Muqeddime
Mülki chin padshahi ying jëng seltenetining 10-yili küz. Chinchüen①asminini qaplighan qizghuch topa-tozanliq tuman hëch tarqaydighandek emes.
Quyash her küni uyqusi qanmighan ademdek ëzilenggülük bilen yiraq künchiqishtiki taghdin yamiship kötürületti, ten'ge neshterdek urulidighan achchiq küz shamili wizhildaytti, wëyshuy deryasining ikki qirghiqida kötürülgen qizghuch topa- tozanliq tuman yer bëghirlap leylep turatti. Tagh süyi sëpil xendikidin ëqip ötüp etraptiki ëtizliq, ormanliqqa sozulatti, dalalarda atliqlar, piyadiler we harwiliqlar toxtimay ötüshetti. Astane shyenyangning töt qowuqidiki beheywet uchluq sëpil rawiqi beeyni jesur chewendazlar ordubaliqtiki orda sariyining qesir rawaqlirini muhapizet qiliwatqandek yalt-yult chaqnap turghan qizghuch sösün nurliri bilen qizghuch tuman baghrini yërip kökke üsüp turatti. Uzundin uzun'gha tutash ketken biri biridin ëgiz ögzilerdiki tashpaqa, maral‏②, toz, yilan muekkellirige teqqaslan'ghan haywan-janwarlarning heykelliri topa-tozan'gha milinip hamaqetlerche qizghuch topa-tozanliq tumanda gah körünüp gah ghayib bolatti. Qizghuch tuman qaplighan taghlar, derya wadiliridiki dalalarda alaman köngli parakende idi. Asman herqanche peylini buzup, teletini türüp homiyip tursimu tang yorushi bilenla astane shyenyang derhal oyghinip, zëmindiki barliq janwarlarning yëngi bir künlük tirikchiliki bashlinatti. Xorazning axirqi chillishi peseymestila astane kochilirida mighildiship ketken kishiler at-ulagh, harwa-ghaltekliri bilen uyaq-buyaq ötüshüp, bazar qaynap këtetti. Emeldar-tabughchilar meghrur gideyginiche atlirigha miniship, harwa-mepiliride lapchariship olturushqiniche aldirap-saldirap mehkime-qesirlirige yol ëlishatti. Kün bilen teng terep-tereptin ghuzhmek-ghuzhmek këlishidighan medikarlar, ëkinchiler eswab-jabduqlirini, gürjek-otighuchlirini mürisige sëliship dukan-bazarlargha, astane sirtidiki ëtizliqlargha aldirishatti.Uzun kochining ikki qasniqi sapla emeldarlar mehkimisi, dukan-hünerxana, saray-meyxana, awam-alaman turalghuliri bilen sanjaqlashqan bolup, dukandarlar qaqpodila ishik-dërizilirini yoghan ëchiship, xojayin-chakar bolushigha qarimay hoyla-aram, dukan-saraylirining ishik aldilirini su sëpip süpürüshüp, türlük oqet helekchiliklirige tutunup, öz tirikchilikliri bilen yëngi bir tangni kütüwalatti. Shuning bilen astane shyenyangning uzun'gha sozulghan changyang kochisida deslep qiliship bolghan etigenlik bazar qizip qaynap këtetti. Bu, astane shyenyangning jenubiy qowuqidiki shimaldin jenubqa sozulghan, uzunluqi alahezel üch chaqirimche këlidighan kocha bolup, shimal tereptiki ëghizi bilen ordubaliq ariliqini tutashturup turidighan bükkide toghraqliq astanidiki güzel menzirigah idi. On gezche kengliktiki kochining ikki qasniqida dukan-saraylar bir-birige tutiship ketken bolup, chin ëlidiki sodiger-tijaretchiler eng köp merkezleshken chong bazar idi. Changyang kochisining künchiqish teripidiki heshem-söliti pütkül iqlimgha pur ketken, heywetlik qesr-sarayliri ret-rëti bilen zichchide qed kötürüp turghan musapir-muhajirlar baziri bolsa, heqiqeten ismi jismigha layiq heshemetlik katta bazar idi. Orda tamgha bëji mehkimisige xoshna bu ikki bazarning chinliqlar bazirini tamgha bëji mehkimisi dölet baziri, dep atighan bolsa, kün chiqishtiki memliketlerdin③ chin memlikitige këlip muhajiret-musapirette turuwatqan katta bay-zerdarlar jem bolushqan, sarayliri qimmet-etiwarliq tawarlar bilen tolghan bazarni muhajirlar baziri, dep atighan idi. Shundaq bolushigha qarimay chinning shyenyangliq awam-reiyetliri ezeldin bundaq atashmaytti, xalayiq yenila özlirining adet-yosunliri boyiche changyang kochisidiki bazarni«gadaylar» baziri, dëyishse, saray-dukanliri qimmet-etiwarliq tawarlar bilen tolghan muhajirlar bazirini «baylar» baziri, dep atishatti. Bumu awam-reiyetning heq-lilla bahasi idi. Awam-reiyet «baylar» baziri, dep ataydighan muhajirlar bazirida toxu sütidin bashqa herqandaq nerse tëpilsimu, changyang kochisidiki xanliq bazirida chin ëli yasiqi ruxset qilghan milichmallar tijaritila yürüshetti, qoral-yaragh, tuz-tömür, ünche-merwayit, göher-yaqut, simap, harwa-mepe, at-arghimaq dëgenlerni changyang kochisidin zinhar tapqili bolmaytti. Changyang kochisidiki dukan-saraylarning köpinchisi üch-töt ëghizliq kichik dukanlar idi, kattiraqlirimu yette-sekkiz ëghizliqtin ashmaydighan dukanlar idi, eng heshem-körkemlirimu kichikrek hoyliliq ikki qewetlik shal-taxtay imaretler idi. Emma «baylar» bazirida bashqa alte memlikettin kelgen katta bay-zerdarlarning kök bilen boy talashqan qat-qat rawaqliri, azade meydanliq karwan sarayliri ret-rëti bilen jaylashqan bolup, bu saraylarning sür-heywisi, heshem-deremliri chin ëlining wezir-wuzra, töre-tarxanlirining qesiridinmu körkem-heshemetlik idi. Bu bazardiki adettiki milich mallar dukinimu nechche on ëghizliq, mal jahazliri, ishik-deriziliri mis-tuch, mermer tashlardin nefs yasalghan bolup, heshem-deremini «gadaylar» baziri bilen sëlishturush esla mumkin emes idi.
Chinning yerlik awam-reiyetliri yenila changyang kochisidiki «gadaylar» bazirini yaqturushatti.
Addiy chin bazirining bulung-puchqaqliri ademler bilen awat idi. Öz ishigha puxta, addiy-sadda awam-reiyet kündüzliri bazar tashlashmaytti, tün nisbide öy-öyler panuslirini öchürüshüp töshikige kirishkendila andin dukan-saraylar ishik-derizilirini taqap, panuslirini öchürüshetti. Urush malametliri tinjighan tinch-asayish yillarda astane shyenyangda këche-kündüz bazar qaynap turatti , changyang kochisida xëli köp saray-dukanlar panuslirini ëgiz ësiship, këchiliri hajiti chüshüp qëlishi mumkin bolghan birer-yërim xëridarni saqliship tünishetti. «Baylar» baziri, dëyilidighan heshemetlik muhajirlar baziridiki bashqa alte memliket sodigerliri axirqi xoraz chillap qondaqtin chüshkendimu tëxiche illiq yotqanlirigha chümkinip, tëqimlirigha illiq osurushup tatliq uyqu rahitini sürüwatqanda, changyang kochisidiki etigenlik bazar shu künlük deslipini bashlap qizip qaynap këtetti. Chin puqraliri girimsen tang bilen teng tushmu-tushtin bazargha chiqip soda-sëtiqini püttürüwalatti yaki mezzilik hidi bazarni bir alidighan paqlan göshi shorpisi bilen ghizaliniwëlip özining shu künlük tirikchilikige aldirishatti. Mehkime emeldarliri, musapir taliblar, molla-danishlar köpinche changyang kochisidiki etigenlik bazarda uchriship didar - mulaqatta bolushatti, ghizalan'ghach shu künlük ishliri üstide bash qaturushuwëlishqandin këyin ishlirigha mëngishatti. Ay-yillarning ötüshi bilen changyang kochisining etigenlik baziri shyenyangliqlarning seherde barmisa bolmaydighan sorunigha aylinip qalghan idi.
Shu künlerde qaqpoda uchrashqan bazarchilarning aghzidin chinchüen asminining köngülni deke-dükke, ghem-ghussige salidighan xuy-peyli xususidiki mish-mishler chüshmeydighan bolushti.
Yëqinqi künlerdin buyan yiraqtiki giltaghlardin kötürülgen chang-tozanlardin hasil bolghan qizghuch tuman peyda qilghan deke-dükke, ghem-ghusseler eslidimu kishilerni anche parakende qilalmighan idi, buninggha kishiler bashlirini chayqiship uhsinip qoyupla öz tirikchiliklirige aldirishatti. Emma bügün undaq bolmidi, xalayiq salam-sehettin këyin öz'ara birnëmilerni dep gudungshishti, hemmeylenning dëyishkenliri oxshash bir mish-mish, mish-mishlerde ëytilishiche, chi memlikitidin shyenyanggha këlip qalghan bir sergerdan palchi chinchüen asminida peyda bolghan qizghuch topa-tozanliq tuman heqqide pal ëchip: «qizghuch tumanning kötürülishi topa yamghurdin bisharettur, asmanu-pelek, yeru-zëmin tamami qizghuch topa astida qëlip awamni sarasimige salur» dëgenmish. Astanidiki xalayiq meyli tonush-buraderler bolsun yaki yat-yochunlar bolsun bir-birliri bilen uchriship qalghan haman birnechche ëghiz kusurliship hal-mung qilishatti, yëqinqi künlerdin buyan könüp qëlishqan, hëchkimge gheyriy-yochun tuyulmaydighan bu tügünler bilermenlikini köz-köz qilishqa xushtar memedanlarning detalashlirigha tutruq bolup bëretti. Bezi memedanlar qizghuch tumanni qizil topa, dëyishse, munejjim-qur'endazlar «topa yamghur» dëyishti, shunga yerlik chin puqralirimu buni topa yamghur, dëyishti. Beziler qayil bolmay asmandin topa yëghishning birer sewebi bolushi kërek-de, chinchüen tüzlengliki yap-yëshil taghlar bilen oralghan, süp- süzük derya-ëqinlar örkeshlep aqidighan, yamghur-yëshini mol zëmin tursa nedin kelgen qizil topa-tozanliq hawa iken? Dëyishse, yene beziler sarasimige chüshkiniche «way atamey, chin memlikitige rastinla birer zerer yëtermu?» Dëyishetti. Iomumen, chin puqraliri aghzida kökte qutrap yürgen qizghuch topa-tozanlar heqqidiki mish-mishler tarqilip ëghizdin-ëghizgha köchüp yürüshetti.
ــــ Xalayiq tëz bërip körünglar! Töwen qowuqta in'am bar iken! Bir sözi ming tilla iken !
Awam-reiyet ghuzhmeklishiwëlip asmanning xuy-peyli xususida qizghin memedanliq qilishiwatqan del shundaq bir deqiqide, bir oghul bala ushtumtut kochidiki alaman arisidin uchqandek chiqip balilarche yumran, jarangliq awazda warqirighiniche ötüp ketti. Buningdin dukan-saraylardiki sodiger-tijaretchiler, chaharbazarchi-höpigerler, kocha tazilawatqan malay-medikarlar birpes ganggirap qëlishti. Bir boway: «nëme-nëme-nëme? Bir sözi ming tilla? Ochuqraq dësengchu!» Dep oghul balining keynidin warqirighiniche qarap qaldi. Yene bireylen qahqahlap külginiche: «wuy shumtek, tëxi oyghanmapsine! Bowangmu uxlawatamdu-nëme? Bir sözi ming tilla, süpürgemni tashlap xet oqushni ögen'gili baraychu!» Dëdi, uning bu qiziqchiliqini anglighan kocha, dukan-saraydikilermu paraqqide külüshüp këtishti, yandiki sayiwenlik ashpuzulda bir qedeh meyni tamship olturghan bir piyenchük qistap ketken külkisini basalmay meyni pürküwetti...
ــــ Töwen qowuqta in'am barken! Bir sözige ming tilla bërilidiken! Tëz bëringlar! ــــ Hëliqi oghul bala bayiqidekla yügürgech warqiraytti.
Oghul balining yol boyi jarangliq, inchike awazda salghan jarliridin bazardikiler tewreshke bashlidi. Deslepte birnechche bikartelep alaqanatlar pirqirap-leppengship dëgidek töwen qowuqqa ëtilishti, arqidinla saray-ashpuzullardikiler qiliwatqan ishlirini, choka-kasilirini qoyushup chiqishti, axirda malay-medikarlar süpürge, das-tengnilirini, desmal-pertuqlirini tashlap töwen qowuq terepke yügrüshti, mehkimige këtishiwatqan emeldarlar, musapir taliblar atliri, harwa-mepilirining yügen-chulwurlirini burap töwen qowuq terepke këtiwatqanlargha songdashti.
Töwen qowuqning kün chiqish teripidiki deng qizip qaynap ketken idi.
Sëpil tüwige ikki gezdin ëgizrek tiklen'gen taxtay tam sëpil qowuqidin dengning kün chiqish teripigiche ikki oq yëtimi sozulghan, taxtay tamgha tala-tala ësilghan xese ikki gezdin ëgizrek taxtay tamdin yerge üch gezche uzunluqta sëlinip lepildep beheywet menzire hasil qilghan idi. Kün chiqish tereptiki birinchi xesige adem bëshidek yoghanliqta «lübuwëy tepsiri» dëgen misreng hel bërilgen xet miqlan'ghan, uning astigha tiklen'gen sidam taxtaygha «jahan ehlining ‹lübuwëy tepsiri›ni tüzitishke qedem teshrip qilishini iltija qilimiz, bir sözini tüzetkenlerge ming tilla bërilidu!» Dep yëzilghan idi. Xesiler kün chiqishtin kün pëtishqa retlik ësilghan bolup, xetler ëniq, chirayliq qilip qosh mushtek yoghan yëzilghan, uzundin-uzun'gha sozulghan tam tüwige nahayiti chong pütük shireliri qatar tizip qoyulghan, shirege siyahdan, qelemdan, qeghezdan qoyulghan bolup, qelem, siyah, tëreqeghezler retlik destilep tizip qoyulghan idi. Herbir shire yënida pozur kiyin'gen ikkidin talib: «hörmiti ziyade ehli ilim, meripet sahibliri qedem teshrip qilip xataliqlarni tüzitishke köngül bölüshkeyla! Herqaysiliri meyli qaysi tebiqidin bolushliridin qet'iynezer bu büyük eserni tüzitishke yardemlirini ayashmighayla, bir xëtini tüzetkenlerge ming tilla in'am bërilidu!» Dep toxtimastin jar sëlishatti.
Ömride körüp baqmighan bundaq beheywet menzirini körgen alaman sel kebi chayqilip aqmaqta idi.
Bir ash pishimi ötmeyla töwen qowuqtiki künchiqish sëpilining asti adem dëngizigha aylandi. Sëpil xendikining ikki qasniqidiki derexlerge qagha-kepterlerdek qonushuwalghan kepsiz balilar tamashagha aldirashti. Alaman topining këngiyishi bilen dengdiki at-ulagh, harwilar qistap chiqiriwëtildi. Taliblar, sawadliq memedan-suxendazlar sëpil tüwidiki her yoghan qoram tashlarning üstige, döngrek yerlerge chiqiwëlip xesige yëzilghan kalam tepsirlirini kanayliri pütüp qalghidek warqiriship oqushti. Alaman topidin hëlidin-hëligha bes-beste ghulghulilar kötürülüp, eyni yilliridiki chin astanisining meydan baziridin öte qizip ketti. Ëlipning sunuqini bilmeydighan qaraqorsaq dëhqanlar, sawadsiz hammal- medikarlar shu tapta özlirige birer saxawetchi töre bayramliq ziyapet bëriwatqandek shadlinip këtishken bolup, birer tonush-bilishliri uchrap qalghanliri qahqahlap külüshkiniche: «agha, özliri ilimde kamaletke yetken adem, tëz bërip tüzetsile, bir xet tüzitip qoysiliri jahanni bir aylinip chiqalaydila!» Dep warqirisa, hëliqi kishimu xushalliqtin hijiyip: «inim, özlirimu qëlishmaydila, birer xetni tüzetsile birer yüz xotun ëliwëlishlirigha yëtip ashidu» dep warqirap chaqchaq qilatti jawaben. Suxendaz, memedanlarning külke-chaqchaqliri, qiyqas-chuqanliri bejayiki dëngiz borinidek köz yetküsiz adem dëngizini chayqap, heywetlik dolqun hasil qildi. Oqughan, sawadliq kishiler bilimining qanchilik bolushigha qarimay qolum-qoshna, tonush-bilishlirining qorshawida qëlip, pokandek qizirip tamdiki yoghan xetler yëzilghan xesige tikilginiche mutalie qiliship, mulahize yürgüzüshüp, özgertishke tëgishlik birer-yërim xataliq bayqiwëlishning koyida idi. Shyenyangliq chin puqralirining bir aditi bar idi: kimersekim birer ish qilmaq bolsa rawurus qilmiqi wajibtur, anchiki sawadliq boluwëlip talip-xelpet, dep elge nami taralghini bilen halqiliq chaghda hajetmenlerge esqatmay qol qoshturup turushsa, bu xuddi nam-ataqqa hërismen shöhretperest batur-ezimetlerning künboyi janbazliq meshqi bilen meshghul bolup turupmu gëzi kelgende urushqa qatnashmay qulaq yopuruwëlishqinigha barawer, shundaq iken undaq ademni qandaqmu ezimet, dëgili bolsun? Dep közge ilmaytti. Dëmek, shu tapta töwen qowuqta xet-söz tüzitelisun-tüzitelmisun, buning karayiti chaghliq, wehalenki, hëchbolmighanda xalayiq aldida puqra taliblarning namigha dagh chüshürüp ulargha uwal qilinmasliqi kërek idi.
Ushtumtut pakize, retlik kiyin'gen bir sawadliq kishi yoghan qoram tashqa sekrep chiqiwidi, alaman topi xuddi qaynawatqan qazan'gha soghuq su quyghandek birpes jimjitliqqa chömdi.
ــــ Xalayiq, peqir bu xetlerni nechche ret oqup chiqtim, uni tüzitip in'amni teng bölüshsek qandaq deysizler? ــــ Dëdi u kishi.
ــــ Barikalla! Apirin! ــــ Hayajanlan'ghan alaman tushmu-tushtin churqiriship alqish yangritishti.
Bu puqra talib derhal arqisigha örülüp tamgha ësilghan xesini körsitip turup:
ــــ Mezkur «awamni qedirlesh tepsiri»de shundaq yëziliptu: «burunqi zamanlardiki dana-aqil padshahlar seltenet sürgende edlu-adaletni birinchi orun'gha qoyup, adaletni memliket tinchliqi we asayishliqining hamiysi qilghanler! ... Alem birla ademge bexshende emes, belki u awam-reiyetke mensuptur. Bu zëminda türlük-tümen ösümlük, külli janiwarlarning heqqi bar. Shipaliq yamghur birla ösümlük-janwargha xas emestur. Puqralarning yölenchüki bolmish padshahlar birla ademge hamiy emes, ular hemmige birközde qarimiqi lazimdur» !
ــــ Berheq ! Berheq ! ــــ Ademler topidin güldiras alqish ewjige kötürüldi.
ــــ Buni özgertsek qandaq deysiler?
ــــ Qet'iy özgertishke bolmaydu! ــــ Awamning heywetlik, jarangliq qiyqas-choqanliri asman-zëminni lerzige keltürüwetti.
Hëliqi puqra talib ilajsiz qalghan qiyapette qash-közlirini himirip-poltaytip sheytanliq qilip, kishilerni küldürgech yene tamgha buruldi:
ــــ Yene dawamliq ishtinglarki, mana bu «awam rayigha bëqish tepsiri» da shundagh yëziliptu: «burunqi zamanlarda seltenet sürgen padshahlar ichide awam-reiyet könglini utup nam-shöhret qazan'ghan, cheksiz mëhr-shepqiti arqiliq awam-reiyetning könglini utup katta töhpe yaratqan, yüksek hemdu-senalar sahibigha aylan'ghanlar nahayiti köp, awam-reiyetning rayigha baqmay, awamgha jebru-zulum sëlish bedilige nusret qazan'ghanlarning timsali ezeldin bolghan emes. Awam könglini utushningmu yoli bardur, meyli qudretlik katta memliket bolsun yaki kichik, ajiz dölet bolsun, awam könglini utqan seltenet sahibliridin awam xush bolghan, awam könglini xush qilalighan padshahlarla awamning könglini utalighan, ejeba, awam könglini xush qilidighan sawabliq ishlar shunchiwala köpmidu? Mana bu awam könglini utushning achquchidur!» ــــ Dep oqudi.
ــــ Yashisun !
ــــ Mana buni özgertsek qandaq?
ــــ Bir söznimu özgertmeslik kërek ! ــــ Awamning jarangliq sadasi, qiyqas-sürenlirining zilzilisi yene ewjge chiqti.
Hëliqi puqra talib bëshini chayqighiniche yene arqisigha burulup:
ــــ Yene ishtinglarki, mana mawusi «adaletlik urush tepsiri» dur, ey xalayiq, aningda shundaq yëziliptu: «burunqi zamanlardiki padshahlar edlu-adalet we heqqaniyet yolida urush qilghanlerki, orunsiz urush qilishni xiyalighimu keltürüshmigen. Urush nahayiti qedim zamanlardila insaniyet bilen tengla barliqqa kelgen. Omumen barliq urush paraset-jasaret, küch-qudret arqiliq ëlip bërilghandur, paraset-jasaret, küch-qudret insanning mahiyitidur. Insanning bu mahiyiti tughmidur, yeni buni perwerdigar ata qilghanlerki, ademzatining küch-qudriti bilen bundaq mahiyetni apride qilghili bolmastur. Elem sahibliri elem mahariti bilen buni özgertelmes hem pem-paraset igilirimu buni tewritelmestur! ... Jahanda urush peyda bolghili nahayiti uzaq bolghandur, uni tosuwalghilimu, tinjitqilimu bolmastur, shunga derlerki, burunqi zamanlardiki padshahlar edlu-adalet we heqqaniyet yolida urush qilghanler, hergiz orunsiz urush qilghan emes! ... Edlu-adalet we heqqaniyet yolidiki urush elni tinch-aman idare qilishning shipaliq dorisidur, nawada qilmaqchi bolghan urush heqqaniyetke uyghun kelse, bundaq urushni këchiktürmey qilip, zalim padshahlarni jazalap, awam-reiyetni azab-oqubettin qutquzush jaizdur, buningdin awam-reiyet xuddi sadaqetmen perzent mëhriban ata-anisini körgendek, ach-zarliqta qalghan adem mezzilik ghiza-taamgha ërishkendek, chöl-deshtlerde changqap halidin ketken adem abihayat oxchup turghan zumret bulaqqa yoluqqandek shad-xuramliqqa chömidu!»
ــــ Yashisun heqqaniyet, yashisun adalet yolidiki urush !
ــــ Buni özgertsek qandaq deysizlerkin?
ــــ Buni özgertishke hergiz bolmaydu !
ــــ In'am alghunglar yoqma ?
ــــ Almaymiz! Undaq in'amning këriki yoq! ــــ Taghlarni tewretküdek, derya-dëngiz tashqinidek beheywet jarangliq sadalar pütkül shyenyang asminini zilzilige keltürüwetti.
Hëliqi puqra talib qoram üstidin dikkide sekrep chüshüp, arqisigha burulup tamdiki xesige ëgilip tazim qildi we:
ــــ Ya sellellahu pir kamiller ! Söz kanliridin dur-marjan qëzishta kamalet tapqan paraset-pasahet sahibi bolmish bu hezriti irpanbeg heqiqeten elning könglini utuptu! ــــ Dëginiche qelb töridin cheksiz hörmet, kamaliy ëhtiramini bildürüp yene bir ret tazim qiliwëtip, chebdeslik bilen awam-reiyet topigha shungghup ghayib boldi, shu tapta u in'amgha ërishkendin öte xushal bolup ketken idi.
Awam-reiyet topi suxendazliq tügminige su bashlap, memedanliq qamchisini qarsilditip mutalie-mulahize qilishiwatqan shundaq bir chaghda, birtop atliqlarning hëmatida heshem-deremi mana men, depla turghan bir yënik harwa alaman topini yërip kirip keldi.
Harwa dengning chëtide asta-asta toxtighandin këyin pozur kiyin'gen birnechche chebdes qoruqchi attin chüshüp, harwidin qizil kimxab bilen oralghan yoghan mis sanduqni injiqlap aran-aran chüshürdi. Yene birnechche chebdes qoruqchi kümüshtek aqarghan chachliri yelkisigiche sëlinip turghan bir mötiwellini qoruqdighiniche xese ësilghan tam tüwige këlip toxtidi.
Xëlidin bëri yëziq shiresi yënida tik turghan tëjimel:
ــــ Xalayiq yol boshitinglar, erkanbeg sey zë hezretliri keldi...!!! ــــ Dep jakarlidi sozuq awazda.
Awam topi tewrep-chayqilip yol achti. Qizil kimxab ton kiygen, chach-saqalliri kümüshtek aqarghan erkanbeg sey zë chong-chong chamdap yoghan bir mer-mertash aldigha këlip, özini yöligili kelgen qoruqchilarni qol isharisi bilen toxtitip, xuddi yashlardek bir qedemdila mer-mertashqa chiqti. Awam-reiyet topi ehwalning muhimliqini hës qiliship asta-asta tinchlandi. Erkanbeg sey zë erkek ghazningkidek gharang-ghurung awazi bilen awamni özige jelb qilish üchün wezinlik sözleshke tirmiship: ــــ xalayiq, shu tapta peqir yashinip qalghanliqimdin mensipimdin istëpa sorap, irpanbeg lü buwëy hezretlirining hawalisige binaen xet-söz tüzetküchi, meslihet bergüchi ellame-ölima, danish-mollilar, talibil ilimlarni yoqlap keldim. ‹Lü buwëy tepsiri › hezriti irpanbeg lü buwëy janablirining elni idare qilishtiki yëgane desturidur. Mana bügün bu yëgane kalamni astane shyenyang qowuqida jakarlashtin muddia-meqset shudurkim, pütkül memliket reiyetlirige uni bildürmekliktur. Jahandiki ölima-ellame, aqil-danish, molla-taliblarning bu yëgane kalamning nuqsani bolsa pikir-meslihetlirini ayimay tüzitip bërishini iltija qilimiz. Bir xëtini tüzetküchiler ming tilla bilen tartuqlinidu hem ustaz süpitide izzet-ëkram bildürüp ulughlinidu. Peqirliri hazir herqaysingizlerge oxshashla reiyetmen, shunga adilliqni yaqlaymen. Këlinglar, in'am qachilan'ghan sanduqni ëchinglar !ـــ Dëdi qoruqchilargha burulup. Erkanbegning sözi tüge-tügimeyla ikki qoruqchi qizil kimxab rextni yëship mis sanduqning aghzini achti, toqachtek retlik tizilghan qewet-qewet altunlar yalt-yult parqirap, alamanning közlirini chaqnitip ala-chekmen qiliwetti.
Sanjaq-sanjaq reiyetning yürekliri xuddi soqushtin toxtap qalghandek, meydanda yingne chüshse «tiriq» qilghan awaz anglan'ghudek timtasliq höküm sürdi.
Shang yangning xada yötkep ishenchke ërishkenliki chin ëlidiki awam arisida yüznechche yildin bëri ademning eqli-hushini azdurup, hush-kallisini shirin xiyallargha salidighan riwayet bolup kelgen idi. Chinliqlar öz döliti heqqide bes-munazirige chüshkende shang yangning xada yötkep ishenchke ërishish xususidiki hëkaye hemmini hayajan'gha salatti. Bu iqlimdiki suxenchi-meddahlar yaki ularning mestaniliri daim :«bir badrini yötkigen'ge yüz serlep altun tartuq bëridighan shang töridek merd adem emdi bu dunyagha tughulmaydu!» Dep uhsinip qoyushatti. Emma oylimghan yerdin bügün bu irpanbeg bir xëtige ming tilla bërip merdlikte shang töridin hessilep ëship ketti. Tëximu heyran qalarliqi, shang törighu awamning ishenchisige ërishish üchün semimiyet bildürüptu, mawu irpanbegning qiliwatqanlirini nëme dep teripligülük emdi? Bir kitabni bir el puqrasining tüzitishige qoyidighan ish qedimdin bolup baqqanmu? Kutupxana, istiqametxana, ëtikabxanilargha liq destiliwëtilgen türlük ëqimdiki mozi teriqiti, kongzi telimati, teriqet kalamliri, padshah-wezirlerning orda-qesirlirige torus bilen teng tiziwëtilgen sansizlighan yasaq-desturlarning qaysi biri awamning ray-meyli boyiche tüzitishke qoyulghan? Uning üstige awam-reiyetning qanchilikining sawadi bar, qanchilikining qorsiqida tüzetküdek umichi bar? Hëch bolmighanda anglap chüshineleydighandin qanchisi bardu? Awamning yaxshi bahasigha ërishish üchün kitabta awam menpeetige köngül bölüp sözlimiseng kimmu sëning kalamliringgha qulaq sëlip teripingni alar? Durust, bayiqi sawadliq puqra awamgha yaqidighan parchisidin birnechche kelime oqup bergen boldi. Qiziq, awamning rayigha qoyushta qandaq birer meqset-muddia barkin? Belkim awamning rayigha bëqip könglini utush meqset-muddia qilin'ghandur, emma, neseb-mensebte yëgane-tengdashsiz irpanbegning hoquq-imtiyazi, depi-dunyasi ëship-tëship tursa yene awamning rayigha bëqip nëmimu qilar? Awam-reiyet ezeldinla emeldarlarni, mensepdar-nesebdarlarni körgende kemsöz bolushiwëlip, jimghurliship këtetti, shang yang yasaq özgertkendin këyinki chin reiyetliri döletning yasaq, emir-permanliri aldida tolimu rayishliship, orda, döletke dair herqandaq ishlargha yoluqqanda kün chiqishtiki alte dölet reiyetlirige oxshash güren tomurliri köbjüp ketkiche shallirini chachritip, közlirige qan tolup küwejiship ketmestin belki tolimu taqet-ëhtyatchan, shükri-qanaetchan emesmidi? Hetta shün zi hezretliri chin teserrupigha kelgende, heyranliqidin hayajanlinip ketken idighu? Uning heyranliqini yoshuralmay : «bu memlikettiki reiyette emeldarlar adil-lilla këlidu, deydighan qarash bar iken» dëgen bahasi dëmisimu heq-lilla baha idi. Nawada awam bir kitabtiki pendi-nesihetni anglap orda derguman bolup qalarmikin, dep ensirishidighan ish bolsa, chin reiyetliri buninggha qoshumisini himirip qoyup pisentige almighan bolattighu ? Emma bügünki bu bir xetke ming tilla in'am bërilidighan ishning bir badrini yötkigendek unchilik addiy ish emeslikini, shunga ëhtiyat-taqet qilmaq lazimliqini chin reiyetliri obdan biletti. Jahanning ishliri tolimu qiziq bolidiken, nawada erkanbeg sey zë hezretliri birmunche ëzip ichürmigen bolsa, chin reiyetliri mushu pursette buni bir qiziq ish iken, dep bilip tamasha körgen, uni-buni dep ghulghula qiliship waqt ötküzüshken bolatti. Sey zëning irpanbegning hawalisige binaen meghrur qiyapette wezxanliq qilishi bilen bu yerdiki adem dëngizi bir pes shippide jimip dilghulchiliqta sarasimige chüshti.
ــــ Jahanda özgertkili bolmaydighan kalam-desturmu bolamdiken? Peqir bir körüp baqsunchu qëni !
Meghrurane, hakawurlarche hem merdanilerche chiqqan bu awaz beeyni dëngizdin oxchup chiqqan lehengdin peyda bolghan dolqun sadasidek, adem dëngizigha aylan'ghan meydanda birdinla shawqun-sürenlik dawalghush peyda qilip, nahayiti tëzla yingne patmighidek sanjaqliship ketken top ichidin bir tar yol achti.
Qizil kimxab ton kiyiwalghan, ësiwalghan uzun qilichining destini bir qolida tutuwalghan talib süpet bir kishi ashu targhine yoldin yoghan-yoghan chamdap, mezmut qedemliri bilen kishiler topini yërip ötüp, körenglikini namayish qilghach tam tüwige keldi. Sey zë mer-mer tashtin chüshüp ighangshighiniche këlip ikki alqinining uchini jüpteklep tazim bilen ëhtiram bildürüp:
ــــ Janablirigha salam bërishke pëtin'ghanliqimdin üzre soraymen, malal körmisile janablirini qaysi memlikettin soraymizkin? Namu-sheripliri nëme bolidikin? ــــ Dëdi.
Qizil kimxab tonluq talibmu ikki alqinining uchini jüpteklep ëhtiram bildürüp, erkanbegning salamigha mensitmeslik bilen jawab qayturdi:
ــــ Keminiliri lu ëlidin kelgen talib chün yüyö bolumen, peqir janabiy mëng zi hezretning muxlisidurmen!
ــــ Lu ëli alliqachan halak bolghan ! ــــ Dëdi sey zë biliner-bilinmes mesxire arilashqan külkisini yoshuralmay, ــــ janablirining buningdin bixewer ikenlikliridin qarighanda terkiy dunyaliqta yürüwatqan zahid oxshimamdila? Mëningche özliri chu yaki chi ëlidin kelgen talib bolmisila yene !
Qizil kimxab tonluq talib qoli bilen ret qilish isharisini qildi we:
ــــ Rast deydila, hazir lu ëli yoq, emma lu ëli awam qelbide! Bilmidim,erkanbeg janabliri nëmige shunche xushal bolup külüp kettilikin? ــــ Dëdi.
Erkanbeg sey zë bu talib bilen talashqusi kelmigendek bëshini chayqap külginiche:
ــــ Bu yer munazire qilishqidek sorun emes, janablirining durust niyetliki keminilirige ayan, qëni merhemet qilip telim bergeyla! ــــ Dep qolliri bilen tamgha ësighliq xesini körsitip teklib isharisi qildi.
ــــ Keminiliri sawaq alghanda hezriti kong zining qilishqa tëgishlik ishtin bash tartmasliq wajibtur, dëgen telimini obdan ögen'genmen! ــــ Dëdi chün yüyö soghuqqine külgech mer-mer tash üstige dikkide sekrep chiqiwëtip we qilichi bilen tamgha ësilghan xesini körsitip wezxaniliqini dawam qildi ــــ janablar körüshsile, mana bu «bir möchelde bir këlidighan küzning delwe ëyi» ning «abroy-nopuz tepsiri» iken, buning bismillahsidila «edlu-adaletchiler, heqqaniyet hamiylirining barche ishliri ongigha tartidu, wezir-wuzralarning derijilirining yuqiri-töwen, öz'ara yat-yochun, uruq-tughqan bolushlirimu del mushuningdindur, bu del elde malimanchiliqni tinjitip awamni emin-asayishliqqa dalalet qilishning asasidur», dëyiliptu, herqaysiliriche bolghanda mushundaq yëzish durustmidu?
ــــ Derheqiqet shundaqtur! ــــ Dëyishti etrapta turghan taliblar tengla.
ــــ Peqir bu yerde tekitlen'gen ‹edlu-adalet› dëgen sözni özgertmekchimen! ــــ Chün yüyöning qilichi hedep tamgha ësighliq xesini chineytti, ــــ bu yerdiki ‹edlu-adalet›dëgen sözni ‹edeb-exlaq› dëgen sözge özgertish kërek! Barche ishning asasi ‹edeb-exlaq› tin bashlanmiqi wajibtur. Hezriti kung fuzi ëytqanlerki: hemme ishta özini tutup edebke qaytmaqliq zörür. Edeb-exlaqni mizan-destur qilishni zinhar özgertkili bolmasturler! Edlu-adaletni edeb-exlaq ornigha dessitishning asasi nëmidinkin?
Awam-reiyet topidin salqin-soghuq mesxiriler kötürüldi, hëchkim chawakmu chalmidi hem alqishmu yangratmidi, chün mollamning wezxanliqini hëchkim yaqturmighachqa, eslide bu yerdikilerni kamaletke yetken natiqliqim, pasahetlik sözlirim arqiliq alqish yangritishqa mejburlaymen, dëgenlerni oylighan chün talib pokandek qizirip bir haza nëme qilarini bilmey turup qaldi. Ushtumtut chach-saqalliri, qash-kirpikliri kümüshtek aqarghan bir boway otturigha chiqip:
ــــ Lu ëlidin kelgen janabiy chün talibtin shuni sorap bilgüm këlip turidu, sili dewatqan bu edeb-exlaqni kung fuzi hezretliri mendek tompay bodunlargha rawa körmigen bolghiydi? Nëmiti? Nëme dëyiletti hëliq gep?ــــ Dëyishige, awam topidin bireylen:
ــــ Tompay bodunlargha edeb-exlaqning lazimi yoq hem ulardin edeb-exlaq kütüsh bihajettur, dëgen idi! ــــ Dep warqiridi gharang-ghurung awazda.
ــــ Berheq, berheq, heqiqeten shundaq, kung fuzi hezretliri tompay bodunlargha edeb-exlaqning lazimi yoq hem ulardin edeb-exlaq kütüsh bihajettur, dëgen iken! ــــ Bowayning birdinla yüz-közi qizirip, awazi titrep ketti, ــــ edeb-exlaq kürminglighan tompay bodunlargha rawa bolmay peqetkine bir ochum tiriktap ghojamlargha rawa bolghan iken, undaqta mushunimu barche ishning asasi qilish kërekmikina? Qëni teqsir dep baqsilichu?
ــــ Alamet toghra ëyttila bowa, eqillirige saye chüshmigey, yashap ketsile!
Chiraylirida razimenlik külkisi jilwe qilishqan awam-reiyet xushalliqtin bowayni maxtap, uninggha aq tilek, pak niyetlirini bildürüshti, nedindur bir bulungdin qopal tëjimeller aghzini buzup chün yüyöni tillap këtishti:
ــــ Aghzidin poq tamidighan nëmikina mawu !
ــــ Anangni! Edeb-exlaq dëgining nëme u? Töre-tarxanlarning kaltiki iken'ghu shu!
ــــ Kung fuzi dëgen qëri dellal nëme dëgen zeherxende-he? Awam-puqralargha haqaret qilghanliqqu bu!
ــــ Tëxi mëng zi hezretning muxlisimish, kötüngge tëpik yëmeste lu ëlingge këtiwal, bedbext!
ــــ Hu kelgindi! Kitab tüzitermish tëxi, öyüngge bërip awu birnëmengni tüzet!
ــــ Yoqal!
Awam-reiyetning mesxire-mazaqliri, til-haqaretliridin turalmay qalghan chün yüyö yüzini daptek qilip qedemlirini aran-aran sörep alaman topidin ghayib boldi.
ــــ Barikalla, el razi xuda razi, dekkisini taza jayida yëdi!ــــ Dëdi sey zë razimenlikini basalmay külginiche we ــــ «lü buwëy tepsiri»ni tüzitimen dep kün chiqishtin kelgen mawu yaqa yurtluq talib tüzetmekte yoq eksiche emesla bir nëmige özgertiwetti dëse ?!ــــ Dëginiche tëjimellerni mer-mertash üstige chiqip «‹lü buwëy tepsiri›ni tüzitimen dep kün chiqishtin kelgen mawu yaqa yurtluq talib tüzetmekte yoq eksiche emesla bir nëmige özgertiwetti» dep yuqiri awazda jar sëlishqa buyrudi. Sey zë eslide kün chiqishtin kelgen chün yüyöning xëlila elmi-telimi barliqini pemlep, kün chiqishtin kelgen taliblar qayil bolsila «lü buwëy tepsiri» öz qimmitini heqiqiy türde saqlap qalalaydu, dep oylap mushundaq jar sëlish arqiliq uni uzitip qoymaqchi idi, oylimighanda tëjimellerning bu jarnamisini anglighan astane shyenyangning qaram awam-reiyetliri buni kün chiqishtiki alte memliketke qaritilghan jeng chaqiriqi, dep chüshinip qalghan chëghi, tushmu-tushtin egiship tekrar-tekrar towlap alemni malem qilip, jahanni bëshigha kiyip astane shyenyangni bir aldi. Bu xuddi bir zor namayishtek tewrep-chayqilip, taki kün chüshtin qayrilip tün perdisi yëyilghan'gha qeder dawam qildi, bu arida birermu talib «lü buwëy tepsiri» ni tüzitishke chiqmidi.
Astane kochilirida panus yëqilghan chaghda, shayi libasliq bir tëjimel aldirap-saldirap töwen qowuqqa këlip qistilip yürüp sey zëning yënida toxtidi.
Tëjimel sey zëning quliqigha birnëmilerni dep kusurliwidi, sey zëning öng-sili öchüp chöchüp ketti we derhal harwisigha chiqip kechki shepeq baghrida tolghiniwatqan qizghuch tozanliq tuman qoynida ghayib boldi.
Izahatـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــlar
① Chinchüen : wëyxë derya wadisidiki tüzlenglik.
②Qedimde maralgha oxshaydighan haywan qut-amet nishani qilinatti(t)
③Kün chiqish: shyawshen tëghining sherqidiki yerler