Aptor: Wang yowshéng

Shundaq bir meshhur edib ötken.U shi’ériyetke kamil, resimge mahir idi. Gugung muziyida uning ‹‹yenlingdiki béliq tutush supisi ››we ‹‹qara ürük derixidiki qushqach›› namliq resimi saqlan’ghan bolup ,u tolimu qimmetlik resimlerdur. Uning shi’érliri ajayip yarqin, shi’éri ibariliri tolimu pasahetliktur. Ilgirkiler uning shi’ériyet uslubigha yuquri bahalarni bérip , li xéjidek katta uslup yaratti dése, beziler uni li shiyangyin’ge oxshatti, yene beziler uni li beyge teqqaslidi. Ishqilip köp sandiki qetrizchiler uni tang dewridiki meshhur edibler bélen bir qatargha qoyup keldi.
U döliti hem xelqining ghémini yidi. Uning eserliri yüen sulalisi dewridiki turmushni chongqur ekis ettürüp , xeliqning azap-oqubetlirige chongqur hésdashliq qildi. ‹‹Gherbiy yurt az sanliq millet shi’érliridin tallanma›› ning tüzgüchisi iptixarlan’ghan halda ‹‹u jungxua millitining munewwer sha’iri bolup , shu dewirning özidila her millet xelqining hörmitige sazawer bolghan›› dégenidi.U del gherbiy yurtluq sha’ir seydulladur. Seydulla sarabuqa jemetidin bolup , dadisi aruchi jesur adem bolghachqa xandanliqqa xizmet körsitip tartuqlinip , mensepke teyinlen’gen hem jinyün , deyju( bügünki senshining shimalida) qatarliq jaylarda turup qalghan. U yüenshizu jiyüenning 9-yili (1272-yili) senshidiki deyju aymiqining yenmin dégen yéride tughulghan.
Seydulla kichikidin bashlapla nahayti qétirqinip ilim tehsil qilghan .Kéyinche a’ilisining weyran bolghanliqi tüpeylidin oqushtin chékinip wuchu qatarliq jaylarda sodigerchilik qilishqa mejbur bolghan. U talip bolghanliqtin sodining épini bilmigechke ziyan tartip desmayisidin ayrilip a’ilisige qaytishqa mejbur bolghan. U yurtigha qaytip kelgendin kéyin dosit buraderliri bélen hemdemde bolushup shi’ériy ijadiyetke kirishken. 56yéshida teshribdar bolup fujiyen we xébéy teptish mehkimiliride yardemchi teshribdar, teshribdar bolghan. 78 yéshida eyiplinip wezipisidin qaldurulghan. Qaysi yili wapat bolghanliqi namelum. Seydulla pütün ömride junggoning yérimini digüdek aylinip , tagh-derya we qedimiy izlarni kézip chiqip nurghun sayahet nezmilirini yazghan. Uning shi’ér nezmiliride shimaliy junggoning heywetlik qiyapiti bélen jenubiy junggoning meptuikar güzel menziriliri küyge qétilghan. Bezi shi’ér-nezmiliride rié’al turmush biwaste ipadilinip , ijtima’iy zidiyet we nuqsanlar ekis ettürülüp, hökümran siniplarning chiriklishishi we urushpereslikining dölet wexeliqqe keltürgen balayi apetliri échip bérilgen. U hayat waqtida özining shi’ér -nezmilirini yighip, retlep <<Yenmen Kolliyati>>ni tüzgen. Kéyinkiler uni téxmu toluqlap798 kublitqa tyetküzgen. Bir misrasi 14 xettin tüzülgen bolup, ayrim shi’érlirining udari tolimu küchlük.
Seydullaning millet teweliki heqqide her xil qarashlar mewjut. Beziler uni mongghul dése yene beziler tun’gan dep qarimaqta. Shinjang pidagogika unwérsitétidiki liyu jéngmin, shing xen we shü jéngdin ibaret üch ependi ‹‹seydulla 13-esirdin ilgiri islam dinigha étiqad qilidighan uyghur idi›› dep qaraydu. Ming sulalisining bashlirida ötken edib taw zongyi ‹‹tarixnamilerdin örnekler›› namliq esiride éniq qilip:<<Seidulla Uyghur Idi>> dep körsetken.
Seydullaning shi’érliri zor tesirge ige. Yüen sulalisi shixawul pirqisining diwan bégi güen wénchüen uning shi’érlirigha atap yazghan kirish sözide:
Dolqunlatsa selkin shamal déngiz bétini,
Gah örleydu gah chökidu béliqlar unda.
Bulut köte qehri bélen yéyilsa shu’an,
Azab birle shümshiyidu giyahlar bunda.
Xueyying xenshinni tughqan kebi chiqti pir ustaz,
Shul misali tebi’etning hösnidek berdem,
Sansiz urush ,köreshlerde pükülmes qeddi,
Song élining ze’iplikini terik étip hem.
Déyish arqiliq uninggha yuquri baha bergen. Xenzu til-téziqi sirlargha bay bolup , tolimu chongqur menagha ige. Bir az sanliq millet ziyalisigha nisbeten éyitqanda , xenzu til yéziqida ijadiyet élip bérish yingne bélen quduq qazghandek qiyin ish bolup, buninggha hazirqilarmu qayil bolmay turalmaydu.
Jungxua milletliri köp qutupluqtin birlikke kelgen ortaq gewde. Simachien <<Tarixname>> de milletlerni birlikke keltürüsh idiyiside ching turghan. U, meyli xuashiya (xenzularning ejdadi) milliti bolsun yaki sheriqtiki yi, gheribtiki rong, jenubtiki men(bedewiler), shimaldiki di( uyghurlar) qatarliq qedimqi dewir ottura iqlim rayonlirining etrapida hayat kechürgen az sanliq milletlerning hemmisi yen, xuang ewladkiri bolup yiltizi bir, kélish menbesimu bir, dep qarighan. Tarix bizge shuni uqturdiki, az sanliq milletlerdin yétiship chiqqan köp sandiki ellame-alimlar xenzu tilida her qaysi türler boyiche zor miqdardiki semerilik eserlerni yézip , jungxua milletlirining medeniyet ghezinisini béyitish üchün mohim töhpilerni qoshqan.
Yüen sulalisi dewri milletler otturisida chong jaza yürüshi bolghan, zor derijide qoshulush bolghan we bir biridin zor miqdarda medeniyet qobul qilghan dewir boldi. Mongghullar we gherbiy yurittiki azsanliq milletler birkikte ottura iqlim rayonlirigha kirip , ottura iqlim rayonining ilghar medeniyetlirini qobul qilip , ulardin bir türküm istidatliq katta erbaplar yétiship chiqti. Seydulla ene shularning biridur. Pütkül yüen sulalisi dwridiki az sanliq millet sha’irliri ichide seydullaning muweppeqiyiti eng katta, tesiri eng zordur. Uning shi’érliri xenzu tilida ijadiyet élip barghan gherbiy yurit az sanliq milletlirining eng yuquri sewiyisige wekillik qilidu. Seydulla pezilet jehette öz jemeti ichide yuquri abroygha ige bolup, uning tesiride bu jemettin talay istidat igiliri yétiship chiqqan. Hetta ching sulalisi dewrige kelgendimu bu jemettin zor utuq qazan’ghan sarong. Sayüxéng, sa salun, sa longtiyen, sa daniyen qatarliq sha’irlar yétiship chiqqan. Ularning köpinchilirining xas shi’ériy kolliyatliri bolghan. Mesilen: sa yüxéngning<< Beyxua rawiqida köchürülgen shi’érlar>> da 300 kublittin artuq shi’éri saqlan’ghan bolup , kishiler uninggha yuquri bahlarni bermekte. Seydullaning kéyinki jemetliri epyun urushining aldi-keynide küchlük weten perwerlik rohini namayen qilghan.
Seydullaning junggo edebiyati tarixidiki ornini toluq mq’eyenleshtürmey bolmaydu. U bashqilarning artuqchiliqini qobul qilish bélenla qalmay , yene özige xas yol tutup nurghun nadir eserlerni ijat qilghan bolup, hemme eserliri heqqide bir-birlep chüshenche bérishke nurghun waqit we küch kétidu.




Menbesi: <<Aqsu Geziti>> ning 2001-yil 20-noyabirdiki sani.Ömerjan Hesen Bozqir terjimisi

Nyennujyaw



Tash sheher



Seydulla



Mana tash birle qurulghan chong sheher,

Wu bilen chuning upuqtin pes béshi,

Héchnime aldimda yoq salsam nezer.

Shunche mezmut alte xanliq yéridin,

Qaptu birla yapyéshil tam bixeter.

Qéni u tosqan quyashni tosqan tugh -elem,

Kémining kökke taqashqan machtisi,

Uwulup ketken söngektin qar bu yer.

Bir ezim derya jenubiy we shimal,

Waderx, el -yurtni dep kechken jénidin qanche er.

Ni aramgah orda -aywan bu deqiq gördek tinch,

Sherq shamili

Oynighan shahane yol

Chümkiniptu xes bilen chöldin beter.

Qash qarayghanda derexliktin öterge yoq adem,

Tinchimas erwah jénidin her qedemde öt köyer.

Eysh -ishret, mey -sharaptin kechmiseng,

Shewkiting eynekte körgendek peqet,

Qapqara chéchinggha bildürmey turupla aq kérer.

Oylisam ,epsus, bu ish tarixqa dagh,

Birla chinxuey asminida aynuri dewran surer

Izah;

Tash qel’e- bügünki nenjing.Alte xanliqqa paytext bolghan jay.

Menbe; Milletler neshiryati neshir qilghan<Gherbiy yurt azsanliq millet sha’irlirining tallanma shé’irliri > namliq toplam.

Imin ehmedi terjimisi.

Jyangchéngdiki qar tamashsi



Aq libastin aq tozan kördüm salsunda turup,

Qar -boran changjyangda quturaydu qowuqqa ah urup.

Qatmu -qat qel’e tömür reng boldi birdemde kümüsh,

Qaldi kech altun kebi tagh özgirip qashtash bolup.

Qarshi qirghaq bek soghuq, yetmey qéyiqchi azdi yol,

Qéri rahip der guman ketti bulutqa olturup.

Tang étip kunning nuri chüshkende orman üstige,

Bir güzelliktin échildi yüz- közüm, könglüm yorup.



Orda nezmisi



Tali mejnun, ay rawaqtin aqti aywan’gha qarap,

Kech dimaghigha uruldi etir yotqandin tarap.

Bilgili bolmaydu ishikning sirtida qandaq bahar,

Jinchiraqta gül körüshtin barmu özge iztirap.



Orda nezmisi



Qancha urghuzmay özige mangghinida arghimaq,

Idi sogh, kech, yanda heywetlik égiz xanliq rawaq.

Ishik aghasini kénizek körmigechke ta ezel,

‹‹qaysi öyning yigitisiz››dep turup ketti qarap.



Menbe:milletler neshiryati neshir qilghan ‹‹gherbiy yurt azsanliq millet sha’irlirining tallanma shé’irliri›› namliq toplam.

Taghda yurup dostlarni eslesh



Zati sumrugh,shu sewep elde hewes,

We lékin yatqan yéri ot bilen xes.

Olturaq oyning jenubi qar tamam,

Kalte könglek,shiwirghan teskey pewes.

Yil tügep taghlar, derexler daq söngek,

Tengridin kelmeydu shepqet bir nepes.

Meylila erlik wujud u birsining -

Rehnamiliq könglige hajet emes.



Kéchide beymaxu kölidin ötüsh



Baharning suliri liq köl,qumushluq yap- yéshil budem,

Béliqlar oynisa dolqun shamal dolqun bilen hemdem.

Qéyiq üzre téxiche körgili bolmas hilal ayni,

Welékin qarshi qirghaqta chiraghning yoruqi dem -dem.



Xuangxéda qéyiqta ötken ayding kéche



Ghulach yelken bu dem yultuz sépigha baghlinip qaldi,

Saman yoli quchaqlap su déngizigha aylinip qaldi.

Soghuq shebnem qéyiqqa olturup mangduq sama üzre,

Güzel qizning igirgen chaq awazi ,anglinip qaldi.



Néluper küyliri



Payansiz su néluperning yüzini xush puraq etti,

Zamane qiz- oghulni yighlitip janini jaq etti.

Kélip küz,renggidin ketken giyah heqdarliri ghemde,

Pétip kün, ghurqirap selkin asayish iztirap etti.

Béliqlar sekrishipdolqun qétini boyidi aqqa,

Qiru dungtingda yapraqni iztirap etti.

Néluper üzgili héchkim körünmeydu qéyiq birle,

Démek , birkim uni asrap yaman közdin yiraq etti.



Menbe:yuqurqi bilen birdek.