Méning yene bir tilim

wang méng
* uyghurche sözlishimgila rohim kötürülüp, könglüm échilip, tétikliship, shox we segek, chéchen bolup kétimen. Bir til bir xil qoralla bolup qalmastin, uning üstige bir xil medeniyet ...
**************
1987 - yili kechküz künlirining biri, u küni chüshlük tamaqta béyjinggha oyun qoyghili kelgen shizang naxsha - ussul ömiki kütüwélin’ghanidi. Milletler ishliri komitétining mudiri isma’il ehmed sözleydighan chaghda men uni uyghurche sözleshke ilhamlandurup, uning terjimani bolup berdim. Tekelluplar bilen shundaq qiliwéduq, sorun ehli külüshüp kétishkenidi.
Men uyghurche anglashqa amraq, uyghurche sözleshkimu amraq. Men da’im her millet qérindashlirimning herqaysisining özlirining tilida heqdadigha yetküzüp, hés - tuyghulirini rawan ipadilishige, shuning bilen bir waqitta nahayiti obdan pikir almashturalaydighan, mupessel we inaq menzilliri ichige mest bolup chömüp kétimen. Shunimu yoshuralmaymenki, uyghur tilini ishletkili bolidighan, uyghur tilini meshiq qilip östürgili bolidighan, hettaki özümning uyghur tili jehettiki karamitimni körsetkili bolidighan herqandaq pursetlerni qoldin bérip qoyushni xalimaymen. Uyghurche sözlishimgila rohim kötürülüp, könglüm échilip, tétikliship, shox we segek, chéchen bolup kétimen. Bir til bir xil qoralla bolup qalmastin, uning üstige bir xil medeniyet, shundaqla janliq kishiler topi, turmushning rétimi, ajayip bir xil menzire, tebi’iy körünüsh hem étnik menziridur. Ular yene jahan ajayibatlirining heqiqiy terkibiy qismi, shundaqla ebedil’ebed untulghusiz sergüzeshtilerning bir qismidur. Yene shundaqla méning bir türküm dostlirimning qayghu - xushalliq, qoshulushi we ayrilishliri, dostluqi we könglidur.
1960 - yillarning axirqi mezgilliride teqdir - qismet manga uyghur déhqanliri bilen ortaq turmush kechürüsh pursiti ata qilip, siyasiy boran - chapqun méni dölitimizning gherbiy chégrisidiki ili deryasi wadisi boyigha apirip tashlighandin kéyin, men uyghur tili öginish arqiliq u yerde put tirep turdum, dostluqqa érishtim, öz’ara chüshinish hasil qildim. Shunche köp hayatimning axirighichimu tügitelmigüdek bilimlerni ögendim. Insan hayatidiki jimjitliq we müshkilatlarning üstidin ghelibe qilip, özümning meniwi turmushini béyitqanidim. Uyghur tilini öginish nahayiti qiyin, uningdiki söz bayliqi, pütmes - tügimes kichik til tawushliri, til qayrighuchi tawushlar we nepes tawushliri xenzu tilida yoq. Téximu qiyin yéri shuki, xenzu tilidiki tawushlar bilen yéqinliship kétidighan tawushlarni qandaq qilip uning bilen xenzu tilining oxshimighan tereplirini anglap, sözleshtur. Grammatikisi téximu tes. Isimlarning alte kélishi, pé’ilning zaman, halet, shexs qoshumchiliri ... Bezide bir pé’ilgha on nechche xil qoshumche qoshushqa toghra kélidu … heqiqeten murekkeplikini sözlep tügetkili bolmaydu. Lékin ular méni shu qeder xushtar we meptun qiliduki, uning bilen barliq naxsha - ussulgha mahir uyghurlar chemberchas baghlinip ketken. Ular bilen turpanning qoghun we üzümliri, ili we qarasheherning arghimaqliri, yéngisarning pichiqi, qeshqer héytgah jamesi we iparxan meqberisi, apaq xoja maziri, xotenning qashtéshi we gilemliri öz’ara chemberchas baghlan’ghan. Men uyghurlarning jarangliq, küchlük teleppuzidin, kishining könglini yayritidighan intunatsiyisidin huzurlinimen. Uning özgiche ipadilesh tertipidin huzurlinimen, bikarla bolup qalsam, radi’oni achimen - de, uyghurche anglap kétimen. Deslepki chaghlarda birer söznimu dégüdek chüshinelmisemmu, yenila anglawérettim. Xuddi muzikidin huzurlan’ghandek ishtiyaq bilen anglap huzurlinattim. Anglisamla gülqeqelirim échilip könglüm yayrap, yenggilliship qalattim. Ikki déhqan balisi geplishiwatqan bolsa, men bir yanda «qulaq mollisi» bolup anglayttim - de, qayilliq bilen qarighine, ular némidégen obdan sözlishidu - he! ular kichikkine turupmu uyghurlarning tilini bilidiken’ghu? Ular eslidinla uyghur bolghandikin, uyghur tili ularning ana tili, ularning uyghurche sözlishishimu bizning balilirimiz tili chiqqan haman xenzuche sözliginige oxshash qilche ejeblinerlik emes - te! men uyghurche öginip, ixtiyarsiz halda mejnunlarche bérilip ketkenidim.
Men uyghurche chüshinish we tepekkur qilishni öginiwatattim. Kéchisi hajetke chiqqanda kariwatni tutup turup «kariwat», ishikni achqanda «ishik», tam yaqilap mangghanda «tam», siygende bolsa «süydük», shamal chiqqanda «shamal», supigha yétip kelgende bolsa öz - özümge «uxlay ! » deyttim. Kéyinche soqulup bolghan chotni yaki erebche reqemni körgende ularni uyghurche oqup chiqattim. Eger birer xenzu qérindishim tuyuqsiz kélip mendin: «bu qanche? » dep sorap qalsa, men aghzimni échip hangwéqip qélip, demalliqqa néme qilarimni bilelmey qalattim.
Axir méning yene bir tilim chiqti. Men uyghurlar bilen bille tursam, oxshashla toxtimay sözlep kétimen. Til - yéziq oyunlirinimu, ikki bisliq yapta geplernimu angqiralaydighan, déyeleydighan boldum. Bir til köpeygenning üstige bir jüp qulaqmu köpeygendin kéyin cheksiz huzur ilkide bir tilgha kirip kétip, uning barliq mene tüsi, keypiyatlirini hés qilalaydikensiz ... Bir jüp közmu köpeygendin kéyin, egri - bügri, ong - sol, asti - üstige tartip yézilghan uyghurche yéziqni oqup, chüshineleydighan bolidikensiz. Yene téxi bir bash we yürekmu köpiyip, bilim - tejribe, chüshinish, ishench, dostluqlargha mohtaj bolidikensz.
Emeliyette bir tilla köpiyip qalmastin, bir jüp közmu köpiyidiken. Siz bu xil til bilen neshr qilin’ghan kitablarni körüp chüshineleydikensiz. Bir jüp qulaq köpeygendikin, shunche köp geplerni anglap, naxsha - muzikilarni anglap chüshineleydighan bolidikensiz. Bir yürek köpeygendin kéyin ulargha téximu köp köngül bölidikensiz hem ularni este mehkem saqlaydighan bolidikensiz. Qisqisi, bashqiche bir dunya échilidiken.
«yashisun chüshinish» dégen iduqqu! chüshinish üchün biz téximu köp qérindash milletlerning til - yéziqlirini obdan ögineyli! shundaqla téximu köp chet el tillirini ögineyli! islahat, ishikni échiwétish dewride téximu köp til bilimlirige we til qabiliyitige ige bolush zörür. Yene kélip bir xil öginish jeryani ajayip tejribe we xushalliqlargha tolghan bolidu!
(yasin hawazi terjime qildi)
Menbe
Türkiye tesiratliri
Ismail muhemmed
men buningdin bir ay ilgiri junggo axbaratchilar wekiller ömikining ezasi süpitide türkiye jumhuriyitining istanbol, Izmir, Enqere sheherlirini ziyaret qilip, ‹‹ sabah gëziti››, ‹‹yëngi esir gëziti››, Türkiye döletlik radiyo – tëlëwiziye bash shitabi, Anatoliye agëntliqi qatarliq axbarat wasitilirining junggogha alaqidar teshwiqati, Gëzit – zhurnal, Radiyo – tëlëwiziye bashqurush tejribiliri heqqide bezi ehwallar bilen tonushtum, Shuning bilen bille, Bezi dunyawi miraslar, Medeniyet yadikarliqliri orni, Muzëylar, Posfor boghuzi sahiligha oxshash menzirilik jaylar, Kochilar, Mehelliler... ni arilap, Türkiye jemiyiti toghrisida azdur – köptur chüshenchigimu ige boldum. töwende seper jeryanida körgen, Anglighan hëssiy chüshenchilirimni ‹‹jahanni körgen'ge yetmeydiken›› dëgen mawzu bilen bayan qilip bermekchimen. oqurmenler az – tola menpeetlinip qalsa ejeb emes.
sëhirlik istanbol
biz chüshken türkiye yoluchilar ayropilani bëyjingdin yolgha chiqip, 11saet 25 minut toxtimay uchup istanbol xelqara ayroportigha bixeter qondi.
biz chëgridin kirish resmiyiti ötesh üchün chong zalgha kirduq. istanbol ayroporti bek bësiq bolup, Zal dunyaning jay – jayliridin kelgen yoluchilar, Sayahetchiler bilen toshup këtiptu. men chëgra tekshürüshidin ötüp bolghuche bolghan ariliqta zaldikilerge nezer saldim: teq – turqi, Chirayi, Irqi, Kiyinishi qatarliq tashqi alametlerge qarighanda, Ularning mutleq tolisi chet ellik idi. ular arisida yawropaliq aq pishmaqlar, Bughday öng erebler, Mistek parqirap turidighan qara tenlikler, Erler, Ayallar, Balilar, Ëgiz boyluqlar, Ghunche boylar, Yashan'ghanlar, Ottura yashliqlar, Yashlar, Ziyade semrip ketkenler, Azade kiyim kiyiwalghanlar, Yarishimliq shim – kastum kiyip galistuk taqiwalghan salapetlik erler, Hoshuqighiche chüshüp turghan yalang peltu kiyiwalghanlar... bar idi. bu heqiqeten bashqa jaylarda kemrek uchraydighan heyran qalarliq renggareng ademler dunyasi idi.
Dawami
‹‹Leyli - Mejnun›› we ‹‹Romio - Juliet››
Sherq we gherb edebiyatidiki ikki tiragëdiyelik eser heqqide
Muhemmed imin (seburi)
15 – esir uyghur edebiyatida newaiy qelimide dunyagha kelgen meshhur muhebbet tiragëdiyesi ‹‹leyli – mejnun›› këyinki künlerde sherqning ‹‹Romio – Juliet››si dep ataldi. ‹‹Romio – Juliet›› yawropa edebiy güllinish herikiti dewridiki en'gliye diramatorigi shëkspirning meshhur muhebbet tiragëdiyesidur. bu ikki eserde qiz – yigit bash qehrimanning chin, Semimiy muhebbiti asasiy liniye qilin'ghan bolup, Ular fëodalliq tüzümning chirik, Qatmal qaide – yosun, Edep – exlaqining tosqunluqi we ziyankeshlikining qurbani bolghanlardur. bu ikki tiragëdiyeni sëlishturup tetqiq qilish arqiliq oxshashmighan zaman we dewrde yëzilghan bu eserlerde ipadilen'gen xahishni, Shundaqla sherq, Gherb edebiyatidiki oxshashliq we perqni bilish, Igilesh imkaniyitige ige bolalaymiz.
newaiy ‹‹leyli – mejnun›› tiragëdiyeside ereb yërim arilidiki kichik bir qebile bashliqining oghli qeyis bilen bay we abruyluq chong qebile bashliqining qizi leyli otturisidiki pajielik muhebbet sergüzeshtilirini bayan qilghan. ular fëodalliq exlaq, Ölük derije we salahiyet perqi qatarliq adetlerning qurbani süpitide murad – meqsetlirige yëtelmeydu. qeyis judaliq we muhebbet azabidin chöl – bayawanlarda sersan bolidu, Uning dadisi leylining öyige katta sowgha – salam bilen elchi ewetip leylini soratquzidu, Emma leylining dadisi elchilerning telipini keskin ret qilidu. qeyis hemishe: ‹‹ah, Leyli, Ah, Leyli›› dep leyli qebilisi terepke qachidu, Kishiler uning arqisidin ‹‹telwe – sarang›› dep chaqiridu, Axiri uninggha ‹‹mejnun›› dëgen nam singidu. leylining ehwalimu nezerbend qilinish, Hetta mejburiy yatliq qilinish(leyli yatliq bolghan baywechchining her qandaq telipini ret qilidu) tüpeylidin tëximu ëchinishliq ehwalgha chüshüp qalidu. u tola yighlap derd – elem destidin qizil güldek ruxsari zepirengdek sarghiyip, Gahi hoshigha këlip, Gahi hoshidin këtip ölüktek yatidu. u özining ölüp këtidighanliqini pemlep, Anisigha: ‹‹ey mëhriban ana, Mëning ishqimda xanimanidin ayrilghan, Jënidin kechken bicharem men jan teslim qilghan küni këlip jënini qurban qilip rohini rohimgha qoshidu. shu chaghda ikkimizni bir këpen'ge ëlip, Bir tawutqa sëlip, Bir yerlikke qoyghaysiler...›› dep jan üzidu. xalayiq leylining wesiyiti boyiche ularni bir qebrige qoyidu.
‹‹Romio – Juliet›› tiragëdiyesidiki bash qehriman qiz – yigit italiyening meshhur shehiri wëronadiki ikki döletmen aq söngekning ewladi. bu ikki jemet ewladmu ewlad düshmenliship kelgechke, Ular otturisidiki adawet tolimu chongqur idi. tasadipiy bir pursette bu ikki ailining perzentliri Romio bilen Juliet tansida uchriship bir – birini yaxshi köriship qalidu. emma ularning ata – aniliri bu ikkisining toy qilishigha qoshulmaydu. amalsiz qalghan ikki yash pop lawrënistin yardem soraydu, Pop ulargha hësdashliq qilip, Ularni yoshurunche nikahlap qoyidu. këyin bir qëtimliq yashlar toqunushida Romio özini qoghdash üchün Julietning jiyen tughqini tiboltini öltürüp qoyup wërona shehiridin yiraq bolghan mendiyagha sürgün qilinidu. uzaq ötmeyla Julietning dadisi qizigha layiq tapidu. nëme qilarini bilmey qalghan Juliet yene hëliqi poptin yardem soraydu. ehwalni chüshen'gen pop Julietgha bir dora bërip: ‹‹körünüshte dadingiz tapqan layiqni qobul qilghan boluwëlip, Toy harpisi axshimi bu dorini ichiwëting, Shuningdin këyinki 42 saette xuddi ölüktek yatisiz, Etisi yigit sizni alghili kelgende <ölük> Julietni köridu. ata – aningiz qayghu – hesrette sizni depne qilidu, 42 saettin këyin hoshingizgha këlisiz. hoshingizgha këlishtin burun men Romiogha: <Julietning ölgini yalghan, Depne murasimimu yalghan, Söyümlük ayalingiz görde bir az hayal bolup qalidu, Derhal këlip uni sürlük gördin ëlip këting> dep xewer yetküzimen›› deydu. shundaq qilip Juliet dorini ichiwëtidu. emma pop ewetken adem mendiyagha barmay turupla Romio Julietning ölüm xewirini anglaydu – de, Zeher sëtiwëlip wëronagha këchilep këlip Julietning qebrisini achidu. söygünining nazaketlik halda uxlawatqandek yatqanliqini körgen Romio zeherni ichip Julietning baghrigha özini tashlaydu, Hayal ötmey hoshigha kelgen Juliet yënida menggülük uyqugha ketken Romioni körüp, Hesrette özige xenjer urup Romioning baghrida ölidu.
bu ikki muhebbet tiragëdiyesi zaman, Makan jehette obdanla perqlensimu, Tëma, Weqelikining qurulmisi we idiyewi mezmuni jehetlerde nurghun oxshashliqlargha ige. tëma menbesidin qarighanda, Bu eserler qedimki xelq riwayetliri asasida yaritilghan bolup, Qoyuq milliy medeniyet asasigha ige. leyli – mejnun hëkayisi ereb yërim arilida tarqalghan qedimki riwayet bolup, Newaiyghiche bolghan bir qanche esirde bu tëmigha meshhur shair nizami genjewi, Emir xisraw dihlewi, Hapiz shirazi, Suheyli qatarliq 30gha yëqin edib qelem tewretken bolsimu, Hëchqaysisi newaiydek bediiy yükseklikke ërishelmigenidi.
italiyening qedimki xelq riwayiti ‹‹Romio – Juliet›› yawropagha keng tarqalghan bolsimu, Shëkispirge kelgendila Romio – Julietdek parlaq obrazlar wasitiside heqiqiy ashiq – meshuqning simwoligha aylandi.
hëkaye weqelikining qurulmisidin qarighanda, Bu ikki tiragëdiyede qiz – yigit bash qehrimanning muhebbetlik turmushi weqelik tereqqiyatining asasiy liniyesi qilin'ghan. qiz – yigit bash qehrimanning tonushushi, Bir – birini yaxshi körüshi, Kütülmigen weqelerning arilishishi, Ularning bir – biridin ayriwëtilishi, Muhebbet yolida hayatini qurban qilishi qatarliqlar oxshash weqeliklerdin qurulghan bolsimu, Bu ikki tiragëdiyeni keltürüp chiqarghan ijtimaiy muhit del newaiy bilen shëkispir yashighan zaman we makan bilen baghlinishliqtur. bu ikki edib eserliride muhebbet pajiesini teswirlesh arqiliq özliri yashighan dewrning ijtimaiy rëalliqi, Qatmal fëodalliq dini – tebiqiwi edep – exlaq mizanliri üstidin shikayet qilghan.
newaiyshunaslar newaiy ijadiyitining özige xas xususiyetliri jehettin, Uning xëli burunla yawropa edebiy güllinish dewrdiki gumanizm rohigha ige senetkarlargha oxshash küchlük insanperwerlik rohni ipade qilghanliqini tekitleydu. newaiyning qarishiche, Muhebbet heqiqiy insan'gha xas hadise bolup, Adimiylikning belgisi idi, Shunga uning eserliridiki muhebbet qehrimanliri heqiqiy insan süpitide meydan'gha chiqip, Sap muhebbetni teqib astigha ëliwalghan rezil küchler bilen keskin sëlishturma qilinidu. bundaq sëlishturushning netijiside adimiy xislettin xaliy bolghan rezil küchlerning ept – beshirisi ashkarilinidu, Muhebbet ehlining aliyjanabliqi, Ulughluqi namayan bolidu.
shëkispir yawropa edebiy güllinish herikiti yuqiri dolqun'gha kötürülgen dewrde yashighachqa, Eserliride yëngi burzhuaziyening insanperwerlik idiyesi ipadilen'gen. zulmetlik ottura esirde yashlarning muhebbiti tebiiyla dini – tebiqiwi hökümran küchlerning cheklimisi we boghushigha uchrighanidi. gerche newaiyning yëngi tesewwuri bilen shëkispirning yëngi izdinishi arisida yüz nechche yilliq perq bolsimu, Emma ularning muhebbetni ulughlash, Medhiyelesh usulida oxshash ëstëtik ünüm hasil qilin'ghan. uning üstige bu ikki eserde oxshashla ademni merkez qilishtin ibaret insanperwerlik idiye obdanla gewdilendürülgen. aptorlar yashighan ottura esirde fëodalliq tereqqiyat güllinish basquchigha kirgen, Sheher qol hünerwenchiliki güllen'gen, Sheher puqralirida derije – qatlam shekillinishke bashlighan, Puqralarning özlük ëngi tedrijiy ösüwatqan, Jemiyette adem merkez dëgen ang oyghinishqa bashlighan dewr idi. shundaq bolghachqa, Aptorlar ademni dunyadiki eng güzel, Eng qimmetke ige, Eng aliyjanab mewjudiyet dep qarighan. gerche ikki shair teswirligen pajielik muhebbet sergüzeshtisi rëal turmushta az uchrisimu, Emma kishiler bundaq semimiy, Sadiq muhebbetke intilidu we bundaq muhebbettin güzellik hës qilidu.
bu ikki tiragëdiyede muhebbetni adimiylikning yadrosi qilish nuqtisidin yaki muhebbetning adem mahiyitidiki ghayet zor küchi nuqtisidin teswirleshte bolsun, Roshen perq bar. alayluq, ‹‹leyli – mejnun›› tiragëdiyesining asasiy rohi chüshkün, Mungluq bolup, Qayghu – hesret, Bësim, Biaramliq we ganggirash bilen tolghan. leyli bilen mejnunning muhebbiti bashlinish bilenla judaliqqa duchar bolidu. ular muhebbette hëchqanche xushalliq körmeyla azab dëngizigha tashlinidu, Küchlük dini – tebiqiwi adet küchliri ularni ölüm girdabigha qistaydu, Bu qanliq köz yëshi bilen tolghan muhebbet tiragëdiyesi bolup, Newaiy buni ‹‹matemname›› dep atighan.
‹‹Romio – Juliet››da yoruqluq, Ümidwarliq, Qizghinliq urghup turidu. bir jüp yashning muhebbiti ensizlik bilen tolghan bolsimu, Emma uningdin bashtin – axir yashliq baharining küchi we puriqi chiqip turidu, Bir jüp yash öz bexti üchün bir yürüsh baturane heriketlerni qilidu, Ular qollan'ghan heriketler qorqunchluq, Xeterlik bolsimu, Emma ularda qilche qorqush, Ikkilinish, Köz yëshi qilish bolmaydu, Hemmige xushalliq bilen yüzlinidu. ikki yash jismaniy jehettin halak bolsimu, Meniwi jehettin ghelibe qilip,Kishilik hayatning güzel baharini roshenleshtüridu.
dëmek, Newaiy bilen shëkispirning muhebbetke bolghan qarashlirida hem oxshashliq hem perq bar, Perqtin ëytqanda, Newaiyning muhebbet tëma qilin'ghan eserliride köpinche, Muhebbet choqum ërishishke tëgishlik bolghan mëhir – shepqetke ërishelmesliktek halet ipadilinip, Shairning ichki dunyasining chongqur yëridiki dolqunlap turghan biaramliq, Tinchsizliq roshenleshtürülidu. shëkispirning muhebbet tëma qilin'ghan eserliride muhebbetning barliq qatmal fëodalliq dini – tebiqiwi rezil küchliri üstidin ghalib këlishtek küchi ipadilinip, Güzel ghayilerning choqum emelge ashidighanliqigha bolghan ishench roshenleshtürülidu. shunga ‹‹leyli – mejnun›› tiragëdiyesidin mung, Ëchinishni hës qilsaq, ‹‹Romio – Juliet›› tragëdiyesidin intilish we qehrimanane ilgirileshni hës qilimiz.
Menbe
«Ulugh»lirimizning Xelq’araliqi
«Démokratiye», «hörlük» we «kishilik hoquq» uqumliri insaniyetning ortaq tonushigha aylan’ghan bügünki künde xelqimiz arisida eksiche «ulughlar qizghinliqi», «qehrimanlar qizghinliqi» ewjige chiqip qaldi. «Qizil ulugh»lirimiz toghrisida birnerse déyish artuqche, emma, hoquq tutup ademlerni chöp qatarida qirghan, adem ölse közini mit qilip qoymay -dighanlarning bügünki künde sirdashqa ériship, choquqnush obyékti bolup qalghanliqi ki -shini shürkendüridu. «Yéziq yighiliqi»ni wayigha yetküzgen padishah Kangshining «yene besh yüz yil yashash» arzusining emelge ashmighanliqi sansizlighan hazirqi zaman cho -
qun ’ghuchilirining azabini éghirlitip qoydi. Kitablarni köydürüp, Kongzichi ölümalarni ti -rik kömgen qanxor Chin Shixuangmu réjhissor Jang Yimo we uning egeshküchilirining ne- zeride alemni quchiqigha sighduralaydighan Hatem kebi ezimetke aylandi. Kishini téximu heyrette qaldurudighini shu boldiki, rehimsiz, qapaqbash, nepsiger, hakimiyetni ghulitip döletke haqaret keltürüshte uchigha chiqqan Sishimu birla girim qiliniwédi «munewwer siyasion»gha aylinip qaldi, bashqiche éytqanda, «qehriman»lirimiz yaki «ulugh»lirimizgha aylinip qaldi. Buni téxi démeyla turayli, hazir yene nurghun kishiler Bin Ladén, Saddam Hüseyin dégendek xelq’araliq «qehriman»lar we «ulughlar»gha choqunushqa bashlidi. Amérika bilen Iraq keskin hayat-mamatliq jeng qiliwatqan mezgilde, dersxanida dersimni anglawatqan nurghun studéntlarning nahayiti qizghin keypiyatta «Saddam milliy qehriman » dep jakarlighini hélimu ésimde turuptu.

Xelqimizning nezeridiki «qehriman», «ulugh»lirimiz toghrisida oylinip köridighan bol -saq, ularning ortaq alahidiliki: zorawanliq bilen hakimiyet yürgüzgen, qattiq qolluqqa ma -hir, özining mutleq hoquqining hemmini bésip chüshüshini tekitleydighan, pütkül awam «qollaydu»ghan, pütün el «medhiye» yangritidighan, tushmu-tushta heykelliri qaturuwé -tilidighan kishiler bolup, yalaqchilarche tepekkür qilidighan qelemkeshler, ghalcha yazghu-chilar we sénaristlarning nezeride ularning töhpisi taghdek, xususiy jelpkarliqi yuqiri, alem- ni qelbige sighduralaydighan ajayip méhriban kishilerdur.
«Qehriman», «ulugh»lar wujudqa keltürgen «wetenperwerlik» keypiyati ichide, biz he -mishe ularning «sirliq karametliri»ge, «jasaret ghururi»gha, «bash egmes qattiq»liqigha, «milletning heqqi-hörmitini qoghdaydighanliqi»gha mélike bolup kétimiz-de, ularning qim- mitige bashqa bir nuqtidin nezer sélishni untup qalimiz. U bolsimu insaniyetning menpeiti, insaniyet medeniyiti nuqtisidin ularning insanlarning tereqqiyati we ilgirilishi üchün némiler- ni élip kelgenlikini közitishtur.
Xususiylarning teqdiridin qarighanda, Saddam hakimiyiti mezgilide nechche minglighan kishining quliqi késip tashlandi, nechche yüzming kishi iz-déreksiz yoqaldi. Doskigha yé -zilghan bir jümle «eksil’inqilabiy shuar» tüpeylidin pütün bir siniptiki oqughuchi qolgha é -linip, yette kishi öltürüldi, 56 kishining iz-dériki chiqmidi. «Munewwer siyasion» Sishi dewride bolsa ademler «qanunluq qurbanliq»qa aylinip ketken, bezi jaylarda hetta nopus -ning ondin toqquzi kémeygen. Ademning hayatidin éghiz achqili bolmighan yerde, «dé -mokratiye», «erkinlik» dégenlerdin éghiz échish téximu mumkin emes idi.
Pütkül milletning teqdiridin qarighanda, bayliqidin may tamchilaydighan Iraqning ulugh reis jumhur Saddmaning rehberlikide 20 yil jeng qilip, xelqning jan saqlashqa amali qal -midi. «Munewwer siyasion» Sishi Junggoni jahan’girlar shemshiri astidiki tawuzgha aylandurup qoydi. Mushuningdin körüshke boliduki, kishilik hoquq we heq-hörmitige sel qarighan herqandaq «ulugh»lar we «qehriman»larning öz döliti puxralirigha élip kelgini soruqchiliq bolupla qalmastin, belki milletning xarabliqi we döletning weyranchiliqidur.
Bezi zorawanlarning melum muddet dairiside töhpe qoshqanliqini, «xelq üchün bext ya- ritish» arzusining we herikitining bolghanliqini inkar qilghili bolmaydu, elwette. Emma, u eng axirida döletni munqerzlikke, medeniyetsizlikke, qalaqliqqa, aqilanilik we démokrati -yining qarshisigha burap, shexsiy hoquqini cheksiz kéngeytishke urunup, dölet qanunini közge ilmay, insanning asasiy hoquqi we erkinlikige sel qaraydighan derijige yetse, meyli uni öz dölitining xelqliri qanchilik derijide «chin qelbidin» medhiyilisun, uninggha choqun- sun, xelq’ara jem’iyetning uni «qehriman» dep «ulugh»lishi tolimu qiyin. Insanlar tariximu haman bir küni uninggha qilche yüz-xatirisiz yekün chiqiridu. Blayir bilen Bush gerche Iraqta toluq ghelibige érishken bolsimu, lékin ular «insanperwerlik apiti»ni peyda qilghan -liqi seweblik öz dölitidiki urushqa qarshi zatlarning nezeride yenila «gunahkarlar»gha aylan di. Xelqining ghezipini bésish ghémide yürgen Blayir bolsa, terep-tushqa yoshurunushqa temshilip yürmekte. Emdi u xelqining daghdughiliq yashisun sadaliri we telpünüsh-alqishli- ridin ümid kütmisimu bolidu.
Tarixta qilche bes-munazire qozghimighan siyasiy «ulugh»lar belkim Washin’gton we Linkolin bolsa kérek. Chünki ular ömürlük shijaitini insaniyetning erkinliki we azadliqigha béghishlap, insaniyetning medeniyet we tereqqiyatini ilgiri sürgen, «bashqilar teripidin aniy tépilish»qimu, «bashqilarni aniy tépish»qimu qet’iy qarshi turghanidi. Shundaq turuqluq, ular textte olturuwatqan chaghlardimu kishiler ularni quyash we aylargha tengleshtürüp baqqan emes, ulargha bolghan qedirlesh ata-anilargha bolghan hörmettin éship ketmigen, «menggü sadiq bolush»tek siyasiy ipadilernimu bildürmigen.
Künlerning biride, turmush boshluqida alliqandaq siyasiy «ulugh»lar we siyasiy «qehri -man»lar bolmisa, siyasiy «ulugh»lar we siyasiy «qehriman»largha telwilerche yépishiwé -lishmu bolmisa, del shu chaghda xelqning bexti wujudqa kelgen bolidu.
Terjiman: Dawut Adil
(«Qumul Edebiyati» jhurnilining 2003-yilliq 6-sanidin élindi)