, desturxan yayghan, adet-qaide orundighan, teqdirige qerz, dert qalmighan toyning dinimizda «sünnet» hésablan'ghan xudaliq pak toy bolidighanliqi qeyt qilin'ghan.
Jem'iyitimizde bazar igilikige yüzlinish, pul tépishqa bérilish keypiyati örligendin buyan pulperestlik (pulghila choqunush, pulnila oylash, pul üchün herqandaq qiliq-qilmishlardin yaltaymasliq, saxtipezlik, haramxorluq, aldamchiliq, qoymichiliq... Qilish) xahishliri bash kötürüp jem'iyetliship ketti. Pulghila yüzlen'gen, pul hemmige qadir boluwatqan jem'iyette chirikleshken shexsiyetchilikning, chirikleshken ijtimaiy keypi-sapachiliqning we chirikleshken hem téximu yawuzlashqan pul tépish tedbirlirining ewj almasliqi mumkin emes. Bundaq jem'iyette milliy ang, milliy qaide-mizan, milliy exlaq, milliy turmush en'enilirining rolini, xislet-xasiyetlirining pakliqini saqlap qélish mumkin emes. Ijtimaiy penler hem medeniyetning toghra yönilishini qoghdap qélish mumkin emes. Shu sahelerning alim-ölima, ilim ehlilirining pakliq-peziletlirining rawajini qoghdap qélish téximu mumkin emes. En'eniwi milliy xislet, milliy örp-adetning pakliq shan-shöhritinimu qoghdap turghili bolmay qalidu. Pul-bayliq héssiyati üstide zamaniwiy medeniyet, zamaniwiy eqil-idrak hkkümranliq qilmisa u xil pul-bayliq héssiyati aqiwette chékidin ashqan ijtimaiy chiriklikni, puldar shexsler we puldar tebeqe-guruhlarning herxil buzghunchiliqlirini, shuningdek éksplatatsiye, ézish imtiyazlirini keltürüp chiqiridu. Jem'iyet keypiyati buzulidu, özgirip kétidu. Bu xil pul ghayisi aqiwet bizni milliy rohimizdin, ghayimizdn, qedir-qimmettin hetta birnechche ewlad kishilirimizni saghlam rohidin mehrum qiliwétidu.
Bizde hazir bash kötürüp chiqqan ijtimaiy keypiyat chirikliki hem bu xil keypiyatning tür-terkibliridin bir sahe bolup turghan toy-tökün murasimliridiki töwendiki chiriklikler yuqiriqi qarishimizning delilidur.
Qiz-yigit toyi tapawet pursiti bolup qéliwatidu
Özini «men» chaghlaydighan bezi pul-wejxumar kishiler réside bolghan mesüme qizlirining nikah-toyini tapawet pursiti, nam-shöhret tépish pursiti qiliwélip, bolghusi küy'oghul terepni éghirlashqan iqtisadiy we ijtimaiy külpetlerge duchar qilishiwatidu. Men bultur yazda teklip bilen qatnashqan hem mulazimet meslihetchilikini qilghan bir toyning oghul terep chiqim xatiriside mundaq qurlarni uchrattim: «... Qizning toyluq kiyim-kéchek, zibu-zinnet ... Chiqimi 19750yuen, qudilar desturxan sorunliri chiqimi 10200yuen, toy hem her xil chaylarning ozuq-tülük chiqimi 9900yuen, wichirka chiqimi 7500yuen, toy-merikiler üchün ishlitilgen mashina-pikaplar, sazendiler, naghrichilar, süretchiler, sin'alghuchilar, ashpezler, xizmet qilghanlar ... Chiqimi, zal ijarisi (bu matériyal yézilghan dewr 20-esirning 90-yillirining bashliri bolghachqa réstoran az bolghachqa idarilerning zalliri ijare élinip toy qilinatti -- dadxah), sun'ghan qacha-qomuch, buzulghan mülük-jahazlar üchün ketken chiqim jem'iy 11400yuen, qiz-yigit öyini jabdush, ularni razi qilish chiqimi 22140yuen, jem'iy 81ming 900yuen bolghan».
Töt yerde tijaret dukini bar, chet'ellerge chiqip-kirip tijaret qilish imtiyazi bar, haji-heremi, el-xalayiq ichide «iman», «wijdan», «millet», «ghurur», «exlaq» dése héchkimge gep bermeydighan bu yéqin buradirim XX haji baywetchi arzuluq üch qizining réside bolghan birini --- «x omaq»ni hazirqi chaghlardiki otturahal bahaliq bir pikapning bahasigha toghrilap bazargha salghan. Démek buradirim XX haji baywetchi omaq bir qizini méhriban küy'oghul balisigha emes, belki bir nechche sanduq lata-pitige, bir ochum zibu-zinnet buyumlirigha, birtalay heshem közneklirige, nahayiti daghdugha heshemning ataqlirigha bériwetken.
Shuninggha échinmay turalmaymizki, bizning en'eniwi pak muhebbetni menbe qilghan nikah-toy aditimiz mana emdilikte ene shundaq éghirlashturulghan pul-wej zerbisige, nahayiti köp derdiserlikning, keypi-sapachiliqning, uchigha chiqqan shöhretperestlikning, sazayi heshemxorluqning we heddidin ashqan israpxorluqning zerbisige duch kelgen.
«Pul hemmige qadir» dep qaraydighan zamanimizning nadan baywetchiliridin sorap köreyli : pul-wej, bedxejlik qiz-yigit muhebbitining uli, qiz-yigit bextining teqdiri kapaliti bolalamdu? Qiz-yigit muhebbitini inawet asasi bolalamdu? Muhebbetning klchimi bolalamdu? ...
Biz oghul öylesh, qiz chiqirish chiqimining heddidin ziyade éship kétish sewebi bilen patman qerzge boghulup weyran bolup kétiwatqan, toy qilishqa pul tépish üchün oghriliq, xiyanetchilik, aldamchiliq hetta bulangchiliq, qatilliq jinayiti ötküzüp türmilerge kirip qalghan, megülük teqdirini nabut qiliwetken yigitlerni,qizlarni, qudilashquchi ata-anilarni uchritip turidighan bolup qéliwatimiz. Bizning pulperestlirimiz bu xil hadisilerge ich aghritamdu ? Külemdu ?
Pul-wej héssiyati nikah-muhebbetning teqdirini belgileshke yüzlen'gendin béri jem'iyitimizde herxil ijtimaiy edebsizlikler, her xil ijtimaiy buzuqchiliqlar köpiyip ketkendin bashqa, kishiler arisida tola ajrishidighan, toy qilishni xahlimaydighan, toy-nikahsiz jinsiy buzuqchiliqi bolghan zinaxorlu qilishidighan ademler köpiyip kétiwatidu. Xapiliqta öydin chiqip kétidighan, chékermen, ichermen bolup qalidighan, nomusini satidighan, ölüwalidighan, sarang bolup kétidighan we bashqa türlük-tümen rezilliklerni qilidighan kishiler köpiyip jem'iyet keypiyatini buzushuwatidu. Bizning shöhretxumar baywetchilirimiz we pulxumar quda-bajilirimiz bu xil ijtimaiy milliy buzulushni néme dep chüshinidu?
Nikah-toy murasimliri tégi-tektidin alghanda jamaet we jem'iyetke xas xelq murasimliridur, qimmetlik milliy en'enidur. Toy-tökün chiqimlirini ashuruwétish, heshemxorluq, daghwazliq, achközlük, shöhretperestlik ... Qiliqliri bilen en'eniwi toy-tökün adetlirini buzup tashlash qilmishliri beribir jamaet we jem'iyetke mensublan'ghan ijtimaiy éghirchiliq bolup qéliwéridu, milletning yükini éghirlitidu, milletning teqdirini xarablashturidu, shu tiptiki puldar baylar we ularning chirik adet-qiliqliri bir qisim jamaetchilikning egishidighan ülgisi bolup qalidu. Bu nahayiti ajiz halettiki uyghur ékéologiyisining yimirilishini tézlitidu. Buni éghir milliy buzulushning menbeliridin biri, démey mumkin emes.
Toy-tökünning teqdiri menpeet közligen bezi qudilar teripidin weyran qiliniwatidu
Erkin nikah-muhebbet nikahlan'ghuchilarning ata- anilirigha razimenlik we xushalliq béghishlishi lazim idi. Wehalenki, pul we shöhret meqset qilin'ghan nikahni qiz-yigit emes belki ata-anilar wekaliten höddige éliwélip, uni sodigha aylanduruwalghachqa, qudilashquchilar otturisidiki munasiwet bashtila qiz-yigit otturisidiki munasiwettin asman-zémin perqliq halda tolimu sirliq we saxta qiyapetke kiridu. Hemme ish «qil» üstide turidu. Uning üstige bu «qil» chuchusini birqanche suxendaz dellallar we yaki «tük ündürgüchi» «toy meslihetchiliri» tutqan bolidu. Toydin ilgiriki elchiliktin taki toydin kéyinki rehmetchilergiche ikki aile körünüshte inaq, emeliyette bir-birige «pikri jiq» bolidu. Hetta yamanliship qoshumche «ishtirap élish» yaki nikahni buzup qayta «soda» qilish haletlirige rawajlinidu, bu düshmenlishishni kücheytishtin bashqa nerse emes. Qudilarning kélishelmesliki, yalghan hijiyishliri, toyi bolghan perzentlirining turmushigha menpeet nuqtisidin ariliship, qamlashmighan söz-chöcheklerni qilip yürüshliri toyi bolghan qiz-yigitlerning munasiwetlirige dez ketküzüwétidu. Bu hal kélip küy'oghul bilen qéyin'ata-qéyin'ana, kélin bilen qéyin'ata-qéyin'ana otturisida ziddiyetke pilte bolup béridu. Jem'iyette bash kötürgen nikahtin ajrishish, aile buzush, er buzush, xotun buzush, ichermen-chékermen bolup kétish, jidel-majra, hetta er-iotun otturisidiki jismaniy méyiplik, ölüm-yétim hadisiliri...Ning tughulushigha seweb bolidu. Menpeet izdep, daghbazliq qilip bir obdan ötüwatqan balilirining illiq nikah-toy munasiwetlirini buzuwétishke, ailisini weyran qilishqa sewebchilik qilishiwatqan undaq quda-bajilarni qandaqmu perzentlirige köyün'gen, dégili bolar? Peqet pul-mal, menpeet üstige qurulghan bundaq «quda-baja»liq, «tughqan »chiliqning buzulmaydighini yoq hem bundaq ata-bala munasiwitiningmu buzulmaydighini yoq. Yigit-qizning illiq muhebbitige salqinliq yürüshtürüsh, ularning musteqil tirikchilikige arilishiwélish qebih set qilmishtur.
Calendar
Sun Sep 13 2015, 15:12 by 
Mawzu: Toylishishmu yaki chiriklishishmu?( 