Alwun
Tizimlatqan Waqti : 2010-10-21
 | |  Roman Yézish Asanmu? | |
Hazir Uyghur edebiyatida romanchiliq tereqqiy qilip, sanini 3 xanilik sanlarsiz ipadiligili bolmaydighan boldi, dep pexrlik bilen éytalaydighan bolduq. Atalmish "turmush rétimining tézliki", turmush helekchilikide birqisim romanlarni téxi oqupmu ülgürmiduq. Men aliy mektepning edebiyat kespini püttürgen kitabxan bolush süpitim bilen, bezi dostlarning "Hazir aliy mektepning edebiyat kespini püttürgenler roman yazmay, sapla edebiyat kespini oqumighanlar yéziwatidu" dégen gépige söhbet teriqiside jawab bergim kéliwatidu, bu yerde men "kitab yazalmighan" eyibimge bahane körsetmekchi emes. Hazir roman yéziwatqan birqisim "qelem sahibliri"ning romanni "hékayining chongaytilghan shekli" dep qarapla, özini dengsep baqmay ishqa kiriship kétidighanliqidek ehwalning barliqini étirap qilmay bolmaydighanliqini esketmekchi.
Birqisim dostlirimiz éytqandek, asasen edebiyat ilmidin xewersiz, lékin edebiy eserlerni oqush jeryanida yéziqchiliqqa qiziqip qélip, biraqla roman'gha tutush qilip kétidighan ehwal yoq emes. Xuddi Qazaqistanliq sen'etkar orundighan "Körelmeslik" dégen épizotta déyilgendek:
--- ... bikarchiliqtin, héliqi kitab oquydighanni öginiwaldiméy, wayyey kitab dégenni oquydighan bop kettim, bizning Uyghur yazghuchi-shairlarning hemme kitabini oqupliwettim. Bizde yazghuchi-shairlar jiq bolghan bilen yazghini azla iken'ghu?! Mundaq qarap baqsam, héliqi, sapla bayiqi men bilidighan sözler, men bilmeydighan birmu söz yoq! Xeqtin sürüshtürüp baqsam, bu shair dégen tapawetni yaxshi tapidighan némilerken'ghu? Hem abruyi bolidiken bularning... "toxta" dédim-de, "tars"la qilip chong dukan'gha kirip, 10-15 depterni biraqla sétiwaldim, balamning ikki ruchkisining birini tartiwaldim. Wah, yaze!... mana, birnechche shéir, birnechche dastan, birnechche roman'gha biraqla tutush qiliwettim. Yéziwatimen, ewetiwatimen ridaksigha, jornalgha... hetta zawut-fabrikilarning tam gézitlirigimu yazidighan bolup kettim...
Oqughan bezi kitablardin ayanki "Kitablirimizda men bilmeydighan birmu söz yoq" depla yéziwatqan qelem sahibliri, neshr qilin'ghan romanlarmu yoq emes.
Öz tesriratimni alsam, biz oqughan mezgilde, derste ötülgen romanlarni oqupla qalmay, derste tilgha élinmighan romanlarnimu oqup mulahize qilimiz, netijide roman yézish üchün mol turmush bilimi, edebiyat bilimi, til bayliqigha ige bolush kéreklikini tonup yétimiz. Emma edebiyat kespide oqumighanlar (Omumen kitabni az oqughanlar) bolsa, bizchilik mulahize qilip kételishi natayin (buni ularning yazghanliridin hés qilishqa bolidu), roman yézishqa keng dairilik teyyarliqi yoqluqini özimu mölcher qilalmighan halda "yéngi tughulghan mozay yolwastin qorqmaptu" dégendek, "aliy mektepte edebiyat oqughanlarmu qilalmaywatqan" ishqa kiriship kétidu. Netijide sen'et derijisige kötürülmigen "weqelikler tizmisi" "Uyghur edebiyatidiki roman" bolup otturigha chiqidu.
Biz aliy mektepte oquwatqan chaghlarda oqupla qalmay, hazirghiche dawamliq oqup kéliwatqan Gogolning "Ölük janlar", Léwnid Solowyofning "Nesirdin Ependi Heqqide Qisse", Mark Tiwénning "Héklibérri Finning Kechürmishliri", Garsiya Markosning "Yüz Yil Ghéribliq", Sérwantisning "Don Kixot", Rishat Nuri Güntékinning "Chaliqushi", Jow Liboning "Boran-Chapqun", Özbek yazghuchisi Abdulla Qadiriyning "Méhraptin Chayan", "Ötken Künler" romanlirini chongqur mulahize qilghan adem roman yézishning heweskar derijisidiki ademlerla emes, hetta hékayichiliqta netije qazan'ghan adem bolghan halettimu he dégende yeng türüp chiqipla qilalaydighan ish emeslikini chüshineleydu.
Yazghuchi Jalalidin Behram ependi mushu künlerdiki eng hosulluq yazghuchimiz bolushi mumkin. Emma Jalalidin ependining romanlirini oqusaq, uning turmush bilimige birqeder bay bolsimu, edebiyat ilmi, bolupmu roman'gha qoyulidighan telepler jehette melumati téyiz, tilgha namrat ikenliki chiqip turidu. Edebiyat til sen'iti, uningda til arqiliq obraz yaritilipla qalmay, tilimizning ipadilesh küchining éshishigha töhpe qoshulushi kérek.
" --- Eskerlerning poqini ye, süydükini ich!"... (Jalalidin Behram: "Hayat Qismiti" romanidin)
Mana qarang, bundaq eng yuqiri derijide qopal gepler yézilghan nerse bediiy eser emes, bediwiy eser déyishke tégishlik, ilgiri bundaq tétiqsiz dialog teswirini héchqandaq bir resmiy neshr buyumida körmigen iduq, (men shu kitabning muherriri bolghan bolsam, "mawu gépingizni ongshang" dep aptorgha tashlap bergen bolattim, mushu künde muherrirlerning sapasimu shunchilik oxshaydu) bu pikir qilishtiki, yézishtiki dadilliqmu? Hergiz undaq emes, bu til gadayliqi! Edebiy eserdiki turmush réal turmushning eynen xatirisi bolmastin, tipikleshtürülgen, tawlan'ghan haldiki eks ettürülüshidur, yazghuchi turmushta ashundaq gep bar depla eynen köchürüp kelgen iken, uni edebiyat ilmidin xewiri yoq iken démey néme deymiz?! Radiyoda anglitilghan bu roman kishiler tamaq yégech anglawatqan waqitqa toghra kelse, xuddi manga oxshash "tüfi!..." dep radiyoni öchürüwetmey qalmaydu. Bu romanning bayanliri shunchilik addiyki, xuddi gézit xewerliridin yaki qandaqtur ochérik, tepsiliy xewerlerdin qurashturup yézilghandekla, eserning tili téximu addiy qilghili bolmaydighan derijide addiy, bu yazghuchida eserni bediiy jehettin tawlash dégen uqum mewjut emes. Eger roman yézish mushundaq addiy ish bolidighan bolsa, edebiyat oqughanliki ademning hemmisi yazalmisimu, yérimidin köpi yézishi mumkin. Emma késip éytishqa boliduki, edebiyat oqughanlarning héchqaysisi bundaq nachar romanning aptori déyilishni xalimaydu! "Hayat Qismiti" Uyghur romanlirining ichidiki bediiyliktin xaliy nachar eser bolupla qalmay, Jalalidin ependi eserlirining ichidikimu eng nachiri bolup, tamamen bir exlettur.
Men bediiy til üstide izdinip, xéli köp xatirimu qaldurdum. Yuqirida tilgha élip ötülgen chet elning we Junggoning romanlirini 10 qétimlap oqupmu hazirghiche zérikkinimni hés qilmidim, mushundaq chaghda bu eserlerni terjime qilghan ustaz terjimanlargha teshekkür bildürmey turalmaymiz, ular yazghuchilirimizgha bediiy til jehette ustaz bolalaydu!
Bu misallar edebiyat oqughanlarning "yaxshisini yazalmay, adettikisini yaratmaydighan"liqini chüshendürmeydu. Ularning adettiki kitabxandin biraqla roman yazghuchisiliqqa sekrigenlerdin körgen-bilgini xélila köp bolidu. Roman yézishta yéziqchiliqta chéniqishni bashtin kechürgen bolushning özila kupaye qilmaydu, roman toghriliq köp teyyarliq bolushi kérek, roman dégen néme, u qandaq alahidiliklerge ige? Bu heqte uzun mezgil izdinishke toghra kélidu.
Turdi Samsaq nahayiti qiziqarliq, lérik, ixcham hékayilerni yézish bilen xelqimizge tonush bolup ketken yazghuchi idi. U "Axirettin Kelgenler" romanini yézip, özining romanchiliq heqqide chüshenchige, teyyarliqqa ige emeslikini ashkarilidi, gerche bu yazghuchining tili güzel bolsimu, romani tolimu chéchilangghu yézilip qaldi, weqeliklerni jipsilashturulushi roman telipige yetmidi.
Hazirqi yazghuchilirimizning serkerdisi bolghan Memtimin Hoshur ependini hékaye-powéstchiliqimizdiki ustaz, Uyghurning zamanimizdiki Chéxopi déyishke bolidu, emma bu kishimu "Qum Basqan Sheher" romanini yézip, roman yézish jehette teyyarliqining cholta ikenlikini ipadilep qoydi. Men oqughan romanlarning ichide weqeliki buningdek addiy roman yoq déyeleymen. Qiziqarliq, murekkep weqelikler jeryanigha nurghun pikir-idiyeni singdürüwetkili bolidu. Yazghuchimiz témini yaxshi tallighan bolsimu, idiyeni ipadileshke bekrek küchep kétip, téximu köp pikirlerni murekkep weqelik arqiliq ipadileshtek zörür amilni oylashmighan, "Bighemler Shehiri"ning ahaliliri bighemlikte qaysi derijige yetken dégen'ge oxshash romanning bash témisini échip béridighan mesililerge aptor tilida teswirlesh arqiliq jawab bérish yaki addiy, qisqa weqelik arqiliqla jawab bérish romanning bediiylikini chüshüridu, buni choqum tipik weqeler arqiliq échip bérish shert. Pikrimni éytsam, "Qum Basqan Sheher" eks ettürgen zaman-waqit jehettin roman, pérsonazhlirining yeni yaratqan obrazlirining sani jehettin powést, weqelikining addiyliqi jehettin hékaye déyishke bolidighan eser bolup qalghan, mundaqche éytsaq uni edebiyat ölchimi boyiche heqiqiy menidiki roman déyishke bolmaydu. Katta eserge choqum katta teyyarliq qilishqa toghra kélidu.
Yazghuchi Abduraxman Qaharning "Awat Sheherning Yéngi Puxrasi" namliq romanimu biz yuqirida dégendek nuqsanlarge ige, roman dégen namda neshrdin chiqqan eser bolup, kitabning bet sani jehettin romanchilik bolsimu, emeliyette artuqche uzun yézilip ketken powésttur, weqelikining addiyliqi, shaxlanmay, xuddi yuyup tanigha yéyip qoyulghan kiyimlerdek bir tüz siziq boyiche dawam qilishi, tesewur, qisturma bayan'gha oxshash edebiy wasitilerdin xaliyliqi ademni zériktüridu, bumu edebiy jehettin izdinishning yétersizliki arqisida meydan'gha kéliwatqan ehwal bolup, mushundaq dangliq yazghuchilirimizningmu edebiyat ölchimige toshmaydighan eserlerni aldirap-ténep yézip, pishshiqlashtin ötküzmeyla neshr qildurushi, edebiyattin xewersiz, Uyghur yazghuchiliriningla eserliridin ilham élip edebiy ijadiyetke qiziqip qalghuchi heweskarlarning roman yézishni asan chaghlap qélishining sewebi bolushi mumkin.
Garsiya Markosning "Yüz Yil Ghérbliq" romanini oqughinimda (3 qétim oqughan bolsam kérek), bundaq bay weqelikke érishidighan bolsa Uyghur emes, Junggodiki herqandaq yazghuchi 10 qisimliq roman yazghan bolatti, dep oylap kétimen. Obzorchilar u romanni "toplashturulghan tok yoli"siman eser dep taza jayida we kompyutér dewrige layiq baha bergen. Melumki, toplashturulghan tok yoli, özi nahayiti ixcham, ichige nurghun iqtidarni (yeni mezmunni) mujessemligenlikke temsil qilin'ghan.
Qisqisi, roman yézish nurghun bilim telep qilidu. Roman yézish oyidiki kishi bashqa teyyarliqlar bilen bille köp kitab oqup tejribe toplishi kérek. Nurghun kitab oqughan adem bilen kitabni az oqughan ademni yazghan nersisi ashkarilap turidu, yeni "maqale xuddi yazghuchi özi" dégendek, aptorning kitabni az oqughanliqi esiri uzun bolghanséri shunche ashkarilinidu. Shunga kitab oqumaydighan ademning kitab yézishidek ghelite ehwalni tügitip, kitabxanlargha heqiqiy ozuq béridighan, qoldin chüshürmey oquydighan eserlerni wujudqa keltürüsh üchün, kitab (meyli qandaqla eser bolsun) yézishni könglige pükken kishi choqum aldi bilen kitabni köp oqushi kérek (Buningda Uyghur edebiyatidki eserlernila oqush kupaye qilmaydu), köp kitab oqumighan ademning yazmisi waqit israp qilishqa erzimeydu! Sür'et qoghliship yézilghan romanlarnimu oqushning hajiti yoq, yéziqchiliqni jan béqish wasitisi qiliwalghan ademdinmu yaxshi eser chiqmaydu, chünki undaq eserler til we bashqa bediiylik jehetlerdin tawlashtin ötmigen bolup, "yérim tayyar mehsulat"tur.
Mushu künlerde men doktor buraderlerning eserlirige köprek bérilidighan bolup qaldim. chünki ular kitabni köp körgenler bolghachqa, yazmilirida uchur köp bolidu. (Chéchilangghu pikirlirim hazirche mushunchilik) Abdilim Abduréhim |
|
Calendar
Sun Sep 13 2015, 15:12 by 
