Wén’griyelik Armin Wambérining derwish qiyapitide Reshid Ependi, Reshid Haji namliri bilen Yurtimiz boylap qilghan sepirige 125 yil toldi.
Mana, ötken 125 yildin béri Wén’griyelik bu seyyahning nami jahan xelqliri énsklopédiyesi, qamusliridin chüshmey kelmekte, u yazghan kitablarni Yawropaliqlar qiziqip oquydu, öginidu. Kishiler Wambéri heqqide onlap kitablar yézishqan, filmler ishleshken. Bu néme üchün? Armin Wambéri zadi kim?
Armin Wambéri 1832-yil 3-ayning 19-küni Donay deryasi sahilidiki arallardin biri bolghan Kichik Wén’gir shehiridiki bir Yehudiy ailiside tughulghan. 12 yashqiche yéza mektibide oqughan, kéyin ewliya Géorgiy ottura mektibige kirgen. U 16 yashqa kirgende Majar, Latin tilliridin bashqa Fransuz, Gérman, Ing’liz hem Skandinawiye tillirini puxta öginip bolghan, Rus we bashqa Slawiyan tilliridin xewerdar bolghan. Ata-anisi baldurla ölüp ketkechke kichikidinla ishchan bolup yétilgen.
Wambéri kichikidinla til öginishke qiziqqan, gherb we sherq öginish uning gödek qelbidiki arzusi idi. Wambérining yene bir arzusi bar idi, yeni u Wén’gir tilining kélip chiqishi we sherq tilliri bilen bolghan munasiwitini éniqlashni könglige püketti.
Shu mezgildin burun we shu mezgillerde bezi alimlar Wén’gir (Majar) qowmi Ottura Asiyadin yaki Bashqird yayliqidin köchüp kelgen, dégen texminni ilgiri sürüshken. A.Wambéri shu mezgillerdila bu mesilige jawab tépish üchün ottura asiyagha bérip qaytqandin kéyin mesilige jawab tapqandek boldi. U Sankt-Pétirburgda 1865-yil neshr qilin’ghan << Ottura Asiya Boylap Sayahet >> dégen esirining 1-bétide “ biz Asiyada turup qalghan urughlirimizni izdewatimiz, dégen qarash xatadur… biz öz tilimizning étmologik tüzülüshini éniqlashqa tirishiwatimiz, éniq melumat élish üchün qérindash til shéwilirige murajiet qilimiz ” dep yazidu.
Melumki, Wén’gir tili Altay tilliri sistémisigha tewe. Wambérining arzusi Wén’gir tilini Altay tilliri sistémisining Fin-Ugur ailisige tewemu yaki Türkiy tillar ailisige tewemu, dégen mesilini éniqlash idi. Shu meqsette u oqushni tamamlighandin kéyin 1852-yili Türkiyege yol aldi. U shu yillarda Konstantinopol ( Istanbul )gha kélip, Türk aqsöngekliri ailiside Yawropa tilliri, asasen Fransuz tilidin ders bérishke bashlaydu. Ewwel Hüseyin Pasha qesride, andin dosti we meslihetchisi Molla Ehmed ependining tesiride Osmanli Türk qiyapitige kiridu hem Fuad Pasha qesrige ishqa kiridu. “ Bir nechche yil Türk aqsöngekliri qesride bolushum hem Islam mekteplirige we kitabxanilargha qatrap yürüshüm méni tézla Türkke, hetta ependige aylandurup qoydi ” dep esleydu A. Wambéri. U Istanbulda Osmanli Türk tili bilen Chaghatay Türkchisidin bashqa Ereb, Fars tillirini qétirqinip ögendi; Islam dini qanun-qaidiliri bilen mukemmel tonushti hem uning Islamiy bilimi bir muddersning bilimidin qélishmidi. Bningdin bashqa yene 1858-yili u << Gérmanche-Türkche Lughet >> (texminen 14 ming sözlük), 1860-yili << Chaghatayche-Gérmanche Lughet >> tüzüp, Istanbuldiki neshriyatlarda neshr qildurdi.
A.Wambérining bu ishliri uning Ottura Asiyagha nishanlan’ghan sayahitining teyyarliqi idi. “ til öginish méning muweppeqiyetlirim, bu muweppeqiyetler sherq boylap sayahetni dawam ettürüshüm üchün méni righbetlendürdi, men Ottura Asiya boylap sayahitimni dawam ettürüsh üchün ependi qiyapitimni saqlap qélishni we shu yerdiki memliketlerning tebiiy puqrasi süpitige kirishni toghra taptim ” dep xatirileydu u qilche yoshurmayla.
Arzusini emelge ashurush meqsitide A.Wambéri 1863-yilning bashlirida Téhran’gha keldi. Iran paytextidiki Türkiye elchixanisida Bashelchi uni izzet-ékram bilen qobul qildi we uning Ottura Asiyagha Derwish qiyapitide yol élish pilani tüzüldi. Pilan boyiche A.Wambéri Mekkidin qaytiwatqan Hajilar karwini bilen Ottura Asiyagha kiridighan boldi . Armin Wambérining nam-sheripi özgertildi, emdi u Reshid ependi nami bilen yashashqa mejbur idi. Kéyincherek Mekkidin qaytqan Haji Karwanliri uni Reshid Haji, dep atashti.
1863-yili 3-ayning 27-küni Türkiyening Téhrandiki Bashelchisi Reshid ependining Ottura Asiya boylap qilidighan sepiri üchün katta ziyapet berdi. Etisi Mekkidin qaytqanlar bilen bille Derwish qiyapitidiki Reshid ependi bizlerge namelum türlük-tümen xiyallar we pilanlarni qilip yurtimizgha yol aldi.
Wambéri özbékler yurtida
1863-yil 5-ayning 29-küni a.Wambéri qoshuluwalghan karawan xiwe xanliqi tupriqigha qedem qoydi. Etisi xiwediki bir yézida dem aldi. “ 5-ayning 30-küni biz özbék yézisigha kirip kelduq. Bu qishlaq ahaliliri men körgen tunji özbékler idi. Ular ajayip insanlar iken ” dep yazghan idi xatirisining 63-bétige.
Xiweni körgen wambéri heyrette qaldi. <<Men awwal xiwening shunchilik güzellikini körüp, sehra bolghachqa manga shundaq qiyasen tuyuluwatsa kérek, dep oylighan idim. Yaq, yaq! xiwening etrapidiki égiz térekler, saye tashlap turghan hoylilar ( wambérining xatiriside bu söz eynen < ھويلا > dep élin'ghan --- aptor xeyrullah ismewtullayéw), yéshil mexmeldek yaylaqlar, köjüm mehelliler, bipayan dalalar shu taptimu, yawropaning tengdashsiz güzel yerlirini körgendimu men üchün eng chirayliq yerler bolup tuyulmaqta >> dep yazghan idi u xatirisining 64- bétige.
Amu deryaning süyi heqqide biz köp riwayetler anglighanmiz. A.Wambérining bu heqte yazghanliri heqiqiy delillerge qoshulghan bir delildur : u << Dunyada buninggha yétidighan derya yoq.Mubarek nil deryasinimu bundaq emes , déyishidu. Men bu derya süyining tatliqliqi susiz chöldin chiqip uning qirghaqlirida aram élish netijiside köptürüp éytilghan gep bolsa kérek, dep oylighan idim. Emma kéyinche bu oyumning xataliqigha ishendim. Hödde qilimenki, men körgen deryalar ichide süyi eng shirini del mushu amu derya süyidur>> ( xatirining 78-béti ),dep guwahliq béridu.
A.Wambérining yézishiche, << Xiwening tupriqi munbet, bu tupraq bughday, shal, ipek, paxta, süpetlik qizil boyaq élinidighan rayon, dégen terpler bilen shöhret qazan'ghan. Xiwening méwiliri shu derijide yaxshiki, uninggha yétidighan méwini iran, türkiyedila emes belki pütkül yawropa zéminidn hem tépip bolmaydu. Shuningdek, hezar'esp almiliri, xiwening nak, anarlirining tengdishi yoq. Tilni yaridighan bal qoghunlirigha héchyerning qoghunliri teng turalmaydu. Bu qoghunlarning dangqi junggo paytexti xanbaliqqiche tarqalghan. Éytilishiche, türkiye osmanli seltenetining sultani pat-pat örgench qoghunlirini xushlap qalidiken. Bu qoghunlar rusiyede nahayiti yuqiri bahada sétilidu. Bir harwa qishliq qoghun'gha bir harwa sheker tölishidu >> (170-bet)
Yene bashqa bir kitab «ottura asiya ochérkliri» de armin wambéri xiwe qoghunliri üstide toxtilip :«xiwe qoghunidek qoghunlarni asiyadila emes belki yer yüzidin tapalmaysiz. Bu qoghunlarning shirinlikini yawropaliqlar tesewwurmu qilalmaydu. Bu qoghunlar shu derijide shirin hem xushbuyki, tilingiz tégip bolghiche érip kétidu. Nawada bu qoghun nan bilen yéyilse, tebi'et insan'gha in'am qilghan eng yaxshi ta'am del shudur» (shu kitab 226-bet). Armin wambéri 10 xil tézpishar, 5 xil qishliq qoghunning namini sanap teripleydu.
Armin wambéri özbék paxtisigha alahide étibar bergen. Wambérining 125 yil burun chiqarghan xulasisige qarighanda, ottura asiya paxtisining istiqbali nahayiti parlaq. «türkistan paitisi hindi, iran we misir paxtisidin yaxshi. Köplerning teripiche türkistan paxtisi meshhur amérika paxtisidin qélishmaydu» (229-bet). Wambérini teshwishlendürgini ottura asiya paxtisini rosiyening yildin-yilgha köplep yalghuz monopol qiliwélishi boldi. Wambéri bu mesilini segeklik bilen közetken. U 1840- yilidin 1860-yilighiche bolghan mezgilde buxara emirliki we xiwe xanliqidin rosiye sétiwalghan paxtining miqdari we bahasigha qiziqqan we buning jedwilini tüzüp chiqqan.Bu jedweldin özbék paxtisining 1840-yilidin 1860-yilighiche rusiyege sétilishi izchil zor miqdarda éship barghanliqini körüwélish mumkin. Buxara emirlikidinla rusiye 1840-yilidin 1853-yilighiche 2 milyon 65 ming 679 fond stérlingliq paxta sétiwalghan bolsa, 1853-yilidin 1860-yilighiche 4 milyon 237 ming 772 fond stérlingliq paxta sétiwalghan (231-bet).
Türkistan ölkisining qézilma bayliqliri toghrisida wambéri nahayiti etrapliq, tepsiliy we ishenchlik melumatlarni bergen. «men shundaq xulasige keldimki» dep yazidu u, «türkistan bayliqi kem ölkilerdin emes. Uni (türkistanni) qum yutuwételmeydu, dep bikargha éytishmaydu, kélechekte ottura asiya heqiqeten muhim ehmiyetlik rayon'gha aylinidu hem sherq elliride közge körünerlik orunni igileydu» (238-bet).
Wambérining melumatidin qarighanda, yéngi örgenchte yétishtürülgen paxta eng süpetlik, hezar'esp pilisidin élinidighan yipek pütkül xiwede eng qimmetlik hésablinidu. Gurlen, buxara, qoqendte eng yaxshi shal térilidu.
Armin wambéri türkistanning ösümlük dunyasi teripige katta étibar bergen. Herbir ösümlükning namliri, qanchilik hosul béridighanliqini körsitip ötken we yawropa bilen sélishturup«buxarada bughday bek oxshaydu, uzun we inchke, qizil renglik dan tutudu. Bu bughdayning unida buxara shehiride shöhret qazan'ghan nan yéqishidu. Gürüch bu yerde alamet oxshaydu, yaghliq dan zira'etliridin kunjut we zighirmu bek oxshaydu, uning yaghlirida ta'am bek oxshaydu. Paxta chigitidin élin'ghan yaghni yémeklikke ishletmeydu» dep yazidu (223-bet).
Bir nersini aldin eskertishke toghra kélidu : sheher-qishlaqlirimiz, xelqimiz, bizgiche yétip kelgen barche ösümlükler we haywanat dunyasi, yurtimizning jughrapiyilik we stratégiyilik ehwali heqqide armin wambéri öz eserliride yéterlik heqiqetni yézishqa urun'ghan. Uning wezipisi ottura asiyaning jughrapiyilik, siyasiy, ijtima'iy ehwalini toghra bahalashtin ibaret idi. Uni ottura asiyagha ewetkenlerge shu nerse kérek idi, démek u öz wezipisini nahayiti jayida orundidi. Biz üchün wambéri yézip qaldurghan xelqimizning ötmüsh hayatigha a'it herbir tarixiy delil tolimu qimmetliktur.
Buxara dukanlirida wambéri chayning 16 xilini körgen we ularning namini yandeptirige pütken. Bularning ichidiki meshhurliri : qirqima, exbar, aqquyruq, qarachay, sépétchay, ishbaglu, gülboy, pashun, müshükköz, lanke (yandepterning 94-béti).
Wambérining ölchishiche, u shu chaghda semerqendni téhran'gha teng orun'gha qoyup teswirligen, shughinisi öylerni sel shalangraq, katta binalar nahayiti yaxshi yerlerge sélin'ghan, dep yazghan yandeptirige(112-bet).
Wambéri qershi shehiride aran üch künla turghan bolsimu emma bu sheherdinmu nahayiti yéterlik deliller toplighan. Qedimki zamandiki nexsheb, dégen sheher del bügünki qershidur, soda ehmiyiti jehette buxara emirlikide bu sheher 2-chong sheherdur, nawada siyasiy malimanchiliq bolmighinida qershi buxara, kabul, hindistan bilen bolidighan soda-sétiqda muhim orun'gha ötken bolatti, dep yazidu wambéri. Wambérining sanliq melumatigha qarighanda, shu chaghda qershi ahalisi 25 ming bolup, asasen özbékler bolghan we ular emirlik eskerlirining asasini teshkil qilghan (114-bet).
Wambérining yurtimizdin chiqip kétishi
Qershi wambéri axirqi üch künini ötküzgen sheher idi. Bu sheherde üch kün turghandin kéyin wambéri amu deryasini kéchip ötüp hiratqa yol alghan.
1863-yil 11-ayning 15-küni hiradtin 2000 kishilik karwan bilen meshhed taman yol alghan. 12 kün yol yürüp 11-ayning 27-küni meshhedke yétip barghan we bu iran shehiride birinchi bolup qilghan ishi meshhed shehirining gubérnatori bolup turghan in'gliz polkowniki dalmej qobulida bolghan. Mana shu kündin bashlap reshid ependi özining derwish niqabini éliwétip armin wambéri salahiyitige qaytqan. In'gliz polkowniki dalmej uni 1863-yil 12-ayning 25-künigiche méhman qilghan. Wambérining öz qelimide iqrar qilishiche, yéngi yilning tunji künini méhmandost polkownik bilen ötküzüp 12-ayning 26-küni (milad bayrimining tunji küni yeni 12-ayning 25-küni xristiyanlar yéngi yilining tunji künidur) téhran'gha yol aldi. Bu seperni u karwan bilen emes belki özbék seperdishi molla is'haq bilen atliq yürdi. Armin wambéridin alghan ottura asiyagha da'ir deslepki melumatlar bilen tonushqan in'gliz polkowniki wambéri bilen molla is'haqni ikki chapqur at, yéterlik yol xirajetliri bilen teminlidi.
Calendar
Sun Sep 13 2015, 15:12 by 
Mawzu: Wambéri Alimmu Yaki Jasusmu ？ 