Ikkinchi bab
Salam, qeshqer
Baghringgha intildim, ey ana weten,
Qoynungda yashashqa bastimmen qedem.
Ümidim bolghanda xelqim bilimlik,
Tügeydu qelbimde hesretu elem.
Salam sanga,ezizane qeshqer!
Salam sanga,ey söyümlük diyari qeshqer!
Natiwan oghlung séni yürektin séghinip, piraqingda örtinip, yilandek tolghinip keldi!...
Hej tawap adasidin kéyin qahire,istanbul,qazan,ufa,buxara,almuta,tashkent...Yene nurghun sheher yurtlarni ziyaret hem sayahet qilip,ghulja arqiiliq öz yurtigha qaytqan haji abduqadir damolla binni abduwaris qeshqeriy qindik qéni tökülgen ana yurti qeshqerge sheher bosughisi qorghan kérembagh chebhisige kelgende, attin sekrep chüshti de, qolini köksige élip éhtiram bilen salam berdi.Uning wujudi hayajandin titreytti,yurtning mu’etter xush hawasigha toyunmastin chongqur chongqur nepes alatti, intizarliq bilen telmürüp etraplargha otluq nezer tashlaytti.
Ene, uning aldida qeshqerning shérin jéni, hayatiy qéni hésablinidighan tarixiy qedinas tümen deryasi quyash nurida berq urup,kümüsh tasmidek parqirap rawan aqmaqta. Ming yil,on ming yil, belki uningdinmu uzunraq derya ömrining janliq shahiti bolghan derya katiki goya chongqur qézilma qurulushtek ajayip we gharayip körünse, ikki tereptiki yardangliqlarning egri toqay tumshuqliri xuddi derya boyidiki ot – chöplükler ichidin deryagha qaritip chöktürüp qoyghan nar tögilerdek qiziqarliq körünetti.
Derya katiki némidégen chongqur,némidégen kengri he! qorghan yaki jan qorghan üstide turup qarighanda, nechche on métir töwen körünidighan derya katiki öz chongqurluqi bilen kishining eqlini lal qilatti.Uning kenglikichu téxi! éqin ichide berpa qilin’ghan qoyuq mehelliler, bagh hoylilar, tügmenler, térilghu yerlerning köplüki kishini téximu heyran qalduratti.
«bu qeder chongqur we kengri derya katiki, bu qeder köp bagh étizlarni berpa qilishtiki küch qudret we hékmet muhebbet zadi néme? Abduqadir damolla erkin tesewwur qilatti, bu birdemlik yaki bir qanche yilliq méhnetning mehsuli emes, belki uzun tarixiy esirler mabeynidiki emgekning mehsuli, yer mu’ekkili hésablan’ghan derya süyi tarixiy zamanlarda belki tupraqning yuqiri qatlamlirini bagh bagh qilip, söyüp yalap aqqan bolghiydi! yillarning ötüshi bilen bu derya yer yirtip, tebi’etning gigant herisidek tinmay heridep,telwilerche yar chéqip, qirghaq soqup andin kishining tesewwur küchi yetmigüdek bügünki keng hem chongqur derya qinini hasil qilghan emesmu! bu némidégen ulugh qudret, némidégen chongqur muhebbet he! eger shundaq bolmisa, uzundin uzun tarixiy esirlerning qudretlik ejri singmigen bolsa, bu qeder keng we chongqur éqin peyde bolmighan deryamu hayatiy küchini namayen qilip bügün’ge qeder rawan aqmighan bolatti.
Ah,tümen, hayat buliqi qurumas, méhir shepqiti üzülmes tümen deryasi! séning shu qeder chongqur pütmes tügimes méhir muhebbiting, wapa eqidiliringge jawaben insan balilirimu jim yatqini yoq.Ular séning baghringda esirler boyi zemzem suliringini otlap, yürikige derman élip tinimsiz méhnet qildi, ter tökti.Séning qismiting, séning xislitingge tayinip, boz yer échip tériqchiliq qildi.Séning baghringda semen shamalbagh,qorghan nezerbagh döngbagh döletbagh, yene alliqandaq san sanaqsiz mehelle kentlerni, méwizar baghlarni berpa qilip, hösnüngge hösn qoshti. Tajinggha uqa,libasinggha zer chiltek taqidi.Baghlarda etir reyhan köklitip, pütün wadangni yéqimliq xush puraqlargha toldurdi.Bu némidégen chongqur muhebbet, néme dégen ulugh emgek he?!ezizane qeshqerning bügünki misali jennettek hösn jamali ulugh tebi’et we ulugh insanlarning ortaq muhebbiti, ortaq ijadiy mihnetlirining mehsuli, elwette! bu némidégen ulugh emgek he! ezizane qeshqerning bügünki misali jennettek hösn jamali ulugh tebi’et we ulugh insanlarning ortaq muhebbiti,ortaq ijadiy méhnetlirining mehsuli, elwette! bu némidégen qimmetlik töhpe, némidégen ulugh yadikarliq he! eeer shundaq bolmisa, bügünki qeshqer qandaq shekillensun?»
Derya süyining kümüsh éqinigha qarap chongqur xiyalgha patqan abduqadir damolla bir hazadin kéyin béshini kötürüp aldigha qariwidi, uning köz nuri sheherni xuddi ejdihadek orap yatqan qélin we égiz sépilgha uruldi de, közliridin ot chaqnap ketkendek bolup, «lenet» dep qattiq warqirap tashlidi. Keke saqili ghezeptin dir dir titreytti:
Sen ejdiha, sen boghma yilan! sen qan ichküchi yalmawuz, béshimizgha chüshken apet, shenimizge dagh,tariximizgha nuqsan!
Chet ellerni ziyaret qilip kelgen damollamdek hör pikirlik, pezlu kamaletlik ademlerge ottura esirning hésar qorghanchiliq nusxlirining saqindiliridin bolghan bu sépillarning sheherni boghup, mömin bendilerning qénini shorap yatqan boghma yilandek körünüshi ejeblinerlik emes,elwette!
Ene yarbagh derwazisi,töshükderwaza,qumderwaza,qariqiderwaza,nobéshiderwaza, yumilaq sheherning ikki derwazisi, her biri ejdihaning qaptek échilghan yawuz aghzi yaki yette derwaza yette bashliq yalmawuzning yette aghzi emesmu?Bu derwaza her küni minglighan,tümenligen ademlerni, at ulagh, mal waranlarni, otunchi, bédichi, samanchilarni,ghelle paraq tapshurghuchilarni,bughday qonaq, tuz, gürüch, ürük, shaptul, qoghun, tawuz satquchilarni türlük hünerwen kasiplarni dem tartip turidu.Ularni göshini chaynap,ustixinini purqup, süyini shorap shöpük qilip chiqirip turidu. Bu némidégen dehshetlik,némidégen qorqunchluq teqdir he!
Hayatliq özige te’elluq bolghan imkan ichidiki cheklik teqdir yolida ixtiyarsiz ölüm menzilige kétiwatqan karwan, éhtiyaj we muhtajliqning desht bayawanlirida sama sélip chörgilewatqan derwish, shunga bügün bu sépil .On minglighan kishilerning qénini shorap, ustixanlirini purqup chiqiriwatqan bolsimu, etisi yene on mingi sépil derwazidisin sheherge kirip turidu.Éhtiyaj mallarni qushxanigha qandaq heydep barghan bolsa,mohtajliqmu ademlerni sheherge shundaq heydep kélidu.Bu éhtiyaj bilen mohtajliq deshtidea sama sélip chörgilesh bolmay néme?! ehwal shundaq iken,eslide qorqunchluq körün’gen dehshetlik teqdir adettiki bir ishqa aylinip qalghan,shuning bilen sépildin ibaret bu qorqunchluq qanxor ejdihamu qorqunchluq sézilmeydighan bolup qalghan. Buning ejeblen’güdek yene qandaq yéri bolsun?
Kérembagh aldida haji qutluq shewqiy qatarliq qarshi élishqa chiqqan bir top xelq abduqadir damollamgha telpünüp bérip körüshti. Bezenler quchaqliship,bezenler qol éliship körüshetti,bezenler tawap qilatti.Bu yerge nechche kündin buyan, damollamning kélishidin xewer tépip, yoligha qarap intizar bolghan damolla muderrisler,xelpet taliplar,sheher bayliri,sodigerler,hünerwen kasiplar,ademge emes, ilimge hörmet qilishni bilidighan kishilerning hemmisi toplandi.
Xelq topi damollamni oriwélishti. Kéyin jushqunluq déngizdek chayqilip sheher terepke aqti.Yarbagh derwazisigha kelgüche qarshi alghuchilar topi téximu chongaydi, qol éliship körüshimiz,tawap qilimiz dégüchilerning köplükidin ongushluq ilgirligili bolmaytti.Enjan restisidin ötüp héyitgah meydanigha yetkende, xelq topi déngizgha aylan’ghan, meydan’gha shawqun qaplighanidi.
Heywetlik héytgah jamesining chong derwazisi aldidiki pelempeylik supida abduqadir damollining ustazi, sheyxul ölima dep nam alghan molla islam damolla intizarliq bilen top ichige arap turatti.Uning yan yéqida obulqasim damolla ,molla abdughopur damolla qatarliq bir munche ölima eshrepler qatar turatti.Shu qatarda yene qeshqerning péshiwasi dep atalghan hemrahbay qatarliq ataqliq chong chong baylarmu qariship turatti.Qizghin körüshüshler bir haza dawamlashqandin kéyin, tekbir oqulup hemmeylen jame ichige kirishti.
On mingdin artuq namazxan sighidighan jame seynasi ademler bilen liq tolghanidi. Damollamgha boylap qarighan xelq topi xuddi bahar shamilidek yénik chayqiliwatqan köl süyidek meyin dolqunlinatti.
Teklip we telepke bina’en, abduqadir damolla éeizrek supigha chiqip jama’et bilen didarlashti.Damollam kemterlik bilen keng jama’etke salam bergende,jama’etmu «eleyk» élip salam qayturdi.Adem bek köp bolghanliqtin, bu chaghdiki awaz xuddi yer tewrigendek,yer tégidin dürüldep pütün seynani lerzige keltürgen idi.
Damollam hemdusana éytip,hedis sherip,qur’ani mejittin bir munche ayetlerni oqughandin kéyin, awazini kötürüp sözleshke bashlidi:
Ustazlar,qérindashlar!... Dédi u etrapqa tekshi nezer tashlap, uning hayajandin titrigen awazi tesirlik jaranglaytti. Kemine nalayiq oghlanliri ezizane yurtining,ulugh xelqining özi üchün körsetken daghdughiliq tentene we debdebilik izzet ékramliri aldida nahayiti qattiq xijalet chekmekte. Chünki naqisliqim köp, hala bügün’ge kelgüche weten, xelqim üchün erzigüdek birer xizmet körsiteliginim yoq.Emma,bu qétim qaytip kélishte wetinim,xelqim jiddiy telep qiliwatqan bir muwepiqiyet alghach keldim.Men mushu muwepiqiyet bilen herqaysilirini tebriklimekchimen!
Xelq déngizi yénik chayqilip gürüldeshke bashlidi.Damollam sözining dawamini bashlash bilen teng gürüldesh shappida toxtap, etrap tiniq köl süyidek tinich haletke kirdi.
Damollam dawam qildi:
Hemmimizge melumki,buningdin bir nechche yil ilgiri «usuli jedit haram,uni oqush dehriylik» deydighan bimene,ökte petiwa astida wetendin ketken bolsam, bu qétim buxaradiki ulugh ustazlar we ölimalardin «usuli jedit wajip,uni oqush zörür» deydighan adil petiwa élip qaytip keldim.Ming qetle shükürki, bu qétim yene irademdin qaytmay,awwalqi meslikimde ching turup,xelqimizni oyghitish,xelqimizge meripet we menpe’et bérishtin ibaret toghra kesipni qet’iy dawam qilmaqchimen.Qérindashlar,buqétimqi hijret sepirimde bashqa yurtlarni közdin kechürüp,öz yurtumgha qiyasen sélishturup,otturida asman- zémin perq barliqini tonup keldim.Bashqa ellerde katta oyghinishlar boldi.Ular déhqanchiliq we köp ilgirilep ketti.Hala biz bolsaq, nadanliq,jahalet uyqusida yatmaqtimiz.Biz qachan’ghiche yatimiz? Qérindashlar uyqu ölümning muqeddimisidur,eger uyqumizni échip,hoshimizni tapmaydighan bolsaq ,halimiz xarab bolur!... Istiqbalimizni tesewwur qilghili bolmas!... Hörmetlik qérindashlar,biz barghanche parchilanmaqtimiz,yimirilmektimiz,arimizdin itipaqliq kötürüldi,niyetler buzuldi.Qérindashlar öz ara arazliship,yat kishilerdek ötmekte.Birbirimizning zawalini tilep, kim ölse,kim weyran bolsa, uning öy hoylisini ,te’elluqatlirini sétiwalsam déyiship,bes bes bilen pul toplashmaqtimiz.Birbirimizge zawalliq, weyranliq tilesh halaketke yüzlen’genlikimizning béshariti.Insab,diyanettin chetligen bu xil pasiq xiyallar bizde hökümran orunda turghanliqtin, pütün heriketlirimiz ashu pasiq xiyallargha bend bolup, omumiy ghem,omumiy xelq,omumiy islamiyet ghémini estin chiqarmaqtimiz.Asaret kishenliridin nijatliq tépish endishiliri es yadimizdin kötürülmekte.Qérindashlar,bizde bir alwasti barki,bu alwasti men«palani» ,men«pustani» bay ewladi,qazi kalan pushti,sheyxzade,welizade dep kélip, bizni toxu dan chachqandek chéchip tashlap ,istibdatqa qul qilip bermekte.Netijide,biz hazir öz béshimizda özimiz yangaq chéqip,méghizini zalimlargha yigüzidighan, öz göshimizni öz yéghimizda qorup,qazan kawap bilen istibdatchilarni baqidighan bichare sahipxan’gha aylinip qalduqki,buni chüshinidighan eqil parasetlirimiz xireleshmekte.Qérindashlar,özimizning bichare halimizgha ich aghritayli!...U bir az toxtiwélip ammigha meyüsane nezer tashlighandin kéyin, birdinla chirayigha ghezeplik tüs élip dawam qildi, qérindashlar,bizde yene mehelliwazliq,yurtwazliq deydighan yene bir alwasti bar,bu alwasti bizni qeshqerlik,atushluq,opalliq,shaptulluq dep yurt mehellilerge ayrip,ittipaqsizliq uruqini chéchip,it ornida talash tartishqa salmaqta.Biz öz ara talash tartish qilishsaq,muxalipetchilik,mustebit hökümranlar shu qeder xush boliduki, arazliqlirimizdin paydilinip,bizni téximu ching boghup,qimiz qilalmaydighan haletke keltürüp,öz yéghizmizda öz göshimizni qorup yep,özlirini semritidu.
Qérindashlar,bu illetlirimiz yene shu nadanliq we meripetsizlikimizning alametliridur.Biz bu illetlerni irghitip tashlap,ulardin waqtida qutulushimiz kérek. Buning yigane yoli meripet we islahattur.Allah bizni meqsetlirimizge yetküzsun,amin!...
Etisidin bashlap qeshqer aditi boyiche körüshüshler,salam bérip harduq sorashlar,ziyapet méhmandarchiliqlar bashlandi.Ziyaretke kélip- kétip turghan ademning köplükide, damollamning ishik aldi we hoyla ichi bir qanche kün’giche güzerdek qizirip ketti. Ammining bu qizghinliqi damollamning hörmiti,sheripining qanchilik ikenlikini shaye qilatti.
Ziyapet méhmandarchiliqlarmu shundaq zich boldi.Künige kem bolghanda ikki üch yerge bérishqa toghra kéletti. Meshhur baghlargha uyushturulghan bezmilerge,aywanliq ,asti üsti taxtayliq,tam -torusliri türlük gül neqishler bilen bérelgen azade méhmanxanilarda ötküzülgen ziyapetlerge qedem teshrip qilatti.Sayipxanlarning mepiliri nöwet bilen damollamning ishikige taqilip turatti.Qeshqerning en’eniwiy ziyapetchilikidiki chong dastixanlar, ulargha tizilghan türlük méwe chéwiler , herxil nazu németler ,chékidin ashqan sipayigerchilikler, izzet ékramlar, eqilni lal qilghudek xush xushlar, qol qowushturup tezim qilishlar we bashqa resim qa’idiler... Kishini qaymuqturatti.Bu ishlargha egr herqandaq méhman hoshyar turmaydighan bolsa, asanla xudini yoqitip ,özini tutiwalalmay qalatti de,qeshqerlikler neziride izzitini bilmigen,abroy kötürelmigen nabap méhman’gha aylinip qélishi mumkin idi.Eger rasttin shundaq bolup qalghan herqandaq méhman nahayiti ongayla qeshqer xelqining neziridin chüshüp kétetti –de, qarshi élinmaydighan kishige aylinip qalatti.Likin,abduqadir damolla undaq ademlerdin emes idi.U özini tutuwélishni biletti, kemter idi,shunga u el neziridin chüshmidi,belki barghanche hörmet tapti.
Damollamning sheripige bérilgen ziyapet olturushlarda kitab oqulup, mesile bayan qilinatti, oqulghan .Ibarilerge damollam mena éytatti,mesililerni yishetti.Damollam shu qeder natiq idiki, qizip ketkende qolidiki chayni aldidiki ta’amnimu untup qalatti. Bezide bulbuldek xushnawa sayrap hemmini mest musteghreq qilatti.Damollam mena éytqanda kitabi sözlergila ésiliwalmastin,en’eniwiy chembireklerni(ramkini) bichchit qilip, jahan tereqqiyatidin,ré’al hayattin,hazirqi zamandin,bügünki turmushtin,nöwettiki jiddiy ishlardin’emeliy misal élip, qilni qiriqqa yérip kishilerni heyran qalduratti. Qalaqliq xurapatliq we bashqa nuqsan illetlerni eski mazni titighandek titip tashap,islahat,meripet,tereqiyatni küchlük teshebbus qilatti.Xulase pikirlerni xuddi tomurdin urulghan okuldek neq jayigha tegküzüp, ünümlük menpe’et béretti.Damollamning mutali’isige daxil bolghan herqandaq kishi ölima eshreplermu,ziyalilarmu,déhqan kasiplarmu mu’eyyen menpe’etke ige bolup,razi bolghan halda ich ichidin xushal bolushatti.
Barmaqning kelmiki bar dégendek,damollammu ustazlarni,damolla muderrislerni baylarni, titey shiteylerni yoqlap ular bilen söhbet ötküzdi...
Hawa ochuq bir küni,chashgah waqti bolghan chagh.Abduqadir damolla bir qanche damolla xelpetning hemrahliqida hemrah bayning sheher iichidiki hoylisigha keldi.Bextke yarisha,bay öyide bar idi.Öy xizmetkari xewer qilghili kirip ketti.
Hemrahbay qeshqer boyiche katt bay idi.Sheherning siyasiy,iqtisadiy jan tomurini öz qolida tutup,titey shitey, ambal beglerdin tartip,qazi quzzat,damolla,muderris,ishan sheyixlergiche hemmini alqinida oynitip kéliwatqan mundaq katta baylarning öyige patihe qilmay bolattimu? Edep qa’ide yüzsidin éytqandimu,patihe qilish zörür idi,chünki bu zerdar bay abduqadir damolla kelgen küni qarshi élip héytgahda qazi quzzatlar qatarida turghan emesmidi?Shuning yandurqigha bolsimu patihege bérip qoyush kérek, elwette.Uning üstige abduqadir damollam hemrahbayning pikrini anglap qoyushni hemmidin muhim dep hésablaytti,chünki bu adem pütün qeshqer boyiche mute’essip küchlerge wekillik qilatti.
Hoyla xizmetkari xewer achiqqandin kéyin:«xosh,merhemet!» dédi de,qosh qanatliq ishikni ulugh échip méhmanlarni hoyligha teklip qildi.
Hoyla kichikrek bolsimu,qurulushi puzur hem körkem idi.Saraygha tutashqan gheribiy tamdin bashqa,üch terepke ikki qewetlik qilip pütünley yaghach matiriyallar bilen sélin’ghan pishaywanliq öyler puzurluqi,yighinchaqliqi,körkemliki bilen kishini heyran qalduratti.Qurulushning astinqi qewiti zich sélin’ghan iskilat we xizmetkarlar olturighan kichik öylerdin ibaret idi.Üstünki qewettiki méhmanxana öylerning asti pütünley taxtay bolup,üsti bolgha jüp qilip yépilghan idi.Ikki métir kengliktiki aylanma péshaywanningmu asti taxtay, üsti bolgha jüp qilip yépilghan bolup,ölchemlik on tal tüwrükke qondurulghan idi.Tüwrüklerning üsti teripi neqishlik egme,asti teripi güllük targhaq(wadek) lar bilen tutarshturulghan idi.
Üstünki qewettiki üch dehliz,alte éghiz méhmanxanining shekli,chong kichikliki asasiy jehettin oxshash bolup,her bir dehliz öydin ong we solgha qayrilip,qosh qanatliq ishikler arqiliq chong ikki méhmanxanigha tutishatti.Öy ichi pütünley gej suwaq bolup,sarghuch nawatreng tawlinip turatti.Tamning serrap dep atilidighan yuqiri qismi muwapiq kenglikte ikki terepke dawamlishidighan köptürme neqishler bilen zinnetlen’gen idi.Her bir öyde ikkidin yoghan derize,birdin qosh qanatliq ishik bolup,ochuq hawa renglik sirda sirlan’ghan idi.Ikkila yüzi hawa renglik sirda sirlan’ghan derize qapqaqlirining ich we sirt yüzige ochuq rengdar qilip sögetgül sizilghanidi.Qapqaq échilsimu,yépilsimu bu sögetgüller xuddi rast güldekla chaqnap,közge tashlinip turatti.Omumen,hoyla shekil tüzülüshi jehettin bolsun,meyli yaghach oyma,gej qapartma neqishlerning nepisliki jehette bolsun,uyghur mimarchiliqinng güzel siéymasini namayen qilip,kishini heyran qalduratti.Tarqaq tizilghan teshteklik güller-qizil gül,etirgül,anargül,qoghun’gül,yene alliqandaq rengldar güller hoyla séymasigha alahide hösinn qoshup turatti.
Méhmanlar pelempey arqiliq üstünki qewetke chiqti.Qepestiki shatutilar:«méhman keldi... Méhman keldi»dep sayrashti.Tiniq sudek jimjit hoyla’ichi shatutilarning jarangliq awazida janan chinidek jaranglap ketkenidi.Méhmanlar heyran bolghab terzde shatutilargha qarashti.Herbir kishining kallisida«shahane qesir»deydighan bir tuyghu xuddi chéqindek chaqnap ötti.
Shimaliy tamdiki méhmanxanidin qesir igisi hemrahbay köründi.U boynini sozup méhmanlarni körüpla aldirap-tinep péshaywansha chiqti.Xuddi izzet-hörmet körsitishning qaysi bir xilini qollinishni uqalmay holuqqan artistek temtirep,kekliktek yorghilap kélip eziz méhmanlarni qarshi aldi-essalamu eleykum damollam,qedemlirige mubarek!-dédi u xushliqi ichige sighmighan qiyapette qizghin körüshüp lékin közliridin tekellupning saxtiliqi körünüp turatti.U bashqa méhmanlar bilen qol éliship körüshüwatqan chaghdimu damollamgha qarap,-men téxi damolla abduqadirning mubarek qedimi biz terepke yetmeydighan boldi,dep turattim,yétndiken-he!yétidiken!...-dep tene qildi.
-néme dégenliri bu?!-dédi damolla sezgürlük bilen jawab bérip,u heyran bolghan qiyapette bayning közige qadilip turup dawam qildi,-janablirini ziyaret qilmasliqqa könglimizghu unimas,heddimizmu emes-de!
Bu sözge baymu,bashqa méhmanlarmu sus külüshti.Angghiche méhmanlar keshilirini sirtqa qaldurup méhmanxanigha kirdi.Birla parche iran nusxiisidiki gilem sélin’ghan, tam yaqilitip beqesem körpiler tashlan’ghan azade méhmanxana dérizidin chüshken yoruqta misali bir chimenzardek jilwilinip turatti.
Xosh,yuqiriraq ötüshsile!
Hemrah bay gerche abduqadir damollining qalqan kötürüp,neyzige taqabil turupla qalmastin,axirida«heddimiz emes» dep qayturma hujumgha ötkenlikini chüshinip tursimu,dermehel jawab bérishni xalimighandek izzet körsitish bilen xéli waqitni aldi. Méhmanlar beqesem körpiler üstidin orun élip patihe qilghandin kéyin,ehwal sorashti,shu esnada bay bir az oylinip teyyarliq körüwalghandin kéyin,söz’achti:
Sili dégen alim adem,bizning xanilirimizgha qedem qilishliri asan emes,hemme adem alimning xizmitide bolsaq dep purset talishiwatqan qiziq bazarda heqiqeten asan emes, dédi u mulayim sözlep.
Artuq ketti, azar boldi,dédi damolla kinayilik külümsirep, mubalighe chékidin ashqanda muzemmetke aylinarmikin, teqsir?
Xizmetkar chay kötürüp kirip sözning bélige tepti(bayning öyide meze tizilghan dastixan da’im teyyar turatti) xizmetkar chay quyup,her bir méhman’gha petnus bilen chay sun’ghandin kéyin,asta chiqip ketti.
Xosh,merhemet! dédi bay méhmanlarni chaygha teklip qilip,andin öz könglige xilap halda külümsirep,méhmanlargha chishining éqini körsitip turup sözge kirishti, damollamning shehrimizge qaytip kelgenliki ajayip zor xushalliq boldi.Men bunchilik zilzile bolup kéter dep oylimaptim,némidégen katta daghdugha,némidégen küchlük zilzile bu! buning ichide bizlimu bar,hemmimiz öz közimiz bilen körduqqu, bay öz sözining tesirini bilmekchi bolghandek sinchi közliri bilen méhmanlargha qarap chiqti,emma uning közi bilen uchrishalmidi,chünki ularning hemmisi yerge béqip olturatti.
Törde olturghan ottura boy,ustixanliq,keng kökreklik,yoghan bash,ot közlük kelgen, béshigha chaqqan’ghina selle orap addiy kiyin’gen abduqadir damolla bir qarisa bayning sözini qulaq sélip anglawatqandek,bir qarisa anglighusi kelmeywatqandek qiyapette dastixanning bir burjisigha qarighan bolup yerge béqip olturatti.Damollamning hemrahliridin daraza qametlik,ottura etlik,béde saqal,qoyuq qashliq,yoghan destar orighan,péshqedem muderris bilen wijik beden,uchluq saqal,keng péshanilik,ora köz kelgen hashim imammu béshini töwen sélip olturushatti.Bay gerche ularning közlirini uchritalmighan bolsimu,sözini qulaq sélip anglawatqanliqini bayqap,sözini yene dawam qildi:
Sekkiz jennetning güzellikliridn nésiwe alghan bizning ezizane qeshqer özidin yétiship chiqqan,alim oghlanliri bilen pexirlinishnimu,ulargha izzet hörmet qilishnimu obdan bilidighan katta sheher.Sheri’et teriqet ronaq tapqan, jame medrisliri öz yoli bilen yürüshleshken,hüner sana’et,soda tijaret kesipliri güllen’gen, alim ölimaliri bilen iptixargha tolghan bu sheher bizni qandaq qedirligen bolsa bizningmu shundaq qedirlishimizge erziydu.Mana men shundaq chüshenchide.Eziz yurtumni qedirleymen,buninggha imanim kamil! sheher buningdin kéyinmu suning éqishi,tükning yétishi dégendek öz yoli,öz yürüshi bilen méngishi,téximu ronaq tépishi kérek,buning üchün men héch nersemni ayap qalmaymen!
Ha hay ... Dédi damolla taqetsizlik bilen béshini kötürüp,andin bayning közige neyzidek tikilip kinayilik külümsirigen halda dawam qildi, suning éqishi, tükning yétishi,dep özimizni qaymuqturup adetlen’gen qulluq eqidilerge mehkem ésiliwalsaq,ronaq tapqili bolmasmikin,teqsir? Heqiqiy ronaq tépish,güllinishning yoli zamanning telipi,xelqning arzusi boyiche ish körüshtur.Shundaq qilish wetenni qedirligenlik we aqilanilik bolarmikin? Hemrahbayning chirayi birdinla tatirip ketti.Damollamning «teqsir,teqsir» dep urghuluq jaranglighan ündeshlik awazi uni xuddi qulaq tüwige tuyuqsiz tegken shapilaqtek ganggiritip qoyghan idi.U shu tapta özini dadisidin ikki testek yep nesihet anglawatqan kepsiz balining ornigha chüshüp qalghandek bichare hés qilatti.U mundaq ehwalgha chüshüp qaldighanliqini mutleq oylanmighanidi.U hemishe özige sözümni héchkim qayriyalmaydu,hemme adem shertsiz qobul qilip, manga egishidu,dep temenna qoyatti.Epsuski,bügün abduqadir dégen ghéribiy képen «mollichaq» bayning shu qeder köp dunya depne we taghdek zor ghoruridin qirlap chiqqan temenna qorghinini bitchit qilip,külini kökke soriwetti.Ejeba,uninggha bu jür’et qeyerdin kelgendu?...Shu xiyallarni qilip ülgürgen bay köz qiri bilen özige qadilip olturghan abduqadir«mollichaq» qa qarap chöchüp ketti.Uning közige goya ilim bilim quwwitidin ghorurgha,heqqaniy telep adalet teqezzasidin jür’etke tolghan bir séyma körün’gendek boldi.Ghorur peqet bayliqtin,jür’et qara küchtin peyda bolidu,dep chüshinip kelgen bu bay heyran bolup,héchnersini chüshinelmeydighan qapaqbash bir mexluqqa aylinip qalghanliqini elem bilen hés qildi.Emdi qandaq qilish,sözni qeyerdin bashlash kérek? U tüzükrek gep tapalmay hoduqupla qaldi,emma,attin chüshsimu üzenggidin chüshmeptu dégendek,özining osal haletke züshüp qalghanliqini chandurup qoymasliq üchün,öz qoli bilen méhmanlarning piyalilirige chay jiqlighan bolup özini ongshiwélishqa tirishatti.Damollam bashliq méhmanlar bolsa,uning chirayidiki perishanliqni tamasha qilghach chapsanraq bir néme démemsen dégendek közige tikilip turatti.
Hemmidin yamini sözlesh nöwiti idi.Nöwet kelgen iken,bir néme déyish kérek,elwette,öziche shu qeder ghorur we izzet nepsige ige bayning bügün bir «mollichaq»ning aldida söz qilalmay,gachiliship turup qalghanliqi katta nomus emesmu?Uningdin ölüm ming yaxshi.Bir néme déyish kérek.Némidin qorqattim? Murekkep xiyallar ichide axiri sözlesh qararigha kelgen bayning népiz lewliri titreshke bashlidi,lékin anche hayal bolmayla,zormuzor külümsirep sözge kirishti:
Zamanning teqezzasi, xelqning arzusi dégen sözler anglinishta obdan,lékin ularning ichidin jeditlik,dehriylik kélip chiqmisila bolattighu.
Shumu gep bolghimu? Jeditlikning qorqqidek némisi bar,qéni? Dédi damolla te’ejjüplen’gen halda qattiq itraz bildürüp.
Qorqidighan héch yérighu yoq, dédi bay sarghiyip tatirip, emma...Néme .Üchündur özümmu bilmeymen,jeditlik,dehriylik désila imanim qiriq gez örlep, qoyuq chachlirim tik turidu.
Jeditizimni öz menisi bilen éytqanda,yéngiliqchi,tereqqiyatchi déyishke bolidu. Bu yolni yéngiche mektepler échip,xelqqe meripet béridu,xelqni nadanliqtin qutuldurup jahalettin oyghitidu,esiri sa’adet yolini körsitidu,dep chüshensek,buningdin munchiwala qorqup,parakende bolushning hajiti yoq,teqsir, dédi damolla sewrchanliq bilen chüshenche bérip.
Yaq,méning dewatqinim, dédi bay sel pel duduqlap,uning qansiz lewliri titreytti, méning deydighinim,bizning qeshqerning «sani buxara» dep dangqi bar,bu bir ilim meripet buliqi,mektep medrisliri köp,ulardin meripet nurliri yéterlik chéchilip turidu.Shundaq turuqluq,uning üstige yene qewetleshning néme hajiti?! heselni köp yése emen tétiydu dégendek,tétiqsizliq bolup qalarmikin deymina!
Mesilini aqilane chüshinish kérek, dédi damolla sewrchanliqning axirqi küchige tayinip. U azraq bolsimu baygha tesir körsitishni közlep dawam qildi, mesilen,qisqisi 15yil, uzuni20yil medrisde oqughan bir talibni tüzük bir parche salam xet yazalaydu yaki dukanda hésabat deptiri tutalaydu,déyish qiyin.Mushundaq qatmal halettin qutulush üchün yéngiche mektepler échip,qabil katiplar,usta boghaltirlarni yétishtürüp chiqish yurtimizning arzusi,shuningdek siliningmu éhtiyajliri.Shundaq qilsaq,buning néme ziyini?
Qoyunglar,mushundaq gepler bilen peqet xoshum yoq! dédi bay ghodurighan péti boynini tolghap,u xuddi öngmekchi bolghandek qolidiki piyalini dastixan’gha yénik chöriwétip dawam qildi, özümning katiplirim,boghaltirlirim özümge ölgüche yétip ashidu!
U hazir mute’essiplikning axirqi pellisige chiqiwalghan idi.Emdi uninggha söz kar qilmaytti,damollam ornidin qozghiliwétip:
Hediste«qiyamet küni hemmidin köprek azab chekküchi öz a’ilisini nadanliqta qoyghuchidur» dep körsitilgen, dédi chongqur bir ichki tuyghu bilen.Uning chirayi önggen,qandaqtur ghezeb lenet tüpeyli, közliridin ot chaqnighan idi, sili dégen katta adem yurtning atisi,xuda silige yéterlik dunya ata qilghan.Shundaq turuqluq,xelqimiz nadan halette qalsa, gedinimizde qiyamet qerzi bolup qalmasmu? Hemmimiz qiyamet azablirini oylishimiz kérek,teqsir!...
Calendar
Sun Sep 13 2015, 15:12 by 
Mawzu: Salam Kashgher 