Wetenperwer dinniy zat, ma’aripchi


Wetenperwer diniy zat hem ma’aripchi nézamidin xudaberdi 1901-yili ghulja nahiyisining yuqariqi rozmetyüzi mehelliside déhqan a’iliside dunaygha kélip,1985- yili6-ayning 12-küni 84 yéshida alemdin ötken. Nézamidin xudaberdi kichikidinla ilimge hérismen bolghachqa 1914- yili 13 yishidin bashlap ghulja sheher beytulla medriside 15 yil oqup, ‹‹ xelfet›› bolghan.(‹‹xelfet›› dégen bunam u medriste oqughuchi taliplarni derste yétekligenlik sheripige bérilgen dinniy nam ) nézamidin xudaberdi medriste oquwatqan mazgilide tolimu tirishchan bolup, yurut chonglirining éytishiche u,a’ile iqtisadi qiyinchiliqi tüpeylidin arida bir yil oqushsiz qalghan bolsimu, akisi telip xudaberdi qatarliq yurut mötiwerlirining yardimide oqushni qayta dawamlashturup,kéyinki oqush hayatida zor ishtiyaq bilen bir tereptin dinniy ilim ügense, yenebir tereptin edebiyat, tarix, jughrapiye asturnomiye qatarliq peniy bilimlerni ügen’gen. Shundaqla erep,pars,ordu tillirini üginip,hüweyda,meshrep,mollabilal qatarliq sha’irlarning eserliri bilen tonushqan we özining kéyinki ijadiyiti üchün mol bilim toplighan. Nézamidin xudaberdi medrisni tamamlighandin kéyin, 1930-yildin bashlap,yurt yuqariqi rozimetyüzide mötiwer baghwen mördün imam teripidin sélin’ghan hazirqi ‹‹yashlar östingi›› boyidiki bir éghiz öyni sinip qilip,oqutquchiliq bilen shughullan’ghan. 1939-yili bu addiy bir éghizliq sinip yurt chongliridin ilim söyer ilaxun hoshurning(merhum sha’ire nuriye ilaxunning dadisi) bashlamchiliqida 4 éghiz , karidurluq baghchilashqan mektet qilinip,kéngeytip sélin’ghan eyni waqittiki bu mektep hazirqi ghulja nahiylik 5-ottura mektepning asasi bolup qalghan, oqughuchi sani deslepki on nechchidin50 nechchige yétip,muhemmet xeyri,muhemmet qadir,abduraxman ependi,hézim ependi, muhemmet ependi,wexelfet-nézamidin xudaberdi qatarliq gholluq oqutqichilardin teshkil tapqan muntizim mektepke aylan’ghan. Xelfet –nézamidin xudaberdi 1930-yilidin 1951-yilghiche shu mektepte ’oqutquchiliq qilip,til,hésap,erep tili, xettatliq qatarliq penlerdin deris bergen. Penniy hem dinniy jehettin etrapliq yitishken bu zat 50-yillardin bashlapla ghuljanahiyilik birlik sep siyasi kéngishining ezasi bolghan, hemde meripetperwer ma’aripchi, wetenperwer dinniy zat dégen shereplik namlargha na’il bolghan. U, öz ömride 20 yildin artuq ma’arip ishliri bilen,40 yildin artuq milliy _ dinniy ishlar bilen shughullinip, bir pütün hayatini partiyining ma’arip we milliy _ dinni ishlirigha béghishlap,alahide yüz abruy tapqan heqiqi ilim égisi idi. Xelfet-nézamidin xudaberdi öz hayatida xéli köp qimmetlik eserlerni yazghan bolsimu,lékin, köp qismi türlük sewepler tüpeylidin yoqulup ketken.Bolupmu uning wapat bolghan künidin yette nezirigiche bolghan bir hepte ichide qowim-qérindash,dost-burader we oqughuchi,shagiritliri teripidin tewerük süpitide élip kétilgen qol yazma we saqlighan qimmetlik kitaplirila üch-töt sanduq idi. Men uning eserlirini aliy mektepte oqiwatqan chaghlirimdin bashlapla toplashqa kirishken bolsammu,epsus,uning eserlirining kimler teripidin élip kétilgenliki manga qarangghu bolghachqa shunche yillardin béri héchqanche netijige érishelmidim. Hetta bujeryanda qolida merhumning tewerükliri bar bir qisim kishilermu türlük bahane _ sewepler bilen méni qanche qétim quruq yolgha salghanmu boldi. Hazir méning qolumda bari uning bir qisim qowum-qérindash we oqughuchi, shagirtliri öz köz qarchuqidek saqlap kelgen‹‹ébretlik zamane››,‹‹baqasiz dunya››,‹‹ebyat››, ‹‹uchar qush,we janwarlarning ishq-feryadi››,‹‹buzuqlar we tüzükler›› qatarliq birqanche shé’iriy eserliri bilen bir türküm maqal-temsil,eqilye söz,parche we tépishmaqliridin ébaret nahayiti az bir qisim eserlirila xalas.

Shundaqtimu men xelfet-nézamidin xudaberdining hazirche qolumda bar bolghan bu’eserliridin keng oqurmenlerning ortaq behirlinishini toghra taptim.Belkim buqilghinim merhumning qalghan éjat méhnetlirining tizraq royapqa chiqishigha sewep bolup qalar.





Nézamidin xudaberdining shé’irhem parchiliri



Ibretlik zamane



Buraderler köz échip jahan’gha bir qarimaymizmu,

Muhajirlerge qarap ébret élip yighlimaymizmu.

Bu dunyadiki möhmin barchimiz bir xudaghe qul,

Barchimiz birliship millet ayrimaqni tashlimaymizmu

Muhajirlerge qarap zerre ébret almiduq bizler,

Heset gheywet,kezibelerni tashlimaymizmu.

Kélip bu bashqa dert-külpet,chéker bolduq pughan-hesret,

Icher chay ornigha yafragh,bunga qan yighlimaymizmu.

Kéche-kündüz te’edde zalimning astididur eller,

Bizler rahitide’uxlap,eller üchün yighlimaymizmu.

Xuda xellaq buyridi din qérindashinggha yardem qil,

Qéni bizdeqérindashliq,bizler insap eylimeymizmu.




1952-yil






Ebyat



Tangdin burun toxolar turghin deydu é ghafil,

Ghafilliqtin bilmeysen,seher turmay uxlaysen.

Seher waqti bendige ikki dunya rahiti

Rehmet yaghur bendige,buni bilmey uxlaysen.

Seher waqti bendining rizqi teqdim bolghusi,

Bundaq dölet bir waqning qedrin bilmey uxlaysen.

Sübhi sadiq bolghanda qagha éytur ya allah,

Shérin uyqu basqanda gheplet bilen uxlaysen.

Diling séni tur deydu,nepsing séni yat deydu,

Emri égem waqtida dessep tursang sen batur.

Nézami eylidi ebyat köngülde oylighan hésni,

Tilawet qilghuchi dostlar du’ada yad éting bizni.




1952-yil



Uchar qush,janwarlarning ishiq-feryadi



Bulbul ashiq sayraydu qizilgülning ishqida,

Bahar,tünler sayraydu baghu-gülüstan ichide.

Kakkuk mungluq sayraydu yalghuz dereq üstide,

Momisini yad éytip chöl-bayawan ichide.

Hoqush éytur hu’allah,razaq égem bir allah,

Eqling bolsa ébret al taghu,dingiz ichide.

Kördinglarmu issaqni,yad étidu rezzaqni,

Bédar turup zarlaydu ghérip tünler ichide.

Kepter éytur hu allah,qagha éytur ya allah,

Xaliq rezzaq bir’allah,janliq mexluq üstide.

Turna éytur ya subhan,torghay éytur ya mennan,

Ördek éytur ya deyyan abiy rawan ichide.

Sena éytur aq quchqach, heqyadidin qarnim ach,

Elhemdu éytar qarlighach boshluq hawa ichide.

Qarghucha qizziq sayraydu,hemme janni doraydu,

Sülük qanni shoraydu abirawan ichide.

Buni tizdi sedayi,nézamidin sewdayi,

Oqughan ishitkendin du’a-telep gedayi.



Buzuqlar we tüzükler



Buzuqlarning hörüryeti urush-talash,

Haraq nehi,efyunlerge belni baghlash,

Hökümetni közge ilmay boyun tolghash,

Tartip qalur jazasini bu haywan bash



Tüzüklerning hörüryeti ittipaqliq,

Haraq nehi,efyunlerni yoqatmaqliq,

Saq ten bolup bu wetenni yashartmaqliq,

Muwapiqtur bu wetende bundaq yashash.



Buzuqlarning hörüryeti horunliqtur,

Baylirining qilmishliri béxilliqtur,

Imamining xuyi yaman térikkektur,

Az zamanda namusla nur buxapam bash.



Tüzüklerning hörüryeti tirishmaqliq,

Bay bolghini meschit,mektep sélishmaqliq,

Alim,imam nesihetler qilishmaqliq,

Ikki alim rehbiridur bu’eziz bash.



Buzuqlarning hörüryeti menmenchilik,

Bilgen ilmi bir chimdim yoq,yoghanchiliq,

Kéyin manga set bolur dep bilmeschilik

Bilgenlerdin ébret almas bu kések bash.



Tüzüklerning hörüryeti maxtanmasliq,

Ilmi qanche köp bolsimu,köp démeslik,

Yoq ularda zerrichimu shumluq,peslik,

Türlük ilim sighdiradur bu’ulugh bash.



Buzuqlarning hörüryeti neghme-nawa,

Edebiyat néme deydu bilmes yana,

Yaxshiliqni ayrimastin bolur bowa,

Buning béshi bash emestur,qapqara tash.



Tüzüklerning hörüryeti elneghmisi,

Béyitlerni éytip-éytip yighlar közi,

Exlaqidin körinedur ixlasliri,

Millitige xizmet qilur mushu dildash.



Buzuqlarning hörüryeti xotun-qizler,

Ular bilen buzuqluqni da’im izler,

Zina bilen fasatliqni chachur uler,

Din’ge düshmen,fen’ge düshmen u baghri tash.



Tüzüklerning hörüryeti insap yoli,

Xotun-qizler insap bile nyürse eydi,

Oqushliri öz yolida bolsa idi,

Ixlas bilen heq,insapni tiler bu bash.



Oghlum



Nöwetsiz ejel kélip,bir oghlum ölüp ketken,

Oghlumning piraqida yürek-baghrimgha dez ketken.

Bizning mehelle töt kocha,kochilarni izdeymen,

Oghlumning piraqida bozlap,bozlap yighlaymen.

Bulbul sayrighan chaghda,oghlum bar idi yanda,

Ghérip bolup men qaldim baghda, jozida, chayda.

Ertisi seher turup bulbul awazini tinglaymen,

Bu dunyada bir oghlumdin yitim qalghan’gha yighlaymen.

Mewsumi bahar pesli qizil gülni ilghaymen,

Oghlumni xiyal qilip,tang seherde yighlaymen.




1959-yil6-ayning6-küni (sha’irning chong oghli hésamidin 58-yili 11-ayning30-küni ölüp ketken)



Parchilar



Kelse newruz jahan’gha bolur xush awat,

Qilur güllerde bulbullar nale-feryat.

Kishi ferzendini mektepke berse,

Bolur ul bendiler dozaqtin azat.

*

Derdi yoq demsen méni,

Dertmen emes mendin birow.

Ishiqning shebnemidin,

Chüshti saqalimge qirow.

*

Nagihan ten baghigha tegse zimistanu-ejel,

Jan yaghachidin chéchilghay her terep yafraghiler.

*

Bu dunyagha kelding,kétisen,

Nézamidin séning éting.

Bu dunyadin quruq ketme,

Qalsun séning yazghan xéting

*

Ébret al atangdin,bolmighin sen yarimas,

Qilmighin ömringni zaye,déme qish-yaz,oqu-yaz.



Maqa-temsil we eqilye sözler



Kichikingde oqusang ilim,chong bolghiche üginiisen,

Chong bolghanda oqisang ilim,ügen’giche kömilisen.

*

Heqtin ülüsh alay déseng da’im seher uyqingni ach,

Haram-mehru nehisidin perhiz tutup yiraqqa qach.

*

Ey burader aqil bolsang éytma siringni dostunggha,

Dostungningmu dosti bardur,umu éytar dostigha.

*

Xet oxshishi yoq hünerlerdin bir hünerdur,

Yashlarning,qérilarning ténidiki jan’gha oxshash.

*

Xet saqlisa uzun zaman turidu,

Lékin yazghan kishining ömri cheklik bolidu.

*

Qa’ide söz qilishta,

Tuzgha oxshash ta’amda.

*

Achchiq bolsimu heqni éyt,

*

Her méhnetning bir rahiti boldu

*

Insap niterk éytmay saqla,

Imtihanning jayidur bu.

*

Mutekebir bolup köksingni kerme,

Haya-insapni qoldin berme.

Haya-insap imaninggha delildur,

Hayasiz da’ima xaru-zelildur.

*

Heq söz rast söz,

Rast söz pak söz.

*

Xal-xalayoqla, muhabiting ziyade bolghay,

*

Ömür noqtisiz kélidu,

Ölüm tuyuqsiz.

*

Sözüng az bolsun,

Menisi köp bolsun.

*

Sözüng bolsa kümüsh,

Jim turmaq altun.

*

Köpeygen sözning bolur toghrisi az,

Shékerning köpidin azi bolur saz.

*

Xeyir qilding xop qilding,

Minnet qilding yoq qilding.

*

Kimiki sözi köp bolsa,

Malamiti köp bolidu.

*

Salametlik yalghuzluqta,

Rahet,azatliq zahitliqta.

*

Asmanning ziniti kündur,

Ademning zinniti ilim.

*

Féqirliq eyp emes,

Horunluq eyp.

*

Sebre qilghan yéter muratqa.

*

Ilimning awwili samsaqtin achchiq,

Oqup bilgendin kéyin baldin tatliq.

*

Xet dégen qulning tilidur.

*

Qul dégen hördur qana’et qilsa,

Hör dégen quldur tamah qilsa.

*

Sözüng az bolsun,köp menisi bolsun,

Ishitkenlerning quliqi durgha tolsun.

*

Jahilgha nesihet qilsang jawap qaytiridu,

Horunni ishqa buyrisang eqil ügitidu.

*

Iqtisatchanliq ademning dosti,

Israpxorluq ademning düshmini.

*

Yaxshi emel égisini qollaydu,

Qiyametlik dost dostini unutmaydu .

*

Exlaqi yaman kishilerdin yiraq bolup,yaxshi ademler bilen

Yoldash bolushqa gheyret qilish kérek.

*

Paydisi yoq ishqa waqitni zaye qilish jez emes,

Bundaq ishlarni eqil tarazisigha élip olisa kupaye qilidu.

*

Bizge dunyada hayatimizni xarlaydighan ikki türlük yaman ish bar,

Biri-yalqawliq,horunluq;Yene biri-israpxorluqtur.

*

Bu dunya sewepning alimi,sewepsiz héchqandaq nerse hasil bolmaydu.

*

Ölüm tuyuqsiz kélidu,qebreng emelning sanduqi. Emeling yollarni qorup,

Buzup tarchiliq bilen ötken bolsa,qebreng tar bolidu.

*

Közikörmigen,quliqi ishitmigen ademlerning dilida oylimighan

Nimmetlerbolidu.

*

Ademning edep-exlaqliq,ümütlik bolghini yighlap turghinidin yaxshi.

*

Oqutunglar baliliringlarni zaman üchün,sizlerning zamanilardin bashqa zaman’gha.

Chünki ular sizlerning zamaninglardin bölek zaman’gha layiq.

*

Oqighin ey yashlar! sawatsizliq namustur,bu namusqa razi bolmaydu héch nerse,

Meger razi bolidu éshek.

*

Eger,u janlar néghmet égiliri bolsa,u,janlarning zinniti.

Eger,natiwan kembeghel bolsa-qoli töwen xardurler.

Hösün xet bilen nachar xet

Shunonggha oxshash .




Tépishmaqlar




Ghunche boyluq bota köz,

Qelemqashliq,shérin söz.

Hékmetliktur sözliri,

Özi dena,dili tüz.

Wapat boptu ehlingiz,

Yéshi yetmish,béli qiriq ikki yüz.

(unéme?)




Sa’adet mende mezin,

Bénékah qushnach.

Tapsa halal yeydu,

Tapalmisa haram.

(unéme?)




Ul némedur ademge yazu-qish lazim imish,

Béshi bir,béli alte,quyriqi töt yüz imish.

(unéme?)




Kelgen kétidu, ketken kelmeydu,

Ikki ishiklik öydur bu.


(u néme?)



Xelfet-nézamidin xudaberdining yuqarqi qol yazmiliri uning uruq-tuqqan we oqughuchi, shagirtliri saqlap kelgen tewerük eserlirining intayin az bir qismi xalas.Unng üstige men sha’irning dinniy tüs alghan bir qisim eserlirini torgha yollashni muwapiq körmey, ayrip qaldim.Keng tordashlarning bu zat we uning eserliri heqqide hazirche mushunchilik tunushqa ége bolup turishini semimiy ümd qilimen.



Yollighuchi: ghulja nahiye oqutquchilar bilim ashurush mektipidin-

Shawket rustem élbaliq

2011-yil yanwar