Sherqshunasliqning senimige dessesh




Yalqun rozi



«sherqshunasliq» shé’iriy tüske ige atalghu bolush süpiti bilen kishige intayin yéqimliq tuyghu béridu. Bu nam heqiqeten dunyaning sherqide yashighuchi ellerning ziyaliylirigha bek romantik anglinidu. Chünki, ularning neziride «sherqshunasliq» mexsus sherq ellirige alaqidar tetqiqat bilen shughullinidighan bir türlük ilim. Emma, sherq ziyaliylirining ichidiki kallisi segek, tepekkuri ötkür, perq étish qabiliyiti yuqiri, bilimi mol, közitishke mahir az sandiki serxil ziyaliylar «sherqshunasliq» ilmining mahiyiti we meqsitige tenqidiy nezer bilen qaraydu.
Omumlashqan qarash boyiche éytqanda, «sherqshunasliq» yawropada edebiyat - sen’etning qayta güllinishi herikitining axirqi mezgilliridin bashlap firansiye, en’gliye qatarliq yawropa elliride barliqqa kelgen ilim. 18 - esirning bashlirida rusiyemu bu sepke qétildi. 300 yilgha yéqin waqittin buyan u pütkül gherb dunyasida omumlashqan bir dunyawi ilim bolup qaldi. Sherqshunasliq organlirida sherq xelqliri ti’ologiye, pisxogiye, pédagogika we jem’iyetshunasliq ilmining asasliri boyiche tetqiq qilinip, bularning qandaq shara’itta ajizliship, yene qandaq shara’itta küchiyidighanliqi, ziddiyetni qaysi nuqtida tereqqiy qildursa kéngeytkili bolidighanliqi qatarliq mesililer nahayiti roshen körsitildi. Shuningdin kéyin yawropaning sherq siyasiti we taktikisi mushu ilmiy chüshenchige asasen békitildi. Mushu jeryanda u birnechche basquchni bésip ötti. Bu ilimni tenqid qilghuchilarning körsitishiche, sherqshunaslar we sherqshunasliqning muhim nishanlirining biri, gherbning mustemlikichilikini sherq elliride yiltiz tartquzush hem sherq elliridiki puqralar arisida gherbning hökümranliqini qobul qilidighan, shundaqla uningdin söyünidighan bir türküm kishilerni yétishtürüsh. Bu xil alahidilik mundaq ikki nuqtida roshen ipadilinidu: birinchi, sherq xelqlirining yadroluq eqidisini burmilash we ularning qimmet qarashlirini xunükleshtürüsh. Ikkinchi, gherbning qimmet qarashlirini ulughlash.
Sherqshunaslarning sherqshunasliqni ipadilesh shekli intayin köp xil. Ular barliq wasitilerni qollinip öz ghayisini emelge ashurushqa tiriship keldi. Ular buning üchün sherqshunasliq heqqide kitab yazdi, léksiye sözlidi, ders ötti, gherbning diniy étiqad eqidisini terghib qildi. Türlük ijtima’iy teshkilatlarni qurdi. Her xil yighilishlarni ötküzdi. Gézit - zhurnallarni neshr qildi. Démek, ular öz ghayisini emelge ashurushqa yardimi tégidu, dep qarighanliki yolning hemmisige mangdi.
Gherb yawropa mustemlikichilirining mustemlikichilik dewride qollan’ghan qattiq wasitilirini zamanning teqezzasigha, dewrning özgirishige egiship islah qildi, yéngilidi hem tengshidi. Bara - bara yumshaq wasitiler asasiy orun’gha ötti. Emma, gherbning nishanida, sherqqe tutqan siyasitining mahiyitide özgirish bolmidi. Buning ichide medeniyet tajawuzchiliqi alahide gewdilik boldi. Mana mushu uzaq tarixiy jeryanda dunya xelqi jahan’girlikke, mustemlikichilikke qarshi siyasiy emeliyet we idiyewi medeniyet herikitini ewj aldurdi. Netijide, «kéyinki mustemlike nezeriyesi» barliqqa keldi. «kéyinki mustemlike nezeriyesi»ning otturigha chiqishi bilen sherqshunasliqni kéyinki mustemlikichilikning eng muhim qorali süpitide tonush ortaq qarashqa aylandi. Heqiqetenmu, sherqshunasliq bir ilim süpitide öz tarixida obyéktip jehettin sap ilimge te’elluq bezi ishlarni wujudqa chiqarghan bolsimu, emma uning siyasiy xaraktérlik ilim bolushtek mahiyiti esla özgermidi. Sherqshunasliqning bilindürmey özgertish, chandurmay zeherlesh usuli ularning peyda bolghandin tartip hazirghiche izchil qollinip kéliwatqan eng muhim, eng ünümlük usullirining biri. Sherqshunaslar bu usul arqiliq sherq milletliri ichidiki ammiwi ziyaliylarning idiyesini chalghitip, ularni özliri tuymighan halda gherb üchün xizmet qilidighan haletke keltürüp qoyidu. Chünki, sherqshunaslar sherq elliride özining kimlikidin nomus qilidighan hem heqiqiy özlükidin yirginidighan bir ewladni barliqqa keltürüshni özining heqiqiy nishani qilghan.
Insanning jismigha oxshash idiyesimu yuqumliniwéridu, milliy kimlikimu yuqumliniwéridu. Yeni ademning idiyesi tesirge uchrawéridu. Peqet idiyening tesirge uchrash derijiside perq bolidu. Shunga, tetqiqatchilar «üchinchi dunya ziyaliyliri yerlik medeniyetni zamaniwilashturushning tarixiy musapiside qandaq qilip özige tayinish hem gherb medeniyitige robiro turush mesilisini hel qilish lazim» dep otturigha qoydi. Bu xil qarash «kéyinki mustemlike medeniyiti obzorchiliqi»ni royapqa chiqardi. Robért yan «kéyinki mustemlikichilik: tarixning yétekchisi» dégen esiride yazghandek: «kéyinki mustemlike medeniyiti obzorchiliqi bu tarixiy basquchqa qaytidin qarap chiqish, bolupmu mustemlikichilik azabini tartqanlarning nuqtisida turup qarap chiqish, shuning bilen bille uning hazirqi zaman jem’iyitige bolghan hujuminimu éniqlashtin ibaret» burchini üstige alghan.
Tenqidiy rohqa bay kéyinki mustemlike medeniyiti obzorchiliri nuqtiliq halda sherqshunasliq üstide analiz élip bardi. Pelestinlik ereb neslidin bolghan amérikiliq dangliq mutepekkur édward se’id (1935 − 2003) sherqshunasliqning tetqiqat tarixigha chongqur ehmiyetke ige qayta bayan we tenqid élip barghan kéyinki mustemlike medeniyiti obzorchisidur. U 1978 - yili neshr qilin’ghan meshhur esiri «sherqshunasliq»ta 1798 - yili napolé’onning misirgha bésip kirishidin bashlap bügünki zaman’ghiche bolghan gherb alimliri, yazghuchiliri we organlirining qandaq qilip sherqqe nisbeten tonush, tesewwur we qurush élip barghanliqini tekshürdi we ularning sherqni sirliq, qalaq we yawayi «yatlar» dep qarighanliqigha tenqid yürgüzdi. U sherqshunasliqqa jeng élan qilip, sherqshunasliq «bir xil ilmiy tetqiqat péni» bolupla qalmastin, eng muhimi «bir xil tepekkur shekli», «bir xil hoquq éytim shekli» dep hésablidi. U téximu éniq qilip «sherqshunasliq − bir yürüsh sün’iy berpa qilin’ghan nezeriye we emeliy sistéma» dep jakarlidi. U gherbning mustemlikichiliki herbiy we iqtisadiy tajawuz bolupla qalmastin, belki u yene ilmiy bayanlar arqiliq özini qurashturidu. Bundaq bilim jahan’girliki mahiyette siyasiy zomigerlikke chétilidu, dep chüshendürdi.
Kéyinki mustemlike nezeriyesi junggogha yétip kelgendin kéyin gherb medeniyitining yétekchi orunda we asasiy orunda turup kelgenlikige ichi siqilghan junggoning ilim sahesidikiler tentene qildi. Édward se’id, sherqchiliq, medeniyet mustemlikisi, medeniyetning shalghutlashturulushi qatarliqlar qiziq téma bolup qaldi. Junggoning kéyinki mustemlike medeniyiti obzorchiliqi mushu asasta peyda boldi. Kéyinki mustemlike medeniyiti obzorchiliqi xaraktér jehettin gherbning hazirqi zaman medeniyitining we edebiyatining jahan’girlik bilen bir niyette ikenlikini échip bergenidi. U yer sharilishish dewridiki medeniyetning shalghutlishishigha, yaqa medeniyet (边缘文化) ning sadasigha, kapitalizmni tenqid qilish qatarliq medeniyet tetqiqat mesililirige köngül böletti. Junggoning kéyinki mustemlike medeniyiti obzorchiliqimu kéyinki mustemlike nezeriyesidin paydilinip otturigha chiqirildi. «junggoning kéyinki mustemlike medeniyiti obzorchiliqi dégende, junggo ilim sahesidikilerning kéyinki mustemlike nezeriyesidin paydilinip, bügünki zaman junggo edebiyatidiki mesililer aldida bir qatar nezeriyewi témilarni otturigha qoyuwatqanliqi közde tutulidu. 20- esirning 80 - yilliri we 90 - yillarning bashliridiki siyasiy, iqtisadiy özgirishler junggo ziyaliylirigha ghayet zor hujum shekillendürdi. Birlikke kelgen dunya tarixida junggoning 100 yildin buyanqi zamaniwilishish musapisini qandaq tonush, yer sharilashqan kontékistta junggo medeniyitini qandaq sherhlesh, en’eniwi medeniyettin zamaniwiliqqa özgirish jeryanida gherb idiyesi bilen yerlik tejribe munasiwitige qandaq mu’amile qilish qatarliqlar özgirish dewridiki junggo ziyaliyliri duch kelgen gewdilik mesililerdin ibaret. Mushu menidin éytqanda, hazir yerlik medeniyetke qaytish, jungxua medeniyitining alahidilikini qézish junggo we chet ellerdiki xenzu tili ilim sahesidikilerning asasiy pikir éqimi bolup qaldi.[1]» sherqshunaslarning gherizi we sherqshunasliqning mahiyiti heqqide qayta tonushqa we idrakiy tenqid nezirige ige serxil ziyaliylar sherqshunasliq bilen alaqidar mesililerde qayta oylinishqa kirishti. Ilgiriki nurghun mesililerge yéngibashtin so’al qoydi. Afaziye késili (oqush we chüshinish iqtidarini yoqitish késili 失语症) ge giriptar bolghan ziyaliylar we medeniyet üstide omumyüzlük tekshürüshke, sherqshunasliqning zehiri bilen sughirilghan eserlerni qayta bahalashqa kirishti. Afaziye késili nezeriyechiliri gherb medeniyitining tajawuz qilip kirishi junggo hazirqi zaman medeniyitining gherblishishi we junggo qedimki zaman medeniyitining yaqa medeniyet bolup qélishigha seweb boldi, dep qaridi. Ular yene junggo hazirqi we bügünki zaman edebiyat nezeriyesi gherbning bir yürüsh éytimlirini ariyet élip medeniyetning uzaq muddet ipadilesh we oqushtiki afaziye halitide turup qaldi, dep chüshendürdi. Ular «bizde özimizning medeniyet éytimi, özimizge xas ipadilesh, almashturush we oqushning bir yürüsh ilmiy qa’idisi yoq [2] » dep ökünüshti.
Undaqta, bizning afaziye halitide turup qalghan medeniyet muhitimizda we milliy edebiyatimizda qanchilik xewplik mesililer bar? Héchbolmighanda, sherqshunasliqning zehiri bilen sughirilghan eserler barmu - yoq? Sherq milletlirining biri bolush süpitimiz bilen bizmu buningdin mustesna emes, elwette.
Kéyinki mustemlike medeniyiti obzorchiliqining neziri bilen qaraydighan bolsaq, bu hadisining bizdiki ipadilirining hemmila jehette yoshurun hem ashkara halda dégüdek körülgenlikini bayqaymiz. Méningche, birqeder roshen ipadilirining biri edebiyat - sen’et eserliride nesridin ependi obrazini eks ettürüshte körülüp keldi. Némige asaslinip shundaq deymen? Gepni rusiye yazghuchisi lé’onid wasliwich solowyof (1906−1962) ning «nesridin ependi heqqide qisse» namliq romanidin bashlashqa toghra kélidu.
Bu romanning 1959 - yili tashkent sherq heqiqiti neshriyati neshr qilghan tunji uyghurche nusxisi shu yillarda aptonom rayonimizda melum derijide tarqilip 60 - we 70 - yillarda qoldin - qolgha ötüp oqulghan. 1982 - yili ashu nusxisi asasida «bezi atalghuliri we ayrim jayliri özgertilip» shinjang xelq neshriyati teripidin 30 ming tirazhda neshr qilin’ghan- 1989 . Yili ikkinchi qétim 9000 tirazhda neshr qilinip tarqitilghan. Aridin 10 yil ötkendin kéyin üchinchi qétim 5000 nusxa bésilip tarqitilghan. Démek, bu romanni uyghur jem’iyitide xéli köp tirazhda neshr qilinip, keng kölemde tarqitilghan chet el romani dep éytishqa bolidu. Adette edibler arisidiki sorun - söhbetlerde bu roman «qaltis qiziqarliq», «tili ajayip güzel» dep maxtilip turidu. Beziler özining ashu eserni köp oqup qelimini tawlighanliqinimu sözlishidu. Ökünerliki shuki, men hazirghiche téxi birer edibning aghzidin bu romanning mezmunining saghlam yaki saghlam emesliki, idiyesining biz üchün ziyanliq yaki paydiliq ikenliki toghruluq pikir bayan qilip baqqanliqini anglap baqmidim. Lé’onid solowyofning ottura asiya xelqlirining neziridiki meshhur xelq qiziqchisi nesridin ependi obrazini burmilap, xalighanche özgertip, sherqshunaslar layiheligen ustatliqni qollinip, sherqshunasliqning nishanigha uyghun kélidighan netijini royapqa chiqarghanliqini ézip - tézip dep tashlighanliqini téximu anglap baqmidim.
Shuni bilishimiz kérekki, küchlük jahan’girlarning obyékti bolup qalghan ajiz eller we xelqler duch kelgen xiris hem kirizis özi yashawatqan zaman we muhitning perqliq bolushigha qarap perqliq bolidu. Shunga, ajiz eller we xelqler duch kelgen xiris we kirizis oxshash shekilde bolmaydu. Belki ular özining bozek étilish we ajizliq tarixining her xil basquchlirigha asasen türlük kirizislargha duch kélip turidu. Shunga shu ijtima’iy topqa mensup ziyaliy shu top duch kelgen kirizisni herqaysi dewrde körün’gen türlük shekildiki kirizis bilen barawer menide chüshinip mu’amile qilmasliq lazim. Sewebi, ajiz xelq duch kelgen ijtima’iy kirizisni tür we derijige éniq ayrish arqiliqla xirisqa taqabil turghili, xelqni oyghitish meqsitige qarap ilgiriligili bolidu. Mushu menidin éytqanda, shu xelqning arisidiki ziyaliylar öz xelqini ejdadliri yoluqqan qismetlerni sözlesh arqiliqla emes, muhimi, shu chaghning özide duch kelgen xiris we kirizisni derijige we türge ayrish arqiliq oyghitish meqsitige yétish eng muhim yol hésablinidu.
Omumlashqan qarash boyiche éytqanda, ammiwi ziyaliylar jem’iyetning oxshimighan saheliri − ijtima’iy top, siyasiy, qanun, iqtisad, ma’arip, edebiyat - sen’et we rohiy mesililerning hemmisini közitidighan kishilerdin ibaret. Yazghuchi, sha’ir, léksiyechi we sen’etkarlarning hemmisi ammiwi ziyaliylarning rolini oynighuchilardur. Ular ré’alliqni öz chüshenchisi asasida közitidu we chüshendürüp béridu. Ular melum dewa, idiye yaki heriketke, éniqraq éytqanda, insaniyetning uniwérsal qimmitige özini atighan bolidu. Tetqiqatchilarning qarishiche, «ammiwi ziyaliylar öz funksiyesini yaxshi jari qilduralisa, jem’iyette intayin muhim rol oyniyalaydu. Mesilen, ammiwi pikirlerni retke chüshürüsh hemde siyasiy, iqtisadiy, ijtima’iy we pelsepiwi mesililerni tekshürüsh qatarliq sahelerde muhim rol oyniyalaydu.» epsuslinarliqi, italiyelik antoni giramish éytqandek: «hemme adem ziyaliy bolalaydu, lékin jem’iyette hemme adem ziyaliyliq funksiyesini ada qilalmaydu.» bu xuddi naxsha éytalighanlarning hemmisi naxshichi, saz chalalighanlarning hemmisi sazende, tamaq ételigenlerning hemmisi ashpez bolalmighandek ish. Jem’iyette shiddetlik özgirishler boluwatqan, küchlük medeniyetlerning ajiz medeniyetlerni yimirish xaraktérlik xirisi zoriyiwatqan, milliy medeniyetlerning renggi barghanséri öngüp kétiwatqan, milliy özlük we milliy kimlik künsayin ajizlap méngiwatqan, milliy arzu - istekler jahansazliq weswesiliri ichide untulup qéliwatqan shara’itta ammiwi ziyaliylarning roli téximu zörür bolidu. Yaman yéri, ichi kawak ziyaliylar bundaq mejburiyetning höddisidin hergiz chiqalmaydu. Ular sadda milletperwerlik qarashliri ichide gol bolup yürüwéridu. Shunga xéli - xéli xewplik mesililer ularning diqqet - nezirining sirtida qéliwéridu. Biz lé’onid solowyofning esiridiki ziyanliq amillarni ixcham bayan qilidighan bolsaq, u mundaq üch jehette ipadilinidu:
Birinchi, romanda buxara emiri bilen uning puqraliri etey qarimuqarshi meydan’gha qoyup teswirlen’gen. Sherqning tarixtiki yerlik xan - padishahliri bilen uning puqralirini bir - birige düshmen qilip körsitish, xan - padishahlarni galwang, zalim, exmeq, ach köz, shehwetxor, sémiz, xotunidin qorqidighan qilip xunükleshtürüp teswirlesh sherqshunaslarning ortaq alahiliki. Lé’onid solowyofning qelimi astidiki buxara emiri hem zalim, hem galwang. Uning pütün hüniri xelqni qaqshitish, öz xezinisini altun - kümüshke toldurush. Sherqshunaslarning, bolupmu sherqshunaslarning tesirige uchrighan edib - sen’etkarlarning qolidin chiqqan eserlerning hemmiside dégüdek sherqning xan - padishahliri qolidin héch ish kelmeydighan hamaqetler süpitide teswirlinidu. Uning üstige ularning ayallirining köpi dégüdek buzuq, eysh - ishret saringi. Sherqshunaslarning neziride sherq binormal pisxikigha ige hökümdarlarning makani. Sherq jem’iyiti intayin ajiz jem’iyet, idraktin xaliy jem’iyet. Qanun - mizanliri ong - tetür, exlaq ölchemliri külkilik jem’iyet. Mundaqche éytqanda, birer heyyar xalighiniche exmeq qilip oynaydighan jem’iyet. «nesridin ependi heqqide qisse» romanida bundaq teswirler nahayiti kengri. Mushundaq qarashlargha hamaqetlerche egeshken halda ékranlashturulghan eserlerdin «sirliq alma» dégen téléwiziye sen’et filimidimu bundaq körünüshler köp.
Ikkinchi, romanda nesridin ependidin ibaret awam yaxshi köridighan xelq qiziqchisi mexsus xan - padishahlarnila exmeq qilip oynaydighan jahankezdi qehriman qilip teswirlen’gen. Sherqshunaslar sherq xelqliri arisidiki asiyliq héssiyati küchlük dehriy edibler, el ichidiki heq gep qilidighan qiziqchi - heyyarlar, tar menpe’et qarishigha ige qisaskarlar... Dégendeklerni etey köptürüp, xelqni qutquzidighan nijatkardek, eyni dewrdiki birdinbir eqillik, birdinbir qarshiliq rohi bar qehrimandek körsitidu. Sherqshunaslar hem sherqshunasliqning nishanini öz ghayisi qilip tallighan edibler ezeldin «öz yéghida öz göshini qorush», «oyunchuq bérip aldap altun üzükini éliwélish», «yaqini étek, étekni yaqa qilip qoyush» qatarliq hiyle - neyrenglerni qollinishni adet qilip kelgen. «nesridin ependi heqqide qisse» dégen roman del mushundaq yézilghan.
Üchinchi, romanda nesridin ependini diniy eqide - pirinsiplarnimu, en’eniwi exlaq - ölchemlirinimu pisentige almaydighan, xalighinini qilidighan, mexsus emirlerning ayalliri bilen köngül achidighan «nochi» qilip teswirligen. Mesilen, aptor romanning bashlinishidila nesridin ependini mundaq teripleydu: «pat - patla uninggha qandaqtur birer iran emeldarining herimide yumshaq yipek yastuqlar üstide yétip qélishqimu toghra kéletti. Shu kéchisi bu emeldar saqchilar etriti bilen téjimel we murtet nesridin ependini qozuqqa olturghuzup öltürüsh üchün hemme chayxana we karwan saraylarni axturup, uni izdep yürgen bolatti...» aptorning yézishiche, bu ayallar nesridin ependini yene bir kéche qondurup qélish üchün yalwuridu. Emma, nesridin ependi ajayip «nochiliq» bilen «yaq, men ikki kéchini uda bir öyning ichide ötküzgen chaghlirimni alliqachan untup qaldim» dep jawab béridu. Téximu qaltis yéri, bu güzel xotunlar uning kim ikenlikini bilmeydu. Shuning bilen «héchbolmighanda, xoshlishish aldida manga öz ismingni bolsimu éytip ket» dep ötünidu. Nesridin ependi: «qulaq sal, sen mezkur kéchini nesridin ependi bilen ötküzdüng!» dep jawab bérip, «özining yirtiq, seperlerde yéqilghan gülxanlarning uchqunlirida nurghun yerliri köyüp ketken chapinini kiyip, asta chiqip kétidu.» emeldarning qesrini saqlawatqan nechche onlighan ademler xorek tartip uxlighiniche uni tuymaydu. U shu chiqqiniche éshikige minip bu sheherdin ghayib bolidu. U «tashlap chiqqan sheherde bolsa, u toghrisidiki xatire ebediy yashap qalidu. Mensepdarlar bilen mollilar uning namini anglighanlirida ghezipidin tatirip kétidu.» shundaq qilip shehwetxorluqi «nochiliqi» süpitide teswirlen’gen nesridin ependi qehrimanlarche yashap, jahan kézip kétiwéridu. U aylinip ayrilghinigha 10 yillar bolghan yurti buxaragha qaytip kélidu. Tarixta «semerqent seyqeli alem, buxara quwwiti islam» dep shöhretlik nam alghan buxara xanliqining emiri lé’onid solowyofning qelimi astida ölüp ketken qéri öchkining térisini taliship dewagha kelgen aka - ukilarning dewasini ayrip yüridighan bir uchigha chiqqan exmeq we iqtidarsiz, zalim we ach köz emir qilip teswirlinidu. Buxara emirining weziri bu aka - ukilargha «ölüp qalghan öchkining térisini soyuwélip, qurutup we ashlap bolghandin kéyin saraygha ekélip, xezinige tapshurush zörür» dep yénida esnep olturghan emirge wakaliten höküm chiqiridu. Lé’onid solowyofning yézishiche: «emirler we mollilarning düshmini, xelqning dosti» bolghan nesridin ependi bu ish tüpeyli buxara emirining zulmini yetküche tartqan xelq terepte turup, mundaq qoshaq oquydu:
...
Emir − u néme? Nijis bir qaptur,
Béshi ornigha qapaq qadaptur.
Qachan, ézilgen we xorlan’ghan el,
Aram élip, bextlik kötüridu bel?
Chingdur, küchlüktur emir döliti,
Kélidu uningmu yoqilish pursiti.
Qayghuluq künliring yoqilar, püter,
Yillarmu öter, nöwetmu kéler.
...
Buxara emirini héchqandaq artuqchiliqi yaki qabiliyiti yoq halette teswirligen lé’onid solowyof nesridin ependini holliwodning kinoliridiki kéchisi shehwetxorluq bilen bolup, kündüzi inqilab qilidighan bir qisim romantik qehrimanlardek teswirleydu. Biz etrapigha buxaraning töwen qatlam puqralirini yighiwélip sheherning otturisida qilchimu qorqmastin isyan qoshiqi oquwatqan nesridin ependini körginimizde, u közimizge 19 - esirde firansiyede otturigha chiqqan parizh kommunisi inqilabining aktip ezaliri bilen bir kamérda yétip inqilabiy terbiye alghan intérnatsiyonalizmchidek körünüp kétidu. Nesridin ependining özi heqqidiki munu medhiye naxshisi mezmun jehettin téximu zamaniwiliqqa we inqilabiyliqqa ige:
...
Men gaday, yéling - yalingach, xushchaqchaq sersanmen,
Yashaymen we küyleymen hem aptapqa qaraymen.
Qismet özi saqlighan, xelqning amraq oghlimen,
Sultannimu we emir hem xanni zangliq qilimen!

Omumen, lé’onid solowyofning romanidiki nesridin ependi hem xalighinini qilidighan shehwetperes nochi, hem yalang ayagh inqilabchi, hem zalim emirlerdin qorqmaydighan mesxiriwaz jahankezdi. Shübhisizki, bu ghelite nesridin ependi peqet lé’onid solowyofning nesridin ependisidin bashqa nerse emes! ming yillardin béri el arisida saghlam külkining menbesi bolup kelgen, xan - emirlerdin tartip awam puqraghiche hemmining qelbidin orun alghan söyümlük nesridin ependi uning qelimi astida biraqla ghelite qiyapetke ige qilinip, emirler we ölimalarning düshminige aylandurup qoyulghan. Emeliyette, anatoliyedin qomulghiche bolghan bipayan zéminda yashaydighan oghuz türkliri türkümidiki türkiy tilliq xelqlerning neziride nesridin ependi tamamen bashqiche obraz. Öz xelqining neziridiki nesridin ependini qobul qilghan xenzu mutexessisler töt tomluq «junggo ösmürler qamusi»ning «medeniyet . Sen’et» qismida «eqil - parasetning simwoli − nesridin ependi» dégen mawzu bilen uni tonushturup: «nesridin ependining nami islam dunyasighila emes, belki junggodimu hemmeylen’ge tonushluq, kishiler uni eqil - parasetning simwoli, dep bilidu... Nesridin ependi eslide islam dini eqidilirini mukemmel bilidighan ilahiyetshunastur. Shundaqla nahayiti bilimlik, yumurluq, qiziqchi, durus, aq köngül, heqqaniyetchi alimdur[3] » dep teripligen.
Hemmige ayanki, «char rusiye kéngeymichilik arqiliq zémin da’irisige oxshash bolmighan medeniyettiki her xil xelqlerni qoshuwalghan. Yéngidin qolgha kirgüzgen zémindiki xelqni we özining keng ishghaliyet pasiligha yéqin jaylarda yashaydighan xelqlerni chüshinish bu döletning asasliq wezipiliridin birige aylan’ghanidi.[4]» shuningdin kéyin sherq xelqlirining medeniyitini tetqiq qilish we öginish char rusiyede zor qizghinliq bolup shekillen’gen. Undaqta, lé’onid solowyof néme üchün nesridin ependi obrazini nesridin ependini qedirleydighan yerlik xelqning qelbidikidin tamamen bashqiche qilip teswirleydu?
Shübhisizki, bu qilmish hergizmu tasadipiyliq emes! bu del atalmish sherqshunasliq ilmi bilen munasiwetlik. Chünki, gherb otturigha chiqarghan «sherqshunasliq» yaki «sherq tetqiqati» gherbning sherqqe nisbeten ilmiy jehettin élip barghan éghishqa ige tetqiqatini öz ichige élipla qalmastin, yene gherbning obyéktip dunya, siyasiy we ijtima’iy turmush, edebiy eserlerde sherqqe tutqan, chongqur yiltiz tartip ketken bir tereplime qarishinimu öz ichige alidu. «sherqshunasliq»ning köngül bölidighini insanshunasliq, til - edebiyat qatarliq hazirqi zaman pen bilimliri sistémisi bilen yawropa jahan’girliki, yeni büyük birétaniye impériyesi, char rusiye impériyesi we firansiyening mustemlikichilik kéngeymichiliki arisidiki zich munasiwet. Shunga, buxaraliq meshhur jedidizmchi mutepekkur abdure’uf fitret (1886 − 1937) ependi 1919 - yili yézip élan qilghan «sherq siyasiti» dégen maqaliside yawropa jahan’girlirining sherqqe qaratqan siyasiti toghruluq «sherqning exlaqini buzmaq, könglini diniy we milliy muqeddesliktin sowutmaq, sherqliqler arisida bölgünchilik we düshmenlik uruqini chéchip bir - birige qilich chapturmaq, ishsiz, hurun, qalaq, ach we yalingach qilip özlirige qul qilmaq, yawash, ita’etmen sherqliqlerdin yer we qimmetlik nersilirini her xil hiyle - neyrengler bilen tartiwalmaq, axirida, sherqliqlerni türlük amallar bilen asta - asta yoq qilmaq...! rusiye nikolay hökümiti bizning yurtlirimizda shu tedbirlerni yürgüzmidimu?» dep shikayet qilghan. Meshhur kéyinki mustemlike tetqiqatchisi, ereb neslidin bolghan en’gliyelik alim ziya’uddin sardér «sherqchiliq» namliq kitabida «sherq néme? Dégende, u bir özgirishchan, mewhum körünüsh, sherq namelum nerse. U xuddi yazghuchilar, eslimichiler yaki xiyaliy közetküchiler öz arzusi boyiche eks ettürgen yaki mushundaq bolidu, dégen nersidur» deydu. Sardérning qarishiche, sherqchiliqni 11 - esirdiki ehliselipning sherqqe qilghan tajawuzchiliqidin bashlashqa bolidu. Mushu uchrishish jeryanida gherb özining sherq heqqidiki nuqti’inezirini tereqqiy qildurdi, sherq heqqidiki tesewwurini bashlidi. «mushu bashlinish nuqtisidin étibaren gherb bir xil uslubni, bezi idiye we meshghulat wasitilirini yétildürdi hem tereqqiy qildurdi hemde shu arqiliq sherqqe munasiwetlik idiyelerni chüshendürdi, teswirlidi, qurdi we qollandi.» melum menidin éytqanda, sherqshunasliq sherq bilen munasiwetlik. Lékin, «sherqshunasliq hergizmu gherbning éniq bolghan nishan’gha, yeni sherqqe sirttin nezer sélishi emes.» sherqshunasliqning köngül bölidighini peqet üch nerse, yeni birinchi, gherbning köngül bölidighan mesililiri; Ikkinchi, sherqtin qorqush; Üchinchi, sherq heqqidiki arzudin ibaret. Lékin, gherbning bu xil köngül bölüshi oydurup chiqirilghan, «sherq» dep atalghan obyéktqa bolghan tesewwuri arqiliq gewdilen’gen. Gherbning sherqni tesewwur qilishi we qurushi hergizmu sherqni chüshinish üchün emes hemde sherqning özini chüshinishi üchünmu emes. Sherq heqqidiki tesewwur we qurulma arqiliq gherbning chüshendürmekchi, izahlimaqchi we ispatlimaqchi bolghini, mahiyette özige köngül bölüshtur. Éniq éytqanda, öz menpe’iti üchündur. En’gliyening bash weziri bolghan yazghuchi bénjamin dislir (1804 − 1881) ning yoputmastin éytqinidek, gherblikler üchün «sherq bir xil tirikchilik yoli» hésablinidu. «edebiyat - sen’etning qayta güllinishi herikitining axirqi dewridin hazirghiche yawropaning küchi izchil üzüksiz yuqiri örlewatqanda bashqa xiyallarda bolushning téximu orni yoq. Alimlar, missiyonérlar, bilimlikler, sodigerler yaki eskerler shuning üchün sherqqe bardi yaki sherq toghruluq oylandiki, ularning yazghusi kelse yazalidi, oylan’ghusi kelse oylinalidi, sherqning héchqandaq tosalghusigha uchrimidi. Sherq bilimliridin ibaret bu bash nishan astida, 18 - esirning axiridin bashlap shekillen’gen yawropaning sherqqe qarita zomigerlikidin ibaret chong künlükning sayiside bir murekkep sherq otturigha chiqirildi.[5] » ehwal heqiqetenmu xuddi karl marksning «ular özini ipadiliyelmeydu, ular bashqilar teripidin ipadilinishi kérek» déginidek boldi. Shunga, tetqiqatchilar sherqshunasliq dégen bu uqum «gherb» ning «sherq» ni ipadileshtiki nezeriyesi we emeliyiti. Bu xil ipadilesh uzaq tarixqa we ichki logikiliq qurulmigha ige, dep qaridi. Tarixta gherbke özini ipadilep ülgürmigen sherq gherb teripidin xalighanche ipadilendi. Sherqqe köngül bölüshke bashlighan gherb, jughrapiyelik amil sewebidin eng deslep islamiyet dunyasi bilen uchrashti- 15 . Esirdin buyan medeniyet we pen - téxnika jehette güllinish yoligha mangghan gherb yeni yawropa del mushu islam bilen uchrishish jeryanida gherb özining sherq heqqidiki nuqti’inezirini tereqqiy qildurushqa bashlidi. Sherq chüshinish qiyin, yat el tüsi qoyuq, shehwaniy zémin dep qaraldi. U sirliq hékayilerning makani, rehimsizlik we yawayiliqning yüz béridighan jayi dep chüshendürüldi.[6]
Mana mushundaq nuqti’inezerning yétekchilikide hakawur, üstünlük tuyghusi küchlük sherqshunaslar jahilliq bilen shundaq qaridiki, «sherqshunaslar bilen sherqliqlerning otturisidiki perq bolsa, aldinqisi kéyinkisini yazidu, kéyinkisi aldinqisi teripidin yézilidu. Aldinqisigha nisbeten éytqanda, kéyinkisining roli passip qobul qilghuchi. Kéyinkisige nisbeten éytqanda, aldinqilar közitish, tetqiq qilish hoquqigha ige.» mundaqche éytqanda, biri yazghuchi, biri yézilish obyékti!
Mana mushundaq qarashning omumlishishi netijiside 18 - we 19 - esirdiki yawropada sherq ellirining tilini öginish zor qizghinliqqa aylandi. Shu arqiliq sherq ellirining jughrapiyesini, tarixini, pisxikisini, medeniyitini igilidi. Andin buni özgertish, burmilash, zeherlesh, qayta qurush ishlirini élip bardi. Tebi’iy halda bu sepke yawropa yaki gherbning yazghuchi - sha’ir, ressamlirimu qatnashti. Netijide, gherbning siyasiysida «sherq mesilisi» otturigha chiqqandek, gherb edebiyatida «sherq témisi» wujudqa chiqti. En’gliye romantizm edebiyati mezgilide otturigha chiqqan yazghuchi waltir sikot we sha’ir bayron (1788 − 1824) larmu sherq témisini eks ettürüp eser yazghan. Mesilen, bayron «sherq dastanliri» dégen namda bir yürüsh dastanlarni yazghandin bashqa, «don ju’an» namliq shé’iriy romanida italiye déngiz qaraqchiliri teripidin tutulup osman impériyesining paytexti istanbulgha élip bérilip, sultan ordisigha sétilghan don ju’an isimlik yigitning hékayisini teswirligen. Eserde don ju’an sultan ordisi teripidin sétiwélin’ghandin kéyin heremdiki toqallarning huzurlinishigha tapshurup bérilidu. Bir mezgildin kéyin u yerdin qéchip chiqip, türkiyege hujum qiliwatqan rusiye armiyesige qatnishidu. «don ju’an» edebiyat tarixchiliri teripidin «ötkür ijtima’iy mesxirige tolghan eser» dep qarilidu. Démek, bayron sultan ordisini qattiq mesxire qilghan. Bayron özimu neshriyat sodigirige yazghan xétide «méning don ju’anni pütkül yawropani bir aylandurup chiqishimdiki meqset, herqaysi ellerdiki mesxire qilishqa tégishlik külkilik tereplerni körsitish» dégen.
Qisqisi, «sherq témisi» gherb edebiyatidiki bir izchilliqqa ige en’ene süpitide hazirghiche dawam qilip kéliwatidu. Buningdin meqset mejburlash wasitisi bilen qilghili bolmaydighan ishlarni edebiyat - sen’et wasitisi arqiliq hel qilishtur. Pakistanliq mutepekkur iqbal ehmed (1933−1999) ning «amérikining siyasiy küchliri emelge ashuralmighan ishlarni amérikining ammiwi teshwiqat wasitiliri ishqa ashurdi. Besh burjeklik bina qilalmighan ishni holliwod qilalidi[7] » dégen hökmi del mushu qa’idige chüshidu. Shunga «sherq témisi» ni yézish toxtap qalmaydu. Firansiyelik yazghuchi emin ma’alofning 1988 - yili dunyagha kelgen «semerqent» namliq romanimu del sherq témisi eks ettürülgen romandur. Bu romanda oxshashla xelq bilen xanni qarimuqarshi meydan’gha qoyup teswirlesh, xanni betniyet, kalta pem, hesetxor, xotunidin qorqidighan qilip yaritish, haraqkeshlikni, nashayan qiliqlarni güzelleshtürüp körsitish xahishi, shundaqla sherq sheherlirini we ölima - alimlirini ustiliq bilen xunükleshtürüsh hadisisi toluq ipadilen’gen.
Yuqiriqilarni misal keltürüsh hergizmu pütkül gherb edebiyati sherqshunasliqning tesirige uchrighan yaki pütkül gherb edibliri sherqshunaslarning jarchisi dégendek bir tereplime hökümni peyda qilmasliqi kérek. Gherb edebiyatidimu insaniyetning erkinlik qimmitige özini béghishlighan ulughwar yazghuchi - sha’irlar az emes. Mesilen, 19 - esirdiki firansiyelik büyük edib wiktor hiyogo, 20 - esirdiki büyük edib zhan powél sartrélar sherqqe nisbeten yüksek insanperwerlik rohi we heqqaniyet tuyghusi bilen otturigha chiqqan edibler hésablinidu. Wiktor hiyogo en’gliye - firansiye birleshme armiyesi junggogha tajawuz qilip, nurghun xaniweyranchiliq peyda qilip mal - mülükni bulighan. Shu ish tüpeyli wiktor hiyogo firansiyelik yuqiri derijilik herbiy emeldargha qaritip «kapitan botlérgha yézilghan xet» namliq meshhur ochuq xétini élan qilghan. Hiyogo xétide firansiye bilen en’gliye armiyesining junggogha qilghan hujumini sherep emes, belki qaraqchiliq dep eyibligen. U éniq qilip «biz yawropaliqlar özimizni medeniyetlik kishiler deymiz. Bizning nezirimizde junggoluqlar yawayilar, lékin medeniyetliklerning yawayilargha qilghan - etkini mana shu!», «men künlerning biride firansiyening bashqidin törilip, ichi - téshini qirip - tazilap, naheq qolgha kirgüzüwalghan mal - dunyani bulang - talanggha uchrighan junggogha qayturup bérishini ümid qilimen» dep yazghan. Sartré 1964 - yili nobél edebiyat mukapatigha érishkende bir parche bayanat élan qilip, bu mukapatni qobul qilishni ret qilghan. U ret qilishtiki sewebini chüshendürüp: «men nobél edebiyat mukapatining hergizmu gherb guruhining mukapati emeslikini bilimen, lékin hazir u del mushundaq mukapat ... Obyéktip jehette gherb yazghuchilirining sherqtin yüz örügenlikining sheripi bolup qaldi», «nawada men nobél mukapatini qobul qilsam asiy bolup qélishim mumkin» dégen.
Men yuqirida tenqidligen rusiyelik lé’onid solowyof bolsa éniq halda sherqshunaslarning ketminini chapidighan yazghuchidur. Uning «nesridin ependi heqqide qisse» namliq romanimu sherqshunasliqning rohi bilen sughirilghan tipik sherq témisidiki romandur. Elwette, héchkim sherq témisida eser yézish muwapiq emes, dep cheklime qoyalmaydu, emma sherq témisidiki eserlerning ichige ustiliq bilen singdürüwétilgen zeherlesh xususiyitini nezerdin saqit qilishqa, uninggha bixudlarche mu’amile qilishqa, bilip - bilmey egiship kétishke bolmaydu. Chünki, milliy edebiyat - sen’itimizde sherqshunasliqning senimige bilip - bilmey, angliq yaki angsiz halda dessep kelgen yazghuchi, sha’ir we ressamlar yoq emes. Bolupmu nesridin ependining obrazini edebiy eserlerde we güzel sen’et eserliride yaratqanda, lé’onid solowyoftin ashurup burmilap, puchekleshtürüp yaratqan ehwal alahide gewdilik. Extem ömerning 2008 - yili shinjang yashlar - ösmürler neshriyati neshr qilghan «nesridin ependi» namliq kitabini bu jehettiki tipik misal déyishke bolidu.
Men extem ömerning «shinjang medeniyiti» zhurnilining 2008 - yilliq 6 - sanida aspirantlar bilen ötküzgen «rast ishlarni yazimen» dégen söhbitini oqughanda, uning «<نەسرىدىن ئەپەندى> ni 30 qisimliq téléwiziye filimi qilip bir yil yazdim, ishlitilmidi. Bir yilliq emgikim shuning bilen bikar boldi. Kéyin <غېرىب ۋە سەنەم> nimu 35 qisimliq téléwiziye filimi qilip ikki yil yazdim, umu ishlitilmidi» dégen hesretlik bayanini oqup, néme sewebtin ishlitilmigendu? Dep oylinip qalghanidim. Shu yili uning «nesridin ependi» namliq 250 bet chamisidiki kitabi sétiliwatatti. Men extem ömer bir yil waqit serp qilip yazghan sénariye shu bolsa kérek, dep perez qilip, aridin hepte ötkende bu kitabni sétiwélip oqup baqtim. Adette herqandaq edebiy kitabqa titulida yaki neshr nomuri bar bette we yaki kirish söz qismida zhanirini eskertip qoyidighan adet bar idi. Bu kitabning zhaniri heqqide héchqandaq uchur bérilmigenidi. Men kitabni oqush jeryanida buning sirini bildim. Bu eser bedi’iylik jehette bek qopal, edebiyatning héchqandaq zhanirigha yaki sheklige chüshmeydighan ghelite eser idi. Bayan tilida hem sénariye tili, hem hékaye tili arilash qollinilghanidi. Shunga, sénariye dégilimu, powést dégilimu bolmaytti. Men extem ömer bu sénariyesi téléwiziye filimi qilip ishleshke yarimighandin kéyin, qolining uchidila anda - munda özgertip balilar esiri süpitide neshriyatqa tapshurup bergen xalixutta eser ikenlikini chüshendim. Roshenki, edebiy ijadiyet bérilip yézish, yürek qénini serp qilish, mukemmellikni qoghlishish, heyran qalarliq derijide estayidil bolushni telep qilidu. Men héchnémisi muqamgha chüshmeydighan bu atalmish kitabni oqup bolup, mezmunining puchekliki, qurulmisining chuwalchaqliqi, söz - jümlilirining xataliqi, pérsonazhlarning sün’iyliki, diyaloglarning tétiqsizliki, ijadiyliqining yoq déyerlikliki, idiyesining exmiqaniliqi, xan - padishahlarni döt, leqwa, exmeq, xotunperes qilip xunükleshtürüp teswirleydighan xahishni toluq ipadiligenliki, eng yamini, bash pérsonazh nesridin ependini lé’onid solowyofning mexsus emirlerning ayallirini jöndeydighan «nochi» nesridin ependisidin better qilip, körgenla qiz - chokanlargha chachrap yüridighan uchighan chiqqan shallaq nesridin ependi qilip teswirligenlikini hés qildim. Men extem ömer bir yil waqit serp qilip yazghan bu atalmish eserni ikkilenmestinla nezirimdiki «edebiy exletler» qatarigha qoshuwettim. Chünki, bu eserde extem ömerning yéziqchiliq qabiliyiti jehettiki, tepekkur quwwiti jehettiki, edebiy dit jehettiki, mes’uliyet éngi jehettiki, ijadiyet exlaqi jehettiki, milliy özlükni tonush jehettiki, milliy medeniyetni chüshinish jehettiki chékinishi toluq ashkarilan’ghanidi. Men bu eserning kem - kotisiz edebiy exlet ikenlikini herqaysi nuqtilardin bir - birlep körsitip bersem yaxshi bolatti. Lékin, «sherqshunasliqning senimige dessesh» dégen mawzuni yorutush zörüriyiti bilen bash témidin chetligüm kelmidi. Shundaqtimu eyni dewrge mas kelmeydighan teswir we söz - atalghular, xaslashmighan diyaloglar, késel jümlilerdin birnechchinila körsitip, oqurmenlerning tesewwur qiliwélishigha sunnimen:

«yol boyidiki meschit udulidiki kochida palta kötürüwalghan bir kishi bilen here tutuwalghan bir kishi talash - tartish qiliwatatti. Bular ependimning kéliwatqanliqini körüp, yügürüp bérip ependimge erz éytip, bir - birige yol qoyushmaytti.» (18- bet)
«padishah puqrache yasinip, birnechche egeshküchilirini bashlap xelq ehwalini bilish üchün chiqti.»( 22- bet)
«− towa, padishah aliyliri, eger bu janiwarning silichilik eqli bolghan bolsa padishah bolghan bolatti!» (28- bet)
«− bularning hemmisi muqamigha yetken kala oghriliri, beg janabliri.» (32- bet)
«shahzade, yéngi kélin bir top qiz - yigitler bilen olturushti.» (36- bet)
«padishahning yénida turghan hejwiy − qiziqchi aghwat külkilik qiliqlar bilen chiwin qorughuchta padishahning yüzige chiwin qonsa, u shapilaq bilen padishahning yüzidiki chiwinni öltürüp, padishahning yüzidiki chiwinning qénini sürtti.» (36- bet)
«− kéyinki xotun axta qilip tashliwettimu - ya! weyt... Ha... Ha... Ha...» (56- bet)
«altun kuhiqaptek dillirigha péqir miskin téwip dilxestilik yetküzmisimu shuni éniq démey bolmayduki,» (113- bet)
− ikki putni tutqan’gha qarighanda uyghur oxshimamla, ghojam? − dédi shatuti.»( 145- bet)
«− pah, pah, qaltisken, in’glizlar ögetken - de, − dédi ependim.» (144- bet)
«doxturxanida chish doxturi ependimning aghzidiki chishlirini kichik bolqa bilen urup tekshürdi.» (155- bet)
«ahhay, ependim, méni tola koldurlatmisila, ishim aldirash adem men. Sili exmeq qilip oynaydighan padishah emesmen, mangsila, chiqsila, − dédi doxtur.» (156- bet)
«− xatirjem bolsila, ete etigenlik birinchi sottila aldi bilen silining dewani bir terep qilimen, − dédi qazi.» (159 - bet)
«padishah qaynap sözlep ketti:
− uyghurlarning ressamliq, heykeltirashliq sen’iti dunyagha meshhur, durxan, turpan, kuchadiki ming’öylerning resim, heykeltirashliq sen’iti misirdiki el’éhram sen’itidin qélishmaydighan turup, méning xanidanliqim dewrige kelgende, bir dölette birermu aqil ressam qalmidimu?» (201- bet)

Suzhitidin tartip shekligiche, söz - jümliliridin tartip teswirlirigiche, pérsonazhliridin tartip mezmunighiche qilche qimmiti yoq bu atalmish eserning zadi qandaqliqini téximu bekrek bilgüsi kelgen oqurmenlerning ashu kitabni tépip, taqet qilalisila toluq oqup béqishini ümid qilimen.
Extem ömerning bu atalmish esiride sadir qilghan eng éghir xataliqi, se’idiye xanlirining warisi süpitide yézilghan padishahni eqilge sighmaydighan derijide döt, exmeq, iqtidarsiz teswirligenlikila bolup qalmastin, muhimi nesridin ependini uchigha chiqqan buzuq qilip teswirligenlikidur. Mana bu uning bu eserde ipadiligen qet’iy kechürgili bolmaydighan eng éghir xataliqi hésablinidu. Bu milliy medeniyetke qilin’ghan éghir hörmetsizlik we milliy simwolgha qilin’ghan éghir haqaret, shundaqla oqurmenlerge qilin’ghan ziyankeshlik! belkim beziler ehwal shunche yamanmu? Bu ishning xaraktéri shu derijide éghirmu? Dep sorishi mumkin. Men bundaq qilishning heqiqeten kechürgili bolmaydighan derijide éghir mesile hésablinidighanliqini emeliy pakit we yéterlik nezeriyewi asaslar bilen chüshendürüp, oqurmenlerni toluq qayil qilishqa tirishimen. Adette, ilmiy yéziqchiliqta birer nuqti’inezerni udulla otturigha qoymay emeliy pakit we nezeriyewi asas bilen yorutush telep qilinidu. Bundaq telepke yetmise qayil qilish küchi yoq héssiy yazma bolup qalidu.
Aldi bilen pakit nuqtisidin extem ömerning nesridin ependisini bir körüp baqayli:

«éshek perwasiz mezze qilip su ichiwatatti, shu’an ependim suda bir perining siymasini kördi - de, hayajanlinip ériqqa qol sozup étildi, shu’an düm chüshti, ruslinip qarisa, peri yoq, arqidin altun qongghuraqtek chirayliq, emma intayin bosh külke awazi chiqti.»(33- bet)
«ependim derhal chümbellik ayalni qolidin tartip enjür arisigha kirip yoshuruwaldi.
− gep qilmang, xelichixan, pütkül dunyani untup qalsammu, sizni untuyalmaymen, − dédi.» (47- bet)
«ependimning xotuni yoghan xémir désini kötürüp öyge kirip keldi. Del shu chaghda ependimning qoshnisining xotuni patemxan ögzisige kir yayghili chiqip naxsha ghingship, ependimning hoylisigha qaridi. Ependim naxshini anglap, burutlirini tolghap qash atti. Patemxan ependimni körüp naz - kereshme bilen qash - közlirini oynitip salam qildi:
− essalam, ependim, barmusile, közdin uchupla kettilighu, silini körmey, közge sürtküdek bolduq jumu.
− bolmamdighan, xénim, bolghachqa özlirige toymay qarawatmamdimen, − dédi ependim.
− hélimu sürtmidile, − dédi patemxan, − tash yürekkenla, qachan’ghiche sürtmeylikin, xéli künler boldi, körmidim.» (53- bet)
«ependim qoynidin on tillani chiqirip patemxanning qoligha tutquzup:
− bu pulni élip méning étimgha min’giship manga birkün hemrah bolung, − dédi.» (85- bet)
«ependim dégen qélin oghri bolmamdu, − dédi tillaxan.
− wayyey, ependimni heqqaniy dések, qérighanda itning tézikidek ish qiptighu!? − dédi turaxan.» (117- bet)
«emise satmida bir kéche uchamni tutisiz!
Ependim shundaq déginiche qemberxanni qolidin yétilep satmigha kélip turushigha, yene bir terep sharaqlidi. Ependim yügürüp bérip u chokanni tutuwélip satmigha sörep keldi, bu turaxan idi. Turaxanni satma ishikidin kirgüzüp turushigha yene bir tereptin sharaqlighan awaz anglandi. Shundaq qilip ependim tötinchi chokanni satma ishikidin sörep ekirip kétip uzaq ötmey satmidin kusar bilen qéchip chiqip warqiridi.» (119- bet)
«xasiyetxan ependimge:
− ohush, qoysila ependim, silini, poshkalxana achqanning yaqi kargha yarimaydighan bolup kettile. Yene mushundaq saqlitidighan bolsilize, asta kötlirige tépip, mese - kalachlirini qoltuqlirigha qisturup ikkinchi men terepke aldilirini qilip kélip qalmisila, dep talaq qiliwétimen, jumu, − dep erkilesh hem batnash bilen kayidi.» (124- bet)
«− we’eleykum essalam, xoja nesridin ependim! özliri bilen ayrim didarlashmaqni tayin qilip chaqirdim. Uzaq boldi, ayrim zikir - söhbetliridin mehrum qaldim, hemminglar chiqip kétinglar.
Xanishning buyruqi bilen barliq kénizek, aghwatlar tezim bilen arqiche méngip chiqip ketti.» (132- bet)
«ependim shundaq dep xanishning yénigha yéqin kélip quliqigha pichirlidi.» (136- bet)
«− ependim aka, qérighandimu nomusni bilmeydikensiz. Chaqchaqni qoyup méning ghémimni anglap qoysingizchu? − dédi tul chokan.» (172- bet)
«sizni közümge sürtüwalay jénim perizat! közümge birla sürtüwalsam ömür boyi zindanda yétishqimu razimen perizat!» (210- bet)

Mana bu extem ömerning qelimi astidiki reswa nesridin ependi!
Extem ömerning qelimide teswirlen’gen nesridin ependini «junggo ösmürler qamusi»da teriplen’gen nesridin ependi obrazigha sélishturushqa adem nomus qilidu. Chünki, bügünki künde nesridin ependi junggo miqyasida uyghurlarning simwoli süpitide tonulidu. Uyghur yazghuchisi bolghan, özini «rast ishlarni yazimen» dep tonuydighan extem ömerning uyghurlarning simwoli bolghan nesridin ependini bundaq depsende qilishi kishini qattiq epsuslanduridu. Kishilerning medeniyet milletperwerlikini oyghitish intayin zörür ijtima’iy éhtiyaj boluwatqan bügünki shara’itta öz xelqining milliy simwolini meynetleshtürüp sénariye yézish iqtisadiy ach közlük we ijtima’iy kalwaliqtin bashqa nerse emes. Shuni eslep ötüsh hajetki, extem ömerning esiridiki nesridin ependi uyghur tetqiqatchi, ediblerning neziridiki, uyghur balilirining neziridiki nesridin ependimdin tamamen perqlinidu.
Uyghur folklori tetqiqatchisi abdukérim rehman «ikki qétimliq hasilat» namliq maqaliside we uyghur folklori tetqiqatchisi osman isma’il tarim «uyghur xelq éghiz edebiyati heqqide omumiy bayan» dégen kitabida mundaq yazghan: «nesridin ependi tarixta yashap ötken ré’al shexstur. U miladiye 1208 - yili türkiyening aqshehirige qarashliq fortu yézisida tughulghan. U kichikide uqumushluq dadisi abdulladin bilim alghan. Chong bolghanda serwihsar medrisede oqughan we fortuda bir mezgil imam bolghan. Kéyin öz waqtidiki dangliq medeniyet ochaqliridin biri bolghan kunyagha bérip, u yerdiki medrisede bilim alghan. 1237- yili aqshehiri jamesining muderrisi bolghan. U miladiye 1284 - yili aqshehiride alemdin ötken we shu yerdiki sultan téghi baghrigha depin qilin’ghan. Uning mermerdin yasalghan heywetlik meqberisi hazirmu qed kötürüp turmaqta.»
Uyghur kilassik edebiyati tetqiqatchisi abdushükür turdi «uyghur kilassik edebiyati toghrisida» dégen maqaliler toplimida mundaq yazghan: «ötkür pikirlik, saghlam eqillik nesridin ependining namini anglash bilenla ixtiyarsiz halda chirayimizda külke peyda bolidu.»
Yazghuchi, edebiy terjiman ekber ghulam «béyjingda ötküzülgen noruz meshripi 2011» dégen sen’et kéchilikide sözligen sözide mundaq dégen: «nesridin ependi uyghurlarning eqil - parasitini toluq namayan qilidighan wekil xaraktérlik shexs.»
Uyghur ösmürliri nesridin ependini «tarim ghunchiliri» zhurnilining tesiri bilen özlirining bilelmigen so’allirigha, yéshelmigen mesililirige toghra jawab béreleydighan danishmen, dep bilidu hem uning letipilirini oqush arqiliq shekillendürgen tesirat boyiche «ilgiriki zamanlarda ötken parasetlik qiziqchi» dep bilidu.
Extem ömerning ezeldin eqil - parasetlik we xelqchil qiziqchi süpitide tonulup kéliwatqan nesridin ependini lé’onid solowyoftin ashurup reswalashturuwétishi kechürgüsiz éghir xataliq hésablinidu déyishimizdiki seweb mushu yerde. Buni biz merkiziy miletlet uniwérsitétining piroféssori, jem’iyetshunas doktor abureshid jelil qarluqning bayanidin chiqip turup xaraktérlisek téximu roshenlishidu. Doktor abdureshid jelil qarluq «uyghur jem’iyitidiki kültürel üzüklük hadisisi» dégen ésil maqaliside mundaq deydu: «kültür bir milletning mewjudiyitide nahayiti muhim orun tutidu. Chünki, kültürni shekillendürgen til, eqidiler, qimmet qarash, sen’et, eilaq, örp - adet, en’ene we simwollar bir jem’iyetni yene bir jem’iyettin ayriydighan, <بىز> we <ئۇلار> arisidiki chégrani ochuq körsitip béridighan, bizni biz qilghan qimmetlerning tamamidur. [8] »
Biz abdureshid jelil qarluqning bayanidiki heqiqetni téximu chüshinishlik bayan qilsaq, kültür yeni medeniyet milletning jéni. Milliy simwol qatarliqlar uning mezmunini teshkil qilidu. U bizni milliy xasliqqa we milliy perqqe ige qilidu, shunga u yüksek qimmetke ige hem muqeddes, dégen yekün kélip chiqidu. Bir milletni bashqa millettin ayrip turidighan alametlerning hemmisi milliy simwol hésablinidu. Tarixiy seweblerge köre bir qisim milliy simwollar birnechche millet üchün ortaqliqqimu ige bolidu. Milliy simwol sistémisi ichide bir milletning tarixidiki milliy qehrimanlar, milliy mutepekkurlar we milliy dahiylarmu shu millet üchün muqeddes menige ige milliy simwollar hésablinidu. Shübhisizki, oghuzxan, sultan sutuq bughraxan, yüsüf xas hajip, mehmud kashgheriy, elishir newayi, nesridin ependi qatarliq ulughlirimiz simwolluq xaraktérge ige meshhur shexslirimiz hésablinidu.
Milliy simwollar kishilerni ichki uyushush küchige ige qilish jehette alahide rolgha ige bolidu. Jem’iyetshunaslar simwol we murasimlarning roligha alahide yuqiri baha béridu. Emeliyettimu eqide - étiqad, halalliq, muqeddes simwol, murasim we exlaqning muhim roligha sel qaralsa yaki ularning qimmiti chin mahiyiti bilen chüshinilmise, milliy hayat puchekliship, milliy medeniyet (kültür) zawalliqqa yüz tutidu. Mushu menidin éytqanda, bir edib üchün özining muqeddes milliy simwollirini chakinilashturush ijtima’iy galwangliq hésablinidu. Bundaq galwangliqni sadir qilghuchi özi bilip - bilmey, angliq yaki angsiz halda jem’iyetning pucheklishishige töhpe qoshqan bolidu. Chünki, jem’iyet pisxologiyesi nezeriyesi boyiche éytqanda, musteqil tepekkur qabiliyiti we perq étish iqtidari ajiz kishiler egishish pisxikisi we örnek élish pisxikisi boyiche yashaydu. Ular örnek qilghudek heriketlerni közitip, yashash usulida shu örnekni heriket qélipi qilip tetbiqlaydu. Nesiridin ependidek bir milliy simwolning obrazini turmushta özini tutuwalalmaydighan, shallaq, qiliqliri ghelite, köngül xushluqini dep eski ishlarni qiliwéridighan eblex süpitide teswirlesh edebiyat - sen’et arqiliq örnek obraz, örnek xaraktér, örnek heriket yaratqanliq hésablinidu. Bundaq nachar örnek yaritish passip ijtima’iy netije peyda qilip, milletning yadroluq qimmet qarashlirigha we exlaq adetlirige éghir ziyan yetküzidu. Chünki köpligen kishiler dorash, egishish pisxikisigha ige bolghachqa, tesiri zor, éziqturush küchige ige nachar ülgining ghidiqlishigha uchrighanda, nahayiti ongayla xata qarash, xata heriket, xata urunush halitige kirip qalidu. Shunga, meyli angliq yaki angsiz bolsun, xata örnek yaratqan, nachar ülge tikligen herqandaq kishi jem’iyet aldida jawabkar bolushi kérek. Chünki, bundaq qilmish biz yuqirida éytqandek, bir jem’iyet kishilirining yadroluq qimmet qarishidin ibaret tayinidighan tüwrükige qurt chüshüridu! qimmetlik exlaq adetlirini chiritidu!
Qimmet qarash bir jem’iyet kishiliri üchün toghra bilen xata, yaxshi bilen yaman’gha munasiwetlik ortaq ölchem shekillendürgen idiye sistémisi. Uyghur jem’iyitining qimmet qarishi shu jem’iyetke mensup kishilerning herikitige, héssiyatigha, oy - pikrige tesir körsitip, ortaq mayilliq peyda qilidu. Mushu menidin éytqanda, öz topining qimmet qarishigha ziyan yetküzidighan örnek heriket, örnek xaraktér, örnek obraz yaritip, öz qilmishining qandaq aqiwet peyda qilidighanliqini bilishke qurbi yetmeydighan ijtima’iy kalwaliqqa süküt qilish oxshashla mes’uliyetsizlik! öz millitining medeniyiti heqqide aqilane bilishi yoq, némini himaye qilip, némidin hezer eyleshni angqiralmay alijoqa jöylüp yashaydighan ichi kawak edibler, muherrirler yaki ziyaliylar bu mesilide qattiq hoshyar bolushning zörürlükini chüshinishi lazim. Nachar örnek, passip qarash, xalixutta idiye, binormal obrazlar segek eqil, saghlam qimmet qarashning perqlendürüshidin ötmise bir milletning milliy xaraktérige özliship kétidu. Extem ömerning qelimi astida nesridin ependidin ibaret muqeddes simwol ézitqu simwolgha aylandurulup, neshriyat arqiliq metbu’atliship jem’iyetke chiqip ketti. Bu bir pütün uyghur jem’iyitige, bolupmu uyghur balilirigha qilin’ghan ziyankeshlik!
Bügünki zaman junggo edebiyatidiki tesiri zor ayal yazghuchi tyé ning «hayatliq bilen tinchliq bir - birige ashiq» dégen maqaliside éytqandek «dewrning barghanséri shallaqliship kétishi bilen bezi kishilerde mesililerge jiddiy mu’amile qilidighan sadaqet menzili qalmidi.» netijide, qimmet qarishining özgirishi jehette köngül échishqa bérilish kücheydi. Xizmet we mejburiyet tuyghusining menisi töwenlidi. Buning bilen rohiy qimmetler we meniwi qimmetler buzghunchiliqqa uchridi. Külke - chaqchaqchiliq, letipe - yumurchiliq jahanni bir aldi. Mezmunining qanchilik tétiqsiz bolushi nezerge élinmaydighan boldi. Mana mushundaq binormal ijtima’iy keypiyatning tesiride belkim, yazghuchi esirini qiziqarliq qilmaqchi bolup, neshriyat xadimlirimu qiziqchiliq hés qilip bu éghir xataliqni sadir qilghan bolushi mumkin. Shuni bilish lazimki, milletning ijtima’iy mizanlirigha, en’eniwi qimmet qarashlirigha we saghlam exlaqiy adetlirige sighmaydighan idiye, qarash, teshebbus, heriket örniki qatarliqlarni qiziqchiliq dep yenggilteklik bilen otturigha chiqirish éghir mes’uliyetsizlik! özining qimmet qarishi we yashash pirinsiplirigha xewp élip kélidighan yat idiye, yat adet we yat simwollarning her xil yollar bilen yildin - yilgha yamrap kétiwatqanliqigha taqabil turush mesilisi qiyinliship, zor milliy kirizis süpitide gewdiliniwatqan ehwalda milliy medeniyet qesrini meynetleshtüridighan qilmishlargha qattiq reddiye bermey bolmaydu. Rusiye yazghuchisi lé’onid solowyoftin örnek élip, sherqshunasliqning dépigha xudini bilmey ussul oynap, öz xelqining muqeddes milliy simwolini bolushiche depsende qilghan bu yazghuchining qelimi astida meynetleshtürüwétilgen nesridin ependi obrazi yene qanchilighan oqurmenlerning, bolupmu balilarning qelbini kirleshtürer?!
2011 - yili 10 - ayning bashliri yézildi.

Neqil menbeliri:[1] jang xuy: «kéyinki mustemlike nezeriyesi we bügünki junggo medeniyet obzorchiliqi», «edebiyat obzori» (文学评论) zhurnilining 2011 - yilliq 2 - sani.
[2] saw chünching: «medeniyet hem nezeriyediki afaziye késili we kültürel késellik haliti», «edebiyat - sen’et munazirisi» zhurnilining 1996 - yilliq 2 - sanida élan qilin’ghan.
[3] «junggo ösmürler qamusi» namliq bu töt tomluq kitab, 1998 - yili jyéjyang ma’arip neshriyati teripidin neshr qilin’ghan. 2008 - yili shinjang ma’arip neshriyati bu qamusni uyghurche we qazaqche til - yéziqqa terjime qilip neshr qilghan. Bu neqil uyghurche nusxisidin élindi.
[4] fikret türkmen (türkiye «sherq témilirining rus edebiyatida teswirlinishi», «dunya edebiyati», 2009 - yili 4 - san.
[5] édward se’id (amérika «sherqshunasliq» (东方学), üch birleshme neshriyati neshri, 2009 - yili 6 - ay béyjing 5 - basmisi, xenzuche, 10 - bet.
[6] ziya’uddin sardér (en’gliye «sherqchiliq» (东方主义), jilin xelq neshriyati, 2005 - yili neshri, xenzuche, 3 - bet.
[7] shillér shiwartiz (amérika «yéngi esir − mutepekkurlar sadasi», shinjang yashlar - ösmürler neshriyati, 2004 - yili neshri, 36 - bet.
[8] abdureshid jelil qarluq: «uyghur jem’iyitidiki kültürel üzüklük hadisisi», «shinjang ijtima’iy penler munbiri» zhurnilining 2011 - yilliq 1 - sani.

Tarim zhornilidin 2012-yilliq 1-sanidin élindi,

Rastinla«sherqshunasliqning senimige dessesh»kérekmu?

Eli ghojaxun



‹‹tarim zhurnili››ning 2012-yilliq 1-sanida élan qilin’ghan yalqun rozi aptorluqidiki‹‹sherqshunasliq senimige dessesh››dégen maqalini oqup (qisqartip ‹‹maqale›› dep élinidu).Bu heqtiki tonush chüshenchilirimini otturigha qoyup baqqum keldi.
‹‹maqale››de aptor awwal sherqshunaslar we sherqshunasliq ilimining yaman‹‹tesiri››we ‹‹zehiri››heqqide mulahize yürgüzidu.Andin amérikiliq alim,mutepekkur édward se’idning‹‹sherqshunasliq››dégen kitabidin neqil élip,sherqshunasliqning‹‹heqiqiy yaman gherez››lirini bayan qilidu.Andin rosiye yazghuchisi lé’onid solowoyof yazghan‹‹nesirdin ependi heqqide qisse››dégen roman heqqide pikir yürgüzüp,nesirdin ependi obrazining burmilinip ketkenlikidin we emir-padishahlarning puqralar bilen qarimu-qarshi meydan’gha qoyulup teswirlen’genlikidin renjiydu.Nesirdin ependining‹‹xan-padishahlarni exmeq qilip oynaydighan jahankezdi qehiriman››qilip teswirligenlikini toghra tapmaydu.Romanda nesirdin ependining‹‹emirlerning ayalliri bilen köngül achidighan‹nochi›qilinip otturigha chiqirilghanliqi››din ghezeplinidu.Eqilliq,yumurluq,heqqaniyetchi nesirdin ependining‹‹emirler we ölimalarning düshminige aylandurup qoyghan››liqini,sherqshunaslar we sherqshunasliqning tesiride ghelite qiyapetlik bolup qalghanliqini tenqidleydu.Firansiyilik emin ma’alofning‹‹semerqenit››namliq romanidimu xelqning xan’gha qarshi qoyup teswirlen’genlikidin bi’aram bolghanliqini ipadileydu.Bir qatar bashqa bayan,muhakimilerdin kéyin extem ömerning‹‹nesirdin ependi››namliq kitabi heqqide tenqid yürgüzüp,yazghuchi sherqshunaslarning senimige dessep,milliy simwolimizni chakinilashturup ipadiligen››dégen qarashlirini otturigha qoyidu we milliy simwolining bir milletning milliy xasliqi hem qimmitini gewdilendürüp béridighan muhim belge ikenlikini sherhleydu.
Aldi bilen biz lughetlerde‹‹sherqshunas››,‹‹sherqshunasliq››dégen bu atalghularning qandaq izahlan’ghanliqini éniqlap köreyli.‹‹uyghur tilining izahliq lughiti››de bu atalghulargha mundaq izah bérilgen:‹‹sherqshunas:isim[+],sherqtiki memilketlerning tarixi,til-yéziqi,maddiy we meniwi medeniyiti qatarliqlarni tetqiq qilidighan mutexesis,alim››.‹‹sherqshunasliq:isim‹t›sherqtiki(asiya,sherqiy shimaliy afriqidiki)her qaysi memilketlerning tarixi,til-yéziqi we maddiy,meniwi medeniyiti qatarliqlarni tetqiq qilidighan penlerning ortaq nami.16-17-esirlerdiki gherb kapitalizimi sirtqa kéngeygen mezgillerde barliqqa kélip,18-19-esirlerge kelgende qedimki yéziqlar tiransikiripsiyesidiki uqumlargha egiship zor derijide tereqqiyatqa érishken we misirshunasliq,assuriyeshunasliq qatarliq tarmaq penler shekillinishke bashlighan.››xenzuche‹‹okyanus››ta‹‹sherqshunasliq››dégen söz heqqide mundaq déyilgen:‹‹sherqshunasliq yéqinqi zaman gherb dunyasida barliqqa kelgen.16~18-esirler piship yétilish basquchi bolup hésablinidu,awal bir qisim yawropaliq sodigerler,din tarqatquchilar we ékispiditsiyechiler sherqtiki herqaysi eller heqqide xatirilerni yazghan.››①
Körüwélishqa boliduki,‹‹sherqshunasliq›› amérikiliq we yawropaliqlarning sherq dep qaralghan rayonlardiki dölet hem insanlar topining medeniyet,iqtisad,siyaset,jughrapiyelik alahidilikini tetqiq qilish dawamida shekillen’gen ilim.Bu tetqiqat qoshunining ichide yene xéli köp sanda sherqning özining tetqiqatchilirimu bar.Türlük matériyallardin ayan bolushiche,bu ilimning shekillinishide iqtisad,soda,siyasiy,din,ilmiy izdinish, qatarliq köp xil amil mewjut.
Édward se’idning‹‹sherqshunasliq››dégen kitabida mundaq mezmunlar uchraydu:‹‹sherqshunasliq atalghusi köp xil menige ige bolup,bu meniler bir-birige baghlinip ketken.Bularning ichide adem eng asan qobul qilalaydighini sherqshunasliq ilmiy tetqiqatidiki bir xil pen dégendin ibaret.››,‹‹sherqshunasliq bir xil tepekkur shekli,sherq dégen bu atalghu köpinche hallarda gherbke nisbeten éytilidu.Sherqshunasliq tepekkur shekli yuqiridiki ikki uqum otturisidiki ontologiye(pelsepening dunyaning menbesi yaki tebi’itini tetqiq qilidighan bir tarmiqi)bilen tonush nezeriyisi menisidiki perqni asas qilghan››,‹‹sherqshunasliq medeniyet,ilim we tetqiqat tarmaqliri ichide passip ekis ettürülidighan siyasiyliqqa ige obyikit yaki sahela emes,sherqqe munasiwetlik tékistlerning kélengsiz yighindismu emes,sherq dunyasini gumran qilidighan melum gherezdiki gherb impériyalizim suyqestining ipadisimu emes.U rayon siyasiy éngining istétika,iqtisadshunasliq,jem’iyetshunasliq,tarixshunasliq we pelsepe tékistliridiki teqsimlinishi.››②
Démek,ilim menisidiki sherqshunasliq bir xil pen,bir xil tepekkur shekli,bir xil ilmiy tetqiqat sahesi bolush süpiti bilen peqet gherb ellirining siyaset,medeniyet zomigerlikini ipadileydighan qoralla emes,belki sherq ellirining maddiy,meniwi qimmetlirining gherb alimlirining eserliride qayta ipadilinishi bolup hésablinidu.‹‹maqale››aptori édward se’idning kitabidin üzündi alghanda bezilirini neqil keltüridu.Beziliridin özini qachuridu.Se’idning‹‹sherqshunasliq››dégen kitabida heqiqetenmu sherqshunasliq bilen shughullan’ghan bir qisim ilim ehillirining sherq ellirining dinini burmilap chüshendürüsh,sherqning mustebit,nadan,mute’essip ikenlikini körsitish,mustemlike éhtiyaji üchün gherbning medeniyet we siyasiy tüzülme jehettiki üstünlikini ipadileshke urun’ghanliqigha keng orun bérish bilen birge yene yuqirida tilgha alghandek sap ilmiy izdinish rohigha ige tetqiqat métodinimu körsitip ötidu.Lékin dunyada hélimu sherqshunasliqni téximu radikal da’iride tetqiq qilghan bir qisim ziyaliylar sherqshunasliqning gherbning jahan’girlik heriketlirige hesse qoshqan bir amil ikenlikini bayan qilidu.Emma bu xil ehwalgha qarshi keskin tenqid sadalirimu arqa-arqidin chiqip turuwatidu.
Se’idning ‹‹sherqshunasliq›› dégen kitabida bu penning sherqning diniy étqadini burmilash,siyasiy kéngiyish we medeniyet mustemlikisi éhtiyajidin barliqqa kelgenlik teripini ziyade köptürwetkenlikige qarita 2003-yili se’id wapat bolghandin kéyin 2007-yiligha kelgende yawropa,amérika ilim ehililiri salmiqi éghir ikki eserni élan qilidu.Ular édward se’idning‹‹sherqshunasliq››dégen esirining yétersizlikini,pikiridiki cheklimilikini we bezi mutleq mezmunda ishiltilgen uqum-chüshenchilirini körsitip berdi.Bu ikki kitab‹‹gherb üchün heq gep qilish:se’idning‹sherqshunasliq›dégen esirige tenqid››,‹‹sherqshunasliq››ni oqush:déyilgenler we déyilmigenler››dégendin ibaret.Bularning ichide tesiri zor bolghini awalqisi bolup,aptori uzaq mezgil yawropada yashighan sikolarizimchi(dindin tashqiri yürgüchi),u ibni werraq dégen isim bilen bu eserni élan qildurghan.Ibni werraq édward se’idning‹‹sherqshunasliq››dégen kitabida gherb alimlirining nurghun eserlirining burmilinip chüshendürülgenlikige,gherb medenyitining omumiy gewde süpitide aq bilen qara arilashturwétilgen halda izahlan’ghanliqigha qarita tenqid yürgüzgen.Sap ilmiy meqset we ilmiy keypiyat bilen yézilghan,tetqiq qilin’ghan köpligen eserlerningmu medeniyet mustemlikisi mezmuni süpitide bir terep qilin’ghanliqigha keskin tenqid yürgüzgen.Gherbning qedimki yunan dewridin tartipla sherqliqlerni,sherqliqlerning idiye,ghayilirini qobul qilish asasida uni yükseldürüp ilimning her qaysi saheliride bügünkidek tereqqiyatqa érishkenlikini bayan qilghan.Uningdin bashqa se’idning‹‹sherqshunasliq››dégen esirining métodologiye,delilleshning birdekliki we tarixiy bilim jehettiki éghir yétersizlikini we mu’ellipning tarixiy weqelerni chüshendürüshte lilla meydanda turmay,xahishchanliq bilen chüshendürgenlikidek bir tereplimilikni körsitip bergen③.Yene amérikiliq ottura sherq tetqiqatchisi bérnard léwis(1916-)‹‹xataliq qeyerde››namliq kitabida we ereb medenyiti mutexesisi robért irwin özining‹‹xeterlik ilim››namliq tettqiqat esiridimu se’id teripidin‹‹sherqshunasliq››dégen bu ilmiy atalghugha yüklen’gen selbiy menilirini qattiq tenqid qilghan④.Bu oxshimighan pakitliq qarashlardin se’idning‹‹gherbning mustemlikchiliki herbiy,iqtisadiy tajawuz bolupla qalmay,belki ilmiy bayanlar arqiliq özini qurashturidu.Bundaq bilim jahan’girliki mahiyette siyasiy zomigerlikke chétilidu››dégen chüshenchilirining bir tereplimilikke ige ikenlikini bilgili bolidu.Bu emeliyette,gherb alimlirining semimiylik bilen yézilghan xéli bir qisim ilmiy tetqiqat eserlirini burmilap chüshendürishi yaki körmeske sélwélishi bolup hésablinidu.
Yawropa,amérika sherqshunasliri néme üchün sherqni shu qeder qiziqip tetqiq qilidu?Néme üchün sherqning diniy étqadi,dölet tüzülmisi,kishlirining pisxikisi ularning ekis ettürüsh,tetqiq qilish obiyikti bolup qalidu?Tetqiqatchilarning közitishige qarighanda buning asasliq sewebi din tarqitish,mustemlike qilish,soda-iqtisad,sherqning mutesiip ijtima’iy-siyasiy tüzülmini ögertish we sap ilimni tetqiq qilishtin ibaret bir qanche tereptin ikenliki melum.Din tarqitish we siyasiy muddi’ani meqset qilghan bir qisim sherqshunaslar asasliqi shimaliy afriqa,ottura sherq,hindistan,junggo,sherqiy jenubiy asiya qatarliq jaylarda ularning diniy eserlirini özlirining chüshenchisi boyiche sherhilesh,gherbning pen-téxnika,ijtima’iy siyasiy tüzülme kishlik xaraktér jehetlerde sherqtin üstün turidighanliqini ipadilesh qatarliqlargha küchigen.Bu türkümdiki sherqshunaslar hökümet,diniy jem’iyet yaki ijtima’iy siyasiy teshkilat teripidin teshkillen’gen we meblegh bilen teminlen’gen halda pa’aliyet élip barghanliqi,tetqiqat bilen shughullan’ghanliqi seweblik en’giliyening sabiq weziri bijamin dislir(1804~1881)bezi gherb ilim ehliliri üchün‹‹sherq-bir xil tirikchilik yoli››dégen sözni qilghan⑤.Körünüp turuptiki,bu söz sap ilim bilen shughullan’ghan ilim ehliliri üchün éytilghan emes.
Wehalenki,yene bir türküm sherqshunaslar bolsa sherqning din,medeniyet,til,arxologiye,idiye-chüshenchilirini toghra bir usul we tetqiqat yoli boyiche tehlil qilip,sherq ehliliri arisida tégshilik hörmetke we qedirleshke érishken,ular sherqliqlerning özining qimmitini tonush,milliy kulturigha bolghan chüshenchisini chongqurlashturush,parlaq medenyitidin milliy pexirlinish héssiyatini oyghitish jehetlerde mölcherligüsiz ijadiy emgeklerni qilghan.Sherqning maddiy-meniwiy tetqiqatining ilmiy bir yolgha kirishige,ilmiy izidinish rohigha ige bolushigha türtkilik rol oynighan.Sherqning tetqiqatchilirini ilmiy tetqiqat métodi bilen temin etken.Yene kélip bundaq sap ilmiy xahishtiki sherqshunaslarning sapasi intayin yuqiri,sani xélila köp ikenliki melum.‹‹sherqshunasliq orni deslepte 1313-yili wiyénnada yéqin sherq we ottura sherqning tili,medenyitini tetqiq qilishni mezmun qilip qurulghandin tartip taki zamanimizghiche uzun musapilerni bésip ötüp,nurghun tetqiqat tarmaqliri boyiche özige xas ilmiy,diniy,siyasiy,iqtisadiy séstimilarni shekillendürgen››⑥,shunga sherqshunaslarning shimaliy afriqa,ottura sherq,ottura asiya,hindistan,junggo,sherqiy jenubiy asiya qatarliq jaylar heqqide élip barghan türlük pa’aliyetlirini séstimiliq türge ayrip yerlikning diniy étqadini öz xahishigha maslashturup sherhlesh we siyasiy mustemlike üchün medeniyet hadislirini natoghra izahlashqa oxshash terepliri bilen sap ilmiy xahishtiki sherqshunasliq ilmini perqlendürüp mu’amile qilishqa toghra kélidu.Qaraqoyuq hemmini dini burmilash medeniyet mustemlikisi,bulang-talang,siyasiy zorawanliq nuqtisidin bahalash ilmiy tepekkur qa’idisige we toghra tetqiqat métodigha yat ehwal.Lékin‹‹maqale››bu ilimning ziyanliq ilim ikenlikini sherqliqlerni özidin yirginidighan qilishta katta rollarni ötewatqanliqini tilgha alidu.Gerche aptor sherqshunasliq tetqiqatining sap ilimge yatidighan‹‹bezi ishlarni qilghan››liqini tilgha élip,‹‹maqale››ge siliq suwaq bergen bolsimu,omumiy gewdidin qarighanda bu ilimni pütünley inkar qilghanliqini ipadileydu.Ilmiy hökümlerni chiqarghanda ayrim,yekke hadisilerni omumluq süpitide otturigha chiqirishtin qattiq saqlinish kérek.Elwette.Türlük pakitlardin ayan bolushiche,édward se’id 1978-yili yazghan‹‹sherqshunasliq››ta tilgha alghan herxil meqsettiki‹‹sherqni burmilap chüshendüridighan sherqshunasliq››asasliqi erebler,parslar yaki ottura sherqtiki bashqa milliy,diniy toplarni körsitidu.Shunga u kitabida dawamliq türde ottura sherqtiki milliy,diniy mesililerni chöridep pikirini qanat yayduridu.Buninggha mas halda pelestinde tughulup amérikida yashighan édward se’idning özimu pelestinning xelq’aradiki‹‹awazi››bolushtek wezipini orundighanliqi bu nuqtini ispatlaydu.Sherqshunasliqtin ibaret bu penni ilim nuqtisidin emes,siyasiy zorawanliq,medeniyet mustemlikisi nuqtisidin muhakime qilidighanlar asasliqi yéqinqi zaman tarixida gherbning mustemliksige uchrap baqqan misir,tunis,aljiriye,marakesh,liwiye,süriye,iran,hindistan,hindonéziye qatarliq döletler we bu’ellerdiki bir qisim tetqiqatchilardin ibaret.Ular öz tarixidiki aramsiz kechmishlerning derdini gherbning özidin alalmighachqa,gherbning quchiqida ösüp yétilgen‹‹sherqshunasliq››tin ibaret bu sahedin alghan.Bu tipik gherbtin qéydash,passip öch élish pisxikisi bolup,‹‹éshekke küchüng yetmise,ur toqumni››dégendin bashqa nerse emes.
Bu nuqtilardin qarighanda,‹‹sherqshunasliqning senimige dessesh››mesilisini kötürüp kélip bashqilarning mesilisini özimizningikidek hés qilip,endikip kétishning hazirche hajiti yoq dep éytishqa bolidu.Sherqshunasliqning qiltiqigha bilmey chüshüp ketting,dégendimu uning bizdiki tesiri,sherqshunasliqning emeliy meqsitining néme ikenliki dégen’ge oxshash mesililerni yenimu chongqurlap tetqiq qilip,andin pikir qilishqa toghra kélidu.Uning‹‹zehiri››we‹‹xetiri››heqqidiki chüshenchiler arqiliq sap ilmiy roh bilen rayonimiz medenyitini tetqiq qilghan sherqshunas alimlargha töhmet qilip,hemmini bir tayaqta heydep qara chaplash ularni mustemlikichilikning ketminini chapidighan qilip teswirlesh,jahan’girlarning qolchomiqi qilip körsitishke urunush oqurmenlerni xata chüshenchige bashlaydighanliqi éniq.Chünki,rayonimizgha nisbeten éyitqanda,addiysi‹‹uyghur xelq éghiz edebiyatini ilmiy halda toplap neshir qilishtek shereplik ishlarmu 19-esirning axirlirida gherb sherqshunasliri teripidin bashlandi.››⑦shunga sherqshunasliqtin ibaret bu ilimni siyasiy üchün xizmet qilghan ayrim shexislerning qismen köz qarash,bahaliridin keskin türde ayrip mu’amile qilish kérek.Alliqandaq yaman ghezezdiki sherqshunasliqtin héchqdandaq xewiri bolmighan,uchirisa uni bayqiyalaydighan kishlerni uning senimige dessiding,buning senimige dessiding dep eyiblesh xata yekün chiqirishqa seweb bolup qalidu.Yaki‹‹medeniyet zor inqilabi››che pikir qilish uslubidin paydilinip,bashqilargha qara chaplap,sinipiy qalpaq kiydürüsh,jahan’girlikke baghlap,siritqa baghlan’gha onsur qilip körsitip,edipini bérishtek insan’gha we ilimge ziyanliq tepekkur shekli hésablinidu.
Bügünki künde biz körüwatqan dunya medeniyet tetqiqat netijilirige qarighanda,sherqshunasliqtin ibaret bu penning sap ilmiy tetqiqat tüsining qoyuqluqi bilen xaraktérliniwatqanliqini dunya ilim sahesidikiler birdek maqullaydu.Firansiyilik misirshunas jon firanos champolon(1832~1790)ning 1822-yili qedimki misir yéziqini uzaq yil ijdihat qilip oqup chiqqanliqi,en’giliyilik arxé’olog rawilson(1810~1895)ning 1845-yili qedimki assuriye-babilon mix yéziqini tetqiq qilip ongushluq oqup chiqqanliqi,daniyelik alim tomsén(1842~1927)ning 1893-yili musheqqetlik emgek qilip qedimki türk yéziqining sirliq chümperdisini échip oqup chiqqanliqini esliginimizde sherqshunaslargha hörmet bildürmey turalmaymiz.Rosiyelik sherqshunas radolof(1838~1918)ning ghayet zor miqdardiki qedimki türkche-uyghuche wesiqilerni tépish,retlesh,téksitni élan qilish jeryanida chekken zexmetliri,wén’giriyelik sherqshunas,türkolog hérman wambiri(1832~1913)ning ottura asya tarixigha a’it eserlirini yézish jeryanida singdürgen ejri,piroffisor pirtisak(1919~2007)ning qara xaniylar tarixini yorutush jeryanida qilghan tetqiqatlirini köz aldimizgha keltürginimizde ejdadlirimiz we rayonimiz medeniyitining parlaq ötmüshini biliwélishimizda,özimizning tarixtiki qimmitimizni qaytidin tonushimizda bu sherqshunaslarning qanchilik zor rol oynaydighanliqi melum bolidu we ularning ishligen bu xizmetliri üchün semimiy rehmitimizni bildürmektin bashqa chare yoqliqi ayan bolidu.‹‹dunyagha tesir körsetken 100kitab››ning biri bolghan ataqliq sherqshunas jozif li yétekchilikide tüzülgen‹‹kölimini chongluqi,süpitining yuqiriliqi bilen gherblikler we sherqliqlerni hang-tang qaldurghan,gherblikler xorsinisa,sherqiliqlerni köp oylandurghan››‹‹junggoning pen-téxnika tarixi››dégen kitabining sherqshunasliqtiki bir katta utuq dep qarilishimu bu penning ijabiy teripini yene bir nuqtidin gewdilendürüp béridu.(shu kitab,773-bet)dunyagha meshhur sherqshunaslardin robért dankof,yanus ikman,dénis sinor,bartolid,malof,pantosof,likok,siwén hédin,pilli’ot,gunnar yarréng,unishtayin,gaba’in xanim kebi shexislerning sap ilimge bolghan ishtiyaq we muhebbet,pütkül insaniyetning teqdirige köngül bölüshtek aliyjanap héssiyat bilen toplighan,yézip chiqqan eserliri,élip barghan tetqiqatliri sherqni pesleshtürüsh,chakinilashturush bolmayla qalmastin,sherqning shöhriti üchün ikenlikige chin dilimizdin qayil bolmay turalmaymiz.Shundaq déyishke boliduki,yalqun ependi teripidin birdinla‹‹zeherlik ilim››dep qaralghan sherqshunasliq bolmaydiken,ashu sherqshunaslar bolmaydiken,sherqning pen-medeniyet,sen’et tetqiqati xéli bir mezgillergiche qélin bir qewet tuman ichide qalghan bolatti.Édward se’idning sherqshunasliq ilmi heqqidiki bayanliri bolsa,peqet özining turghusida turup,pelestin we erepler mesilisini arqa körünüsh qilip chiqarghan yekündin ibaret bolup hergiz sherqshunasliq ilmining pütkül mahiytini ekis ettürüp bérelmeydu.
Bu yerde meyli medeniyet yaki edebiyat tetqiqati heqqide pikir qilishta,baha bérishte bolsun,édward se’idning‹‹sherqshunasliq››i bilen sherqshunasliq tetqiqatini,sherqshunasliq tetqiqati bilen edebiyat hadislirini,az bir qisim diniy,siyasiy,mustemlike xahishidiki sherqshunasliq namidiki eserler bilen intayin köp we yuqiri süpetke ige,ilim menisidiki sherqshunasliqni ayrish kérek.Bir bölek ros alimlirining ros jahan’girlirikining menpe’eti,ros shuwinizimi(chong roschiliq)we bolshéwikizimning nishani üchün ottura asiyada her xil gherezdiki pa’aliyetlirini qanat yaydurup,sherqshunasliq tetqiqatidin paydilinip,sherqni esliy qiyapitidin yiraq qilip teswirligenliki bilen xéli köp sandiki alimlarning sherqqe muhebbet bilen qarap,ilmiy,soghuqqanliq bilen royapqa chiqarghan tetqiqat netijilirini bir-biridin ayrish kérek.Yene özimizning bu sahede bezi heqiqiy uchurlarni bilmigenlikimiz seweplik chiqiriwalghan xata yaki bir tereplime höküm,köz qarashlirimiz bilen bashqilarning gerche qobul qilish tes bolsimu eynen,pakitliq bayanlirini ayrishini bilishimiz,mesilining özimizning yaki bashqilarning mesilisi ikenlikini perqlendürishimiz kérek.Bolmisa ilmiy xataliq sadir qilip qoyushimiz mumkin.‹‹maqale››mu’ellipi del mushu nuqtilarda ilmiy bolmighan,uqumlarni,sahelerni bir-birige arilashturwetken we xata yekün chiqirip qoyghan.
‹‹maqale››de aptor hiyogo bilen sartréni‹‹sherqqe nisbeten yüksek insanperwerlik rohi we heqqaniyet tuyghusi bilen otturigha chiqqan edibler››dep tilgha élip,hiyogoning‹‹kapitan butlérgha yézilghan xet››namliq ochuq xéti bilen sartréning nobél mukapatini élshini ret qilishtiki sewebini bayan qilidu.Bu yerde aldi bilen aydinglashturwalidighinimiz hiyogoning ochuq xet arqiliq eyibligini firansiye,en’giliye hökümitining junggogha qilghan tajawuzchiliq herikiti,hergizmu herxil gherezdiki sherqshunasliq tetqiqat sahesi emes.‹‹maqale››aptori bu yerde bir döletning herbiy,siyasiy pa’aliyiti bilen ilim sahesini,serqshunaslar bilen ediblerni öz-ara arilashturwetken.Emdi sartréning nobél mukapatini ret qilishtiki sewebige kelsek,‹‹maqale››de mundaq déyilgen:‹‹men nobil edebiyat mukapatining hergizmu gherb guruhining mukapati emeslikini bilimen.Lékin udel shundaq mukapat...Obyéktip jehette gherb yazghuchilirining sherqtin yüz örügenlikining sheripi bolup qaldi.Nawada men nobil mukapatini qobul qilsam, asasiy bolup qélishim mumkin.››aptor bu üzündilerning qeyerdin élin’ghanliqinimu eskertmeydu, peqet qosh tirnaq ichide sartréning sözi teriqiside béridu.Eslide firansiye peylasopi we yazghuchisi zhan pa’ol sartré(1905-1980) nobél mukapatini qobul qilishni ret qilghanda nobél mukapatini tarqitish hey’itidikilerge mundaq mezmunda xet yazghan: ‹‹nobél mukapatini qobul qilmasliqimdiki sewep mundaq ikki türlük :biri,öz shexsiytimdin élip éytqanda men bu mukapatni qobul qilmasliq qararini aldirapla chiqarghinim yoq . Men burundin tartip hökümet teripidin bérilgen sherepni qobul qilmaymen ...Bu xil pozitsiye yazghuchiliqqa bolghan köz qarishimdin kelgen . Siyaset , jem’iyet, edebiyatqa ipade bildüriwatqan yazghuchi özining wastisige , yazghan yazmilirigha tayinip heriket qilidu. Méningche, bundaq bésimni qobul qilishqa bolmaydu. Men ‹meshhur zhan pa’ol sartré› mu yaki nobél mukapatigha érishküchi ‹ zhan pa’ol sartré › mu?Bu hergiz oxshash birnerse emes.Yene biri, obyéktip sewep.Nöwettiki medeniyet jeng firontida birdinbir mumkin bolidighan küresh sherq medeniyti bilen gherb medeniytining ortaq mewjutluqi üchün élip bériliwatqan küreshtin ibaret. Men ikki terepni öz-ara quchaqlishishi kérek démekchi emes, ikki xil medeniyet otturisidiki qarshiliq muqerrer tuqunush ichide mewjut bolup turidighanliqini éniq chüshinimen. Biraq bundaq tuqunush ichide mewjut bolup turidighanliqni éniq chüshinimen.Biraq bundaq toqunush adem bilen adem ,medeniyet bilen medeniyet ottorisida élip bérilishi kérek.Hergiz organ-aparatlarning qatnishishining zörüriyti yoq...›› u yene bashqa nutuqlirida ‹‹hökümet teripidin bérilgen herqandaq shereplerni qobul qilmaymen, men peqet héchqandaq cheklimige uchrimaydighan erkinlikni qobul qilimen››,‹‹nobél mukapati obyéktip jehettin alghandagherbning yazghuchiliri bilen sherqning asiylirigha bérilidighan shereptur››⑧ dégen geplerni qilghan .Körünüp turuptiki,‹‹maqale›› aptori bir bolsa bu sözlerni xata terjime qiliwalghan, bir bolsa ilmiylikke yat halda qorqmay özgertiwetken.Démek,hiyogo bilen sartré héchqachan aptor chüshendüriwatqandek meydanda turghan emes.Yene en’giliyening kémbrij uniwéristétida tetqiqat bilen shughullinidighan pakistanliq piroféssor ekber ehmedning ismi xata halda‹‹iqbal ehmed››dep atap , muhakime téxi dawamlishiwatqan bir parchini üzüp élipla, eserliride bashqa pikirdikilerdinmu sighdurushni, tengpungluqni, tinchliqni teshebbus qilidighan alimni körsitip qoyghan .(‹‹miras›› zhurnilining 2002-yilliq 6-sanigha qaralsun) buni ilmiyliktin tolimu yiraq bir hadise démey bolmaydu.
Aptor ‹‹maqale›› side tilgha alghan lé’ond solwyofning ‹‹nesirdin ependi heqqide qisse›› namliq romanida emir- padishahlarning puqralar bilen qarmu-qarshi meydan’gha quyup teswirlen’genliki we nesirdin ependining xan- padishahlarni exmeq qilip oynaydighan jahankezdi qehriman qilip yaritilghanliqigha a’it muhakimiler heqqide pikir yürgüzüp béqish kérek.Lé’onid wasiliwich solowyof(1906-1962)sabiq sowét ittipaqi yazghuchisi, ‹‹türkiye heqiqet géziti›› ning alahide tekliplik muxbiri, weten urushi mezgilide ‹‹qizil firont géziti››ning jenggah muxbiri bolghan,weten urushining 1-derijilik ordinigha érishken.Uning ‹‹buxaradiki xoja nesirdin››dégen esiri yézilghandin kéyin, herqaysi rayonlar we milletler arisida qizghin alqishqa érishken . Türk, pars, hindi, ibray, xenzu, özbik tillirigha terjime qilin’ghan. Eser bayan qilishtiki közitish nuqtisi, til, obraz yaritish, qiziqarliq weqelikke bashlap kirish jehetlerdemu’eyyenleshtürüshke érishken⑨ . Uyghurche nusxisi özbekche nusxisidin uyghurchilashturulghan,
Awwal esliy nusxidiki nesirdin ependi letipilirige nezer salidighan bolsaq, nesirdin ependining elning menpe’etini qoghdash, heqqaniyette ching turush yüzsidin dawamliq türde xan –padishah,emir-beglerning aldida peyda bolup, ulargha adaletning néme ikenlikini tonutidighanliqi, möriti kelse epchillik bilen ularning dekkisini béridighanliqini körimiz. Éniqki, lé’ond solowyofmu bu terepke alahide diqqet qilghan. ‹‹uyghur xelq éghiz edebiyatidiki zhanirlar›› dégen kitabta mundaq bayanlar uchraydu:‹‹xoja nesirdin...Öz’hayatida köpligen jaylargha barghan. U barghanliki yéride puqralargha hésdashliq qilip, hökümranlargha qarshi ish tutup kelgechke,hökümranlar uninggha chish-tirniqighiche öchmenlik qilip, uni yoqitishqa urun’ghan.››⑩ bu nuqtidin qarighanda, yazghuchi ré’alizmning ré’alliqini chinliq asasida bedi’iyleshtürüp ekis ettüridighan bolushtek alahidiliki nuqtisidin chiqip mushundaq teswirlen’gen déyishke bolidu.Yene bir tereptin alghanda, tarixtiki bir qisim xan-padishahlar siliq –sipaye usulda texitni ötküzüéalghandin kéyin, özlirining mustebitlikini, siyasiy-ijtima’iy zorawanliqi, eysh-ishretwazliqi, adaletsizlik qilip el menpe’eti bilen kara bolmighanliqi seweblik tebi’iyla xelqqe qarshi meydan’gha ötüp qalghan. Shundaq ehwaldarosiyelik yazghuchi ré’ond soylowyofla sherqning emir-padishahini puqralargha qarshi qoyup teswirlen’gen bolmastin, belki gherbning meshhur yazghuchiliridin montéskiyu,rosso, danél dégho, shékispir, andérison qatarliqlar özyéghirini özi tatilap, gherbning xan-padishahirining rezil ept-beshrisini échip tashlap, xelq bilen chirik huquqdarlarni qarmu-qarshi orun’gha qoyup teswirlep bergen. Bashqini qoyup turup hemmeylen’ge tonush bolghan andérsonning‹‹padishahning yéngi kiymi››dégen chöchikigila qarisaq, gherbning yazghuchisimu gherbning padishahini exmeq, döt,galwang qilip,xelqqe qarshi quyup,chökürüp teswirlen’genliki bokachchiyuning ‹‹on künlük söhbet››,sérwantisning ‹‹donkixot››romanlirida we hiyogoning siyasiy satiralar toplimi ‹‹jaza›› qatarliqlardimu oxshashla hökümdarlarning ishretwaz,hamaqet,zalim, xelqqe robiro mewqede teswirlen’genlikini körimiz.Buxil ipadilesh bir tereptin yazghuchining heqqaniyette ching turup elning gépini qilidighan , xelq üchün rast sözleydighan xaraktérini ipadiligen déyish mumkin.Bu seweblerge qarighanda,lé’ond solowyof kitabida xelq bilen xan-emirlerning munasiwitini bir terep qilghanda yenila bir heqqaniyetchi, wijdanliq yazarmenning meydanida turghan déyishke bolidu.Bu qeder ochuq heqiqetni ‹‹maqale›› mu’ellipining chüshenmigenliki ademni ejeblendüridu.
‹‹maqale››aptori yene lé’ond solowyofning qelimi astida‹‹xan, padishahlarni exmeq qilip oynaydighan jahankezdi qehriman›› qilip teswirlen’gen nesirdin ependining obrazidin bi’aram ikenlikni éytidu. Buxil teswirlesh nesirdin ependining esliy obrazini yaritish, satirik amilni gewdilendürüsh, eserdiki edebiy muhit we aptorning ghayisi qatarliq köp nuqtidin qarighanda eqilge muwapiq.Bu heqte tetqiqatchilar mundaq deydu:‹‹letipilerning beziliridiki nesirdin ependi bilen padishah toghrisidiki bir munche ehwallarning ré’al turmushta bolushi mumkin emes,emma letipilerni tüzgüchiler weqelikni ene shundaq toqup chiqip, shexisler ottorisidiki munasiwetni orunlashturup, nesirdin ependidin ibaret bu addiy yoqsul kishining da’im padishahning aldida peyda qilidu.U özining eqil-parasitini ishqa sélip,shunche zorawan eksiyetchi hökümrannimu qattiq mesxire qilip boysunduralaydu.Lékin kishiler buxil letipilerni anglighanda héchqandaq sün’iylik hés qilmaydu.›› ⑾ bu xil teswirlesh yenila xelq iradisining yazghuchi qelimide ipadilinishi déyishke bolidu.Bu xil teswirleshte lé’onid solowyofning sherq ellirini chökürüsh,ularni tarixning qarangghu kochilirida ténep yürgen dep teswirlesh,ularni nadan,jahil qilip körsitishtek«yaman gherez»ige qarighanda ré’alliqni chin ekis ettürüsh,nesirdin ependining eqilliqliqi,el arisidiki nopuzi qatarliiqlarni gewdilendürüsh,sherqliqlerning arsidimu zorawan mustebitliktin qorqmay otturigha chiqip heq gep qilalaydighan kishlerning bar ikenlikini ipadileshtek meqsiti ipadilinip chiqidu.Hetta«maqale»aptori qoghdawatqan«sherqning nopuzi we hörmiti»gewdilinidu.Mushu pikir yoli boyiche bolghanda,firansiyilik yazghuchi emin ma’alofning «semerqenit»namliq romanidimu xelqning xan’gha qarshi qoyulup teswirlen’genlikidek ehwal«sherqning menpe’eti»üchün unche köpüp ketküdek ish emes.
«maqale»ning axirida aptor yazghuchi extem ömerning«nesirdin ependi»dégen kitabini«edebiy exletler»qatarigha irghitip tashlaydu.Andin milliy simwolning menisi heqqide sözleydu.Milliy simwolning bir milletning milliy xasliqi we qimmitini gewdilendürüp béridighan alahidilikini tilgha alidu.Arqdin barliq türdiki qowmlar ichide«uyghurlardin chiqqan bolush éhtimali intayin yuqiri bolghan»⑿nesirdin ependini türkiye türklirige tewe qilip qoyghan bir neqilni alidu.Andin yene özining pikir izchilliqini yoqatqan,lékin buni sezmigen péti,nesirdin ependini uyghurlarning milliy simwoli nuqtisidin chiqip tehlil qilishqa bashlaydu we nesirdin ependini uyghur medeniyet bostanliqida téximu chongqur yiltiz tartquzush üchün eser yazghan extem ömerning esirige qarita muhakime yürgüzidu.«maqale»mu’ellipi yazghuchi extem ömerning«nesirdin ependi»namliq kitabidiki nesirdin ependining danishmenliki,heqqaniyetchiliki,rasit sözliki,xelqperwerliki qatarliq ésil peziletliri ipadilen’gen bayanlarni qayrip qoyup,kemchilkini öz wujudida gewdilen’gen qilip körsitip,bashqilarning rohiy ghalibiyetchiliki,xushametchiliki,tuzkorliqi,horun,nadan,bilimsizliki kebi illetlirini qamchilighan.Özgiche xaraktéri gewdilen’gen tereplerni nezerdin saqit qilip,uning körünüshtiki«shallaqliqi,xotunpurushluqi»teswirlen’gen qurlarnila misalgha élip,oqurmenni extem ömer pütünley alwasti-sheytansiman,nashayan ishlarnila qilidighan ghelite bir nesirdin ependi obrazini yaritiptu.Uyghur milliy kulturigha héch munasip bolmighan bu obraz arqiliq«bir pütün uyghur jem’iytige,bolupmu uyghur ballirigha ziyankeshlik»qiptu,dégen chüshenchige keltürmekchi bolidu.
Eslide«nesirdin ependi»namliq kitabtiki mezmunlar xelqmiz arisida alliqachan tarqilip yürgen nesirdin ependi heqqidiki letipe we chaqchaqlarni qaytidin retlesh,pishshiqlap ishlesh,nesirdin ependi obrazini göshi hem qéni bar ré’al adem süpitde oqurmen aldida namayan qilish arqiliq yézip chiqilighan.Eserdiki nesirdin ependige alaqidar nurghun mezmunlar nesirdin ependi xaraktérige mensup nurghun détallar esliy nusxidiki «nesirdin ependi letipiliri»de shu xil halette körülgen.Yazghuchi peqet üstidin munasip halda bed’iy jehette ishligen.Eger «maqale»aptori esliy letipiler asasida otturigha chiqirilghan,harghiche«kemchiliki»bar nesirdin ependi obrazigha layaqetsizlik tamghisini ursa,undaqta xelq yaratqan nesirdin ependi letipilirinimu«edebiy exlet»déyishimizge toghra kélidu.Wehalenki,nesirdin ependi letipiliri‹‹edebiy exlet››emes,belki edebiyat tariximizdiki qimmetlik göher hésablinidu.Yazghuchi extem ömer özining ‹‹nesirdin ependi›› dégen esirini ishlesh dawamida edebiy muhitqa yarisha pirsunazh obrazini yaritish,nesirdin ependining murekkep xaraktérini ipadilesh jehetlerde xéli zor ijadiy emgek singdürgen.‹‹nesirdin ependi›› dégen bu kitab qisqa, bir-biri bilen munasiwiti bolmighan nesirdin ependi letipilirini mu’eyyen pütünlükke,izchilliqqa, dawamchanliqqa ige qiziqarliq weqelik qilp qurashturup bayan qilish yoli bilen satirik tüske ige chatma chöchekler sheklide yézip chiqilghan.Alayli,kitabning ‹‹xelq ehwalini tekshürüsh››dégen bölikide‹‹sheherning saringi,yéngi xotun alghandateklip qilsh,gunahini yuqturup qoyidu,janiwarning silchilik eqli bolghan bolsa...›› dégendek töt telipini epchil kirishtürüp,heq sözleydighan,zalimliqini sökidighan, adaletni yaqlaydighan, hamaqet hökümdarlarni mesxire qilalaydighan nesirdin ependi obrazi yaritilghan. Körünüp turuptuki,letipilerni eslide bar bolghan satrik,yumurluq,pelsepiwi xususiyetni yoqatmasliq asasida nispiy musteqilliqqe ige qilish bilen pütün kitabning mezmun izchilliqi we baghlinishini saqlap qélishtin ibaret zil ijadiyet pa’aliyitige yazghuchi estayilliq we mes’ulyatchanliq bilen mu’amile qilghan.Yazghuchi extem ömer‹‹nesiridin ependi››mawzusidiki bu esirini yézishta yene nesirdin ependi obrazining esliy xaraktérige sadiq bolghan.Elwette,sinariye ishiltilmigendin kéyin aptor eserni chöchekleshtürüsh jeryanida pérsonazh tilini wayigha yetküzüp ishliyelmey qalghan terepliri yoq emes.Emma,buningliq bilen eserni pütünley inkar qiliwétishke bolmaydu.‹‹uyghur xelqi özlirining barliq qiziqchiliqlirini,yumuristik hékaye-letipilirini nesirdin ependidin ibaret mushu obraz üstige merikezleshtürgen.››⒀esliy nusxidiki nesirdin ependi letipilirige qaraydighan bolsaq,nesirdin ependining bezide heqqaniyetchil,xelqchil obrazi ipadilen’gen bolsa,bezide yene exmeq,pixsiq,aldamchi,rohiy ghalibiyetchi,ach köz,xotunidin qorqidighan bolushtek selbiy obrazimu ipadilen’gen.Awalqisida u xelqning derdu haligha yétidighan,adaletchi,zalim hökümdarlar aldidimu rasit gep qilidighan kishi siyaqida otturigha chiqsa,kéyinkiside xelq ammisining özide bar bolghan türlghk rohiy illetlerni öz wujudida gewdilendürgen halette otturigha chiqidu.Shu arqiliq kishlerni yamanliqitin,exmeqliqtin,türlük meniwi késelliklerdin yiraq turushqa ündigüchi shexis süpitide namayan bolidu.Bundaq ehwalda nesirdin ependining hezilge yatidighan xaraktéri yat tuyulmaydu,belki kishlerning özide bar bolghan mijez-xaraktéri we qilmishliri ependimge yüklinip qamchilinidu.Kishler nesirdin ependi letipilirini oqughanda yaki anglighanda nesirdin ependining ijabiy teripi teswirlen’gen letipilerdin heqqaniyetni,adaletni,wijdan we ghururni hés qilip,uningidn tégishlik shadliqqa we toghra qimmet qarashqa érishidu.Selbiy teripi teswirlen’gen letipilerdin bolsa öz wujudidiki rohiy nuqsanlarni,bilip bilmey ötküzüp qalidighan xataliqlirini,turmushning ziddiyetlik tereplirini hés qilidu.‹‹letipilerdiki tenqid ikki türlük bolidu.Biri,biwaste halda ashu xil yarimas adetlerni hejwiy qilish yoli bilen élip bérilsa,yene biri,ependi özini nadan,exmeq orunda qoyup,öz-özini mesxire qilish yoli bilen élip bérilidu.›› ⒁
Mana mushundaq murekkep xaraktérge ige nesirdin ependi elwette bezi letipiliride xotun-qizlarni körse qash atidighan,chaqchaq qilip qoyidighan kemchiliklerdin xaliy emes.Bundaq letilipiliridiki nesirdin ependi yuqiridiki pikir yoli boyiche‹‹xotunpurush››,‹‹buzuq››nesirdin ependi bolmastin,belki awam ichidiki türlük nuqsanliri bar ré’al shexislerni körsitdu.Mana mushundaq edebiyat nezeriyisige da’ir kitablarda mangdamda bir uchrap turidighan adettiki sawat xaraktérlik chüshenchilernimu‹‹maqale››aptori bilmeske séliwalghan.Yazghuchi extem ömerning qelimi astidiki nesirdin ependi obrazi emeliyette,alliqandaq«sherqshunasliqning senimige dessesh»ning netijisi bolmastin,nesirdin ependi xaraktéridiki köp qirliq,köp qatlamliq,murekkep alahidilikning bed’iy yol bilen ipadilinishidur.Eger buningghimu qayil bolmay,extem ömer exlaqsizliqni,nomussizliqni teshebbus qilghan dep turuwalsaq,undaqta sherqning eserliridin«ming bir kéche»,«qizil rawaqtiki chüsh»,hetta«ana yurt»qatarliq bir türküm dangliq eserlerni qaytidin tekshürüp,ularghimu yaman niyetlik sherqshunas alimlarning«zehiri»singgen«nomussizliqni teshwiq qilidighan zeherlik ot-chöp»dep ashurup tenqid qilishimizgha toghra kélidu.Lékin héchkim undaq qilmidi.Yalqun ependining semige saldighinimiz shuki,bu xildiki eserlerde bolsun yaki yaki bashqa edebiy eserlerde néme teswirlense,kishlerni shuni qil dégenlik bolmaydu.Belki turmushta mushundaq ishmu bar dégenlik bolidu.Yaki yaman heddidin éship ketkenliri bolsa,uningdin ibret al dégenlik bolidu.Shu nerse ayanki,yazghuchi extem ömerning nesirdin ependi obrazini yaritishtiki meqsiti uyghurlarning haliqiliq qimmet qarashlirini ekis ettüridighan,türkiy qowmlargha ortaq simwol bolghan nesirdin ependi simasini uyghur milliy kultur bostanliqida téximu julalandurush,uningdin nep élshini xalaydighan ewladlargha,dewrge mas bir shekilde teqdim étishtin ibaret.Hergizmu«maqale»aptori xata chüshiniwalghan sherqshunasliqning yoli boyiche méngip,öz milliy qehrimanlirini özi kemsitish,bumilap körsitish emes.Téximu muhimi,«maqale»de tilgha élin’ghandek«reswa nesirdin ependi»obrazini yaritish,«uyghur ballirigha ziyankeshlik qilish»emes.«maqale»aptori edebiy eserlerge baha bérishte eserdiki yaxshi terep bilen yaman terepni,artuqchiliq bilen yétersizlikni lilla meydanda turup bahalash kéreklikidek nuqtigha diqqet qilmighan.Öz millitini söyidighan,öz qowmining bextini oylap halal ejir singdürwatqan bir yazghuchining esirige baha bérishte yenggilteklik bilen«öz xelqining milliy simwolini meynetleshtürüp sinariye yézish iqtisadiy ach közlük we ijtima’iy kalwaliqtin bashqa nerse emes»dégem qopal sözlerni ishletken.Roshenki,bu obzorchiliq exlaqi we pirinsipigha taza uyghun bolmighan ehwal.Extem ömerning ijadiyet muddi’asi«maqale»de déyilgendek«ezeldin eqil-parasetlik,xelqchil,qiziqchi süpitide tonulup kéliwatqan nesirdin ependini lé’onid solowoyoftin ashurup reswalashturush»bolmayla qalmastin,belki uning obrazini zaman oqurmenliri qelbide qaytidin nurlandurushtur.
Yighip éyitqanda,«maqale»mu’ellipi pütkül yazmisida gherbning siyasiy mustemlikchiliki bilen sherqshunasliq tetqiqatini,edebiyat péni bilen sherqshunasliq pénini bir-birige arilashturwetken.Edebiy tenqidchi medeniyet tarixi we edebiyat tarixi bilimlirige,tarixtiki shexislerning orni,qandaq xaraktérge ige shexis yaki obraz ikenlikige alaqidar nuqtilargha diqqet qilishi kérek.Bu heqte amérika hazirqi zaman meshhur edebiyat nezeriyechisi réné wéllik,ostin warrinlar mundaq deydu:«edebiyat tarixi edebiy tenqidtimu muhim orunda tutidu.Chünki,edebiy tenqid choqum öz xahishighila tayinishning eng subyiéktip hökümidin halqighan bolushi kérek.Bir tenqidchi edebiyat tarixining munasiwetlirini nezerdin saqit qilsa,höküm qilishta dawamliq xataliq sadir qilidu.U qaysi eserning ijadiyliqini,qaysisining aldinqilargha warisliq qilish ikenlikini uqalmay qalidu.Tarixtiki ehwallarni chüshenmigenliki seweblik,dawamliq türde nurghunlighan sen’et eserlirini xata chüshiniwalidu.Tenqidchining edebiyat tarixi bilimliri yétersiz bolsa yaki pütünley bilmise,chala-bula qarighularche perez qilip,özige temenna qoyup,özini ‹meshhur eserlerning ichide xeterlik kechürmishler›ni bashtin ötküzwatqandek teswirleydu.» ⒂
Nöwette xelqimiz duch kéliwatqan nurghun mesililerni,jümlidin edebiyat,medeniyet,pisxka,turmush shekli,exlaq,pen-téxnika mesillirini he dése tolimu yiraqtiki«gherb mustemlikchiliri»din,ularning türlük ilimlirining«tuydurmay zeherlishi»din körmey,yéqinqi zaman medeniyet tariximizni obdan waraqlap,özimizning hel qilish iqtidarimizdin köridighan tepekkur sheklini yétildürishimiz kérek.Némila dégen bilen hazirqi zaman pen-téxnikisining xilmu-xil sahesi,her qaysi penlerning nezeriyewi asaslirigha nezer salidighan bolsaq,ularning insaniyetke qoshqan töhpisining buzuwetken,weyran qiliwetkinige qarighanda köplükige chinpütmey turalmaymiz.Xelqimiz hazirqi zaman nadanliqidin we zamaniwi xurapatliqtin qutulushta yenila ularning ilim-pen muweppeqyetlirige éhtiyajliq.Shundaq iken sap ilim tüsidiki serqshunasliq we bashqa herxil ilimlerni«gherb jahan’girliki»ning suyqesti we bashqa herxil namlarda set körsitish xelqimizning zamaniwiy pen-téxnikini,medeniyet bilimlirini esliy menbesidin élishqa,esliy menbesidin chüshinishige we qobul qilishigha tosalghu bolsa boliduki,hergiz paydiliq tesir bermeydu.

Izahatlar:
①«uyghur tilining izahatliq lughiti» we xenzuche«okyanus»ning shu söz izahlan’ghan yérige qarang.
②⑤édward se’id:«sherqshunasliq»,shinji üch birleshme kitabxanisi 1999-yili 5-ay neshiri,xenzuche3-,7-,16-bet.
③④⑥⑧⑨xenzuche«beydu»izdesh torigha halqiliq sözlerni kirgüzüp,izdesh netijisige qarang.
⑦⑩⑾osman isma’il:«uyghur xelq éghiz edebiyatidiki zhanirlar»,shinjang yash-ösmürler neshiriyati1994-yili 5-ay neshiri,174-,184-,446-bet.
⑿⒀kérimjan abduréhim:«yéngiche edebiyat chüshenchiliri»qeshqer uyghur neshiriyati,1993-yili 5-ay neshiri,164-,171-bet.
⒁muhemmet zunun,abdukérim rehman:«uyghur xelq éghiz edebiyatining asasliri»,shinjang xelq neshiriyati 1988-yili 5-ay neshiri,374-bet.
⒂réné wéllik,ostin warrén:«edebiyat nezeriyesi»,medeniyet-sen’et neshiriyati 2010-yili 9-ay neshiri,xenzuche 38-,39-bet.

(aptor ürümchi sheherlik toluq ottura mektepte)
Muherrir ghéni muhemmet

Tarim zhornili 2012-yilliq 4-sanidin élindi.

Sherqshunasliq heqqide eli ghojaxun
Néme deydu?




Yalqun rozi


«tarim» zhurnilining bu yilliq 1- sanida méning «sherqshunasliqning senimige dessesh» namliq maqalem élan qilin’ghanidi. Méningche bu maqalemdiki eng muhim utuq ziyaliylargha tonushluq bolghan «sherqshunasliq» ilmining chong jehettin «gherb küchlirining sherqni boysundurush we talan - taraj qilish meqsitidiki mustemlikichilik herikiti üchün xizmet qilidighan ilim» ikenlikini emeliy pakit we chongqur nezeriyewi asaslar bilen yorutup uyghur oqurmenliri üchün yépyéngi bir mesilini ashkarilap bergenlikide dep qaraymen. Shunga bu maqalem oqurmenler arisida, jümlidin ziyaliylar arisida zor tesir peyda qilalidi.
«tarim» zhurnilining bu yilliq 4- sanida eli ghojaxunning «rsttinla <شەرقشۇناسلىقنىڭ سەنىمىگە دەسسەش> mu?» mawzuluq munazire maqalisi ilan qiliniptu.
Munazire qilish ilim - pen sahesidiki pikir turghunluqini tügitip, tepekkurni ötkürleshtüridighan hem mesilining mahiyitini aydinglashturup, heqiqetni körsitip béridighan ilmiy pa’aliyet. Mushu menidin éytqanda munazirilishish zörür hem ehmiyetlik ish. Bolupmu sherqshunasliqtek muhim témilar munazire qilip, tonushni chongqurlashturush téximu zörür hem téximu ehmiyetlik. Men bu nuqtida eli ghojaxunning munazire maqalisini qizghin qarshi alimen.
Lékin, munazire qilish munazire üchünla munazire bolup qalmasliqi, munazirileshküchi logikiliq pikir qilishqa adetlen’gen bolushi, pikirliri izchilliqqa ige bolushi, muhakimisi chongqur bolushi kérek. Munazire yuqiri sewiyelik diyalog bolushi, munazirileshküchi sadda, sawat xaraktirliq chüshenchilerni qarishim bar dep otturigha qoyup yürmesliki, eng muhimi xataliqi éniq pakitliq mesililerdimu suwaqchiliq qilip gep oynitip yürmesliki kérek!
Eli ghojaxunning munazire maqalisida del mushundaq ajizliq ashkarilan’ghan.
Men maqalemde sherqshunasliq we sherqshunaslarning barliqqa kélish arqa körünüshi, ularning mahiyiti we meqsiti toghruluq birqeder etrapliq toxtilip, bu pen we bu pen bilen shughullan’ghuchilarni mustemlikichilik dewride «yawropaning sherq siyasiti we taktikisini ilmiy chüshenche asasida békitishke» xizmet qilghuchilar dep xaraktérligen idim. Men yene «gherbning mustemlikichilik dewride qollan’ghan qattiq wasitilirini zamanning teqezzasigha, dewrning özgirishige egiship islah qilishqa, yéngilashqa toghra kelgendin kéyin, bara - bara yumshaq wasitiler asasiy orun’gha chiqti. Kéyinki mustemlikichilik dep atalghan bu dewrde sherqshunasliq mustemlikichilikning eng muhim qoraligha aylinip qaldi» dep yazghanidim. Roshenki, bundaq basquchluq chüshendürüsh intayin mentiqiliq idi. Eli ghojaxunning maqalisidin melum boldiki sherqshunasliq heqqide uning bashqiche qarishi bar iken. U méning maqalemdiki sherqshunasliq heqqidiki pozitsiyemni peqetla yaqturmaptu. Hetta «heqiqetenmu sherqshunasliq bir ilim süpitide öz tarixida obyéktip jehettin sap ilimge te’elluq bezi ishlarni wujudqa chiqarghan» dégen mu’eyyenleshtürüsh pikrimgimu «omumiy gewdidin qarighanda (yalqun rozi) bu ilimni pütünley inkar qilidighanliqini ipadileydu» dep baha bériptu. Shübhisizki chong jehettin eyiplesh hergizmu «pütünley inkar qilish» qa barawer emes. Shunga munazirileshküchi jezmen uqumning logikiliq hejimini bilish kérek.
Méning sherqshunasliqni mahiyet jehettin hem chong jehettin siyasiy ilim hésablinidu dégen tenqidiy pikrimni «pütünley inkar qilish» dep qarighan eli ghojaxun sherqshunasliqni chong jehettin sap ilim dep aqlash üchün némilerni dégenlikige bir nezer sélip baqayli. Aldi bilen shuni eskertip qoyay, men eli ghojaxunning «ilim menisidiki» dégen xata sözini «sap ilim» démekchi bolsa kérek dep chüshinip turdum.
Eli ghojaxun néme deydu, dégende, «ilim menisidiki sherqshunasliq bir xil pen, bir xil tepekkur shekli, bir xil ilmiy tetqiqat sahesi bolush süpiti bilen gherb ellirining siyaset, medeniyet zomigerlikini ipadileydighan qorlla emes, belki sherq ellirining maddiy, meniwiy qimmetlirining gherb alimlirining eserliride qayta ipadilinishi bolup hésablinidu» deydu.
Eli ghojaxunning «sherqshunasliq» ni «paydiliq» qilip körsitish üchün, otturigha qoyghan bayani ikki qanlamgha bölünidu. Birinchi qatlimi: «ilim menisidiki sherqshunasliq bir xil pen, bir xil tepekkur shekli, bir xil ilmiy tetqiqat sahesi» dégen üch jümlidin ibaret.
Bilish kérekki, bu üch jümle bayan «sherqshunasliq» ni «paydiliq» qilip körsitishke logika jehettin put tirep turalmaydu. ① «ilim menisidiki sherqshunasliq bir xil pen» dégen jümlini alsaq, éniqki, pen bolsila paydiliq hésablinidighan ish yoq. Dunyada menpe’etlik ilim, paydisiz ilim, ziyanliq pen, paydiliq pen dégen uqumlarmu bar! yene bir jehettin melum ilim yaki melum bir penning kim üchün paydiliq, kim üchün ziyanliq bolush mesilisimu bar! ② sherqshunasliq bir xil tepekkur shekli dégenlik sherqshunasliq qandaqtu ijabiy menige ige dégenliktin dérek bermeydu. Dunyada tepekkur shekilliri samandek. Bu xil tepekkur shekillirining meqsiti we mezmuni her xil. Biz melum tepekkur sheklini ilghar, toghra, ilmiy, heqqaniyetke uyghun dégendek nuqtilardin perqlendürüshni estin chiqarmasliqimiz kérek. ③ «ilmiy tetqiqat sahesi bolush süpiti bilen» dégen jümlimu sherqshunasliqning paydiliq yaki heqqaniyliqini ispatlap bérelmeydu. Adem öltüridighan zeherlik gazlarmu, irqiy qirghinchiliq üchün ishlitilidighan qirghuchi qorallarmu, bashqa milletlerni qullashturush üchün tüzülidighan chare - tedbirlermu aldi bilen ilmiy tetqiqat saheliride tetqiq qilinidu!
Démek, eli ghojaxunning sherqshunasliqni «ijabiy teripi köp» yaki asasiy qismi «paydiliq» qilip körsitish üchün otturigha qoyghan üch jümle bayani mana mushundaq logikigha sighmaydighan bayandur!
Eli ghojaxunning chüshendürüshining ikkinchi qatlimi: «sherqshunasliq gherb ellirining siyaset, medeniyet zomigerlikini ipadileydighan qoralla emes, belki sherq ellirining maddiy, meniwi qimmetlirining gherb alimlirining eserliride qayta ipadilinishi bolup hésablinidu» dégen sözidin ibaret. Eli ghojaxunning bu sözidin sherqshunasliqning ziyanliq we paydiliq hésablinidighan ikki teripi bar, dégen mene chiqidu. Qarimaqqa bu sözning xatasi yoqtek, ilmiydek körün’gen bilen uning birinchi qatlamdiki üch jümle «medhiyesi» bilen birleshtürüp qarighanda, «ijabiy teripi» ni alahide tekitlewatqanliqi chiqip turidu. Mesilining pirinsipal yéri mana mushu yerde. Melumki, gherb mustemlikichilikining éhtiyaji asasida shekillen’gen sherqshunasliq meqset, muddi’a we mahiyet jehettin gherbning menpe’itini chiqish qilghaniken, uning «selbiy teripi» asasiy orunda turidu. Sherqshunasliqning bu tüp mahiyiti we istiratégiyelik meqsiti hazirmu özgirip baqmidi. Emma uning taktikisi kéyinki künlerde tengsheldi. Mushundaq bolghachqa tetqiqatchilar kona mustemlikichiliktin perqlendürüp, gherbning 2 - dunya urushidin kéyinki 3 - dunya ellirige tutqan siyasitini «yéngi mustemlikizm», «kéyinki mustemlikichilik» yaki «kéyinki mustemlikizm» dep xaraktérlidi. «yéngi mustemlikizm» toghrisida «impériye» dégen kitabning aptorliri antoniyo négiri (Antonio NeGri) bilen mixa’il xardit (Michael Hardt) mundaq deydu: «yéngi mustemlikizm téximu omumyüzlük, téximu adettikileshken hem hemme yerde chéliqip turidighan impériye mewjutluqi.» buningdin körüwélishqa boliduki, «yéngi mustemlikizm » shara’itida sherqshunasliq téximu zor wezipilerni üstige almaydu dep héch kim éytalmaydu. Mushundaq turuqluq bügünki künde kona mustemlikichilikning éhtiyajidin apiride bolghan hem shuning qorali süpitide xizmet qilghan sherqshunasliqni özining tüp xaraktéririni, mahiyitini we nishanini pütünley özgertip, 3 - dunya elliri üchün paydiliq bolghan «sap ilim» halitige keldi dep qarash siyasiy gödekliktin bashqa nerse emes. Addiylashturup chüshendürgende «kona mustemlikichilik» katekliringizdiki toxu we tuxumliringizni zorluq bilen tartiwalghan bolsa, «yéngi mustemlikichilik» toxuliringizni özingizge baqquzup, tuxumliringizni özingizning alqinida tutquzup turup, sizni bixudlashturup, tuydurmighan halda ishpiris bilen tuxumliringizning jewhirini sümüriwalidu. Bu xuddi jenubiy afriqiliq meshhur zat totoning gépige oxshaydu. Toto aq tenlikler afriqigha ayagh basqan chaghda bizge «injil» ni körsitip turup échin’ghan halda siler bekmu qalaq, bekmu weyrane halette qapsiler, siler aldi bilen közünglarni yumup, qelbinglarni perwerdigargha tapshurunglar, dep ügetken. Kéyin közimizni échip qarisaq «injil» bizning qolimizgha ötüp qaptu. Afriqa ularning qoligha ötüp qaptu dégenidi.
Eli ghojaxun sherqshunasliqning shekillinishidiki seweb toghruluq néme deydu? Dégende u mundaq deydu: «körüwélishqa boliduki, sherqshunasliq amérikiliq we yawropaliqlarning sherq dep qaralghan rayonlardiki dölet hem insanlar topining medeniyet, iqtisad, siyaset, jughrapiyelik alahidilikini tetqiq qilish dawamida shekillen’gen ilim ... Türlük matériyallardin ayan bolushiche, bu ilimning shekillinishide iqtisad, soda, siyasiy, din, ilmiy izdinish qatarliq köp xil amil mewjut.»
Eli ghojaxunning bu bayanidiki roshen xataliq shuki, uningda sherqshunasliqning shekillinishide hel qilghuch rol oynighan eng muhim seweb, eng muhim amil bolghan mustemlikichilik tilgha élinmighan. Uning bu xil pozitsiyesi bu yémirilmes tarixiy heqiqetke keynini qiliwalghanliq hésablinidu. Shuni bilish kérekki, gherb alimlirimu, sherq alimlirimu sherqshunasliqning shekillinishidiki hel qilghuch amilni mustemlikichiliktin ayrip qarimaydu. Eli ghojaxunning eng muhim bolghan bu amildin özini qachurushi logikigha zit. Mentiqiliq pikir qilishni adet qilghan adem hergiz bundaq pikir qilmaydu. Sherqshunasliqqa amraqliq qilish tarixiy chinliqqa zit bolup qalmasliqi lazim.
Shuni bilish kérekki sherqshunasliq gherbning mustemlikichilik dewride, mustemlike éhtiyaji sewebidinla barliqqa kelgen. Uning shekillinishini mustemlikichilik üchün xizmet qilishtin ayrip qarash, exmeqliq. Uning kéyinki tereqqiyatida sap ilim tüsidiki bir qisim ilmiy netijilerning barliqqa kelgenliki uning tüp mahiyitini we tarixiy arqa körünüshini özgertelmeydu.
Sherqshunasliqning shekillinishi toghruluq yuqiriqidek tarixiy heqiqetke pütünley muxalip chüshenche bergen eli ghojaxun maqalisining keynidirek, özining pikir izchilliqigha emel qilishni untup qélip, yene mushu toghruluq «yawropa, amérika sherqshunasliri néme üchün sherqni shu qeder qiziqip tetqiq qilidu?» dégen so’alni qoyup, buni «tetqiqatchilarning közitishige qarighanda, buning asasliq sewebi din tarqitish, mustemlike qilish, soda - iqtisad, sherqning mute’essip ijtima’iy - siyasiy tüzümini özgertish we sap ilimni tetqiq qilishtin ibaret birqanche tereptin ikenliki melum» dep izahlaydu. «tetqiqatchilarning közitishige qarighanda», «ikenliki melum» dégen iliman sözliridin uning bu qarashqa qoshulmaydighan mewqesi chiqip tursimu, her halda eli ghojaxunning bu izahati yuqiridiki chüshendürüshidin sel perqlinidu. Yeni «mustemlike qilish» dégen mezmun qoshulghan. Biraq bu mezmun yenila sherqshunasliqning shekillinishidiki tüp seweb süpitide tilgha élinmighan.
Qisqisi, eli ghojaxun sherqshunasliqni chong jehettin «sap ilim» dégen muddi’asini algha sürüsh üchün, maqalisining köpligen jayida sap menidiki sherqshunasliqni «köp qisim», siyasiy menidiki sherqshunasliqni «bir qisim» dep körsitishke urun’ghan. En’gliyening «quyash patmas impériye» dep teripliniwatqan mezgilliride, yeni mustemlikichilik kéngeymichiliki chékige yetken mezgilliride bash wezir bolghan binjamin dislirning «sherq − bir xil tirikchilik yoli» yeni yawropa üchün éytqanda sherq elliri talan - taraj qilip bayliq toplashning köngüldikidek makani dégen menidiki sözini ghelite chüshendürüp «körünüp turuptuki, bu söz sap ilim bilen shughullan’ghan ilim ehliliri üchün éytilghan emes» dep chüshendürgen. Dunyawi bir chong impériyening iradisige we muddi’asigha wekillik qilidighan sözning neqeder köp tarmaqqa chétilidighan we neqeder keng da’irini qaplaydighanliqini chüshenmigen eli ghojaxun téxi u chaghlarda anda - munda bash kötürüwatqan sap menidiki sherqshunasliq bilen shughulliniwatqan ilim ehlilirini shipi keltürüp, sherq xelqlirini qan yighlatqan yuqiriqi sözning jinayi derijisini töwenlitishke urun’ghan. Eli ghojaxunning bu xil chüshendürüshidin kélip chiqidighan yekün néme bolidu, dégende, «köp qismi» paydiliq bolghan sherqshunasliq bilen binjamin dislirning yuqiriqi gépining munasiwiti yoq! dégenlik bolidu. Eli ghojaxun binjamin dislir mushu gepni qilghanda sap ilim menisidiki sherqshunaslarning sanining intayin az ikenlikini, bu xildiki alimlarning sanining 20 - esirde andin awushqa yüzlen’genlikini bilishi kérek idi.
Eli ghojaxun sherqshunasliqni chong jehettin aqlap kélip «sap ilmiy xahishtiki sherqshunaslarning sapasi intayin yuqiri, sani xélila köp ikenliki melum» dep yazidu. Qiliwatqan gépining asasi bar - yoqluqi üstide oylanmaydighan eli ghojaxun ularning insaniy sapasi yuqirimu yaki kespiy sapasimu dégenlerni perqlendürmestin hem «sanining köp ikenliki melum» dégen texmin gepni néme bilen ispatlighili bolidighanliqini éytmastin müjmel bayan bilen boldi qilidu. Bilish kérekki kespiy sapasi yuqiri bezi ademlerning heq - naheq tuyghusi küchlük bolushi natayin. Sherqshunaslarning ichide idiyesi zeherxendilik bilen sughurulghan, emma öz kespide wayigha yetken tetqiqatchilar az emes.
Eli ghojaxun «sherqshunasliq» ni chong jehettin paydiliq körsitish üchün yene néme deydu? Dégende, mundaq deydu:
«sherqshunasliqtin ibaret bu penni ilim nuqtisidin emes, siyasiy zorawanliq, medeniyet mustemlikisi nuqtisidin muhakime qilidighanlar asasliqi yéqinqi zaman tarixida gherbning mustemlikisige uchrap baqqan misir, tunis, aljiriye, marakesh, liwiye, suriye, iran, hindistan, hindonéziye qatarliq döletler we bu ellerdiki bir qisim tetqiqatchilardin ibaret. Ular öz tarixidiki aramsiz kechmishlerning derdini gherbning özidin alalmighachqa, gherbning quchiqida ösüp yétilgen <شەرقشۇناسلىق> tin ibaret bu sahedin alghan. Bu tipik gherbtin qéydash, passip öch élish pisxikisi bolup, <ئېشەككە كۈچۈڭ يەتمىسە، ئۇ توقۇمنى> dégendin bashqa nerse emes.»
Eli ghojaxunning bu exmiqane tehlili we nadanlarche yeküni boyiche bolghanda, sherqshunasliqning mahiyitini mustemlikichilikke baghlap chüshinish gherbning mustemlikisige uchrap baqqan döletlerdiki bir qisim qéydighaq, chidimas alimlarning qarishiken. Mushu boyiche bolghanda hazir dunyada nopozluq hésabliniwatqan kéyinki mustemlike nezeriyesi tetqiqatchiliridin idward se’id, xumi baba, sipiwak, sitart xalil, robért yong, a’ijaz ehmed, ziya’iddin sardir qatarliqlar gherbke yaki éniqraqi sherqshunasliqqa we sherqshunaslargha töhmet qiliwatqan töhmetchi alimlar hésablinidu. Mesilige mushundaq bimene nezer bilen qarighan hem qarighularche yekün chiqarghan eli xojaxun’gha «sumurgh heptilik zhurnili» ning tekliplik aptori chén enning «amérika ziyaliyliri − amérika jem’iyitige tesir körsetken mutepekkurlar» dégen kitabining 217 - bétide édward se’idni tonushturup kélip «u bügünki dunyadiki meshhur alimgha we dunya ziyaliylirining wijdanigha aylinip qaldi» dégen bahasini körüp béqishni tewsiye qilimen.
Eli ghojaxunning yuqiriqi tehlili uning «sherqshunasliq» qa chétilidighan herqandaq munaziride közlirini parqiritip qarap turushtin bashqigha yarimaydighan derijide töwen sewiyelik közetküchi ikenlikini ispatlashqa toluq yétidu. Men eli ghojaxunning bu exmiqane tehlilini we nadanlarche yekünini oqup, uning munazire qilishqa peqet sherti toshmaydighanliqini hem erzimeydighanliqini hés qilghan bolsammu, emma, sherqshunasliqning mahiyiti we meqsiti heqqide köpligen ziyaliylirimizningmu chüshenchisi tayinliq ikenlikini nezerge élip yenila reddiye bérishni muwapiq kördüm.
Eli ghojaxunning sherqshunasliqni ilim nuqtisidin emes, siyasiy zorawanliq, medeniyet mustemlikisi nuqtisidin muhakime qilidighanlar yéqinqi zaman tarixida gherbning mustemlikisige uchrap baqqan yuqiriqi döletlerning tetqiqatchiliri, dep chüshinishi tolimu bilimsizlik.
Bundaq bimene chüshendürüshtin yene qandaq yekün chiqidu, dégende «yéqinqi zaman tarixida gherbning zulumigha emes manjularning zulumigha uchrighan bizdek milletler sherqshunasliqni siyasiy nuqtidin emes, sap ilim nuqtisidin muhakime qilishimiz lazim» dégen yekün chiqidu. Chünki biz gherbning mustemlikisige we sherqshunasliqning ziyinigha uchrimighan ikenmiz. Bu nuqtida éli ghojaxun yene «bashqilarning mesilisini özimizningkidek hés qilip, endikip kétishning hazirche hajiti yoq dep éytishqa bolidu» dégen sözini qoshumche qilidu. Qarighanda waqti kelgende eli ghojaxun bizge «endikip kétishning emdi hajiti bar» dep yolyoruq béridighan oxshaydu. Biz shu chaghda andin gherbke, sherqshunasliqqa siyasiy nuqtidin qarisaq toghra bolidiken.
Munaziride yuqiri sewiyelik diyalog shekillendürmey, töwen sewiyelik wari - wari peyda qilidighan bundaq ichi kawak munazirichige béridighan reddiyemni men töwendiki on so’al arqiliq otturigha qoyimen.

① rusiyening sherqshunasliqi bir pütün sherqshunasliq katégoriyesige kiremdu, kirmemdu? Nawada «kiridu» dep qaralsa, undaqta, rusiyening sherqshunasliqi néme meqsette shekillen’gen? Charrusiye öz sherqshunaslirining türkiy xelqler jümlidin uyghurlar heqqidiki tetqiqatlirigha asaslinip türkiy xelqlerge jümlidin uyghurlargha qandaq zulum körsetken hem qandaq siyasiy tedbirlerni chiqarghan?

② uyghurlarning 19 - we 20 - esirdiki teqdirige pichim késilidighan halqiliq peytliride amérika, en’gliye we rusiye uyghurlargha paydiliq qararlarni chiqarghanmu yaki ziyanliq qararlarni chiqarghanmu?

③ sherqshunaslar shinjanggha uyghurlarning maddiy we meniwiy qimmetlirini dunyagha tonutushni meqset qilip kelgenmu yaki öz meqsetlirini aliy nishan qilip kelgenmu?

④ mustemlike biwasite halettila bolamdu yaki wasitiliq halettimu bolamdu?

⑤ mustemlike qattiq wasitilerdinla terkip tapamdu yaki yumshaq wasitilerdinmu terkip tapamdu?

⑥ gherbning neziride özi biwasite mustemlike qilip baqqan dölet we rayonlarla sherq hésablinamdu yaki pütkül sherq elliri sherq hésablinamdu?

⑦ sherqshunasliq peqet gherbning mustemlikisige uchrap baqqan döletlerdiki tetqiqatchilarning neziridila siyasiy menidiki ilimmu yaki mesililerge heqiqet nezeri bilen qaraydighan tetqiqatchilarning neziridimu siyasiy menidiki ilimmu?

⑧ bügünki künde sherqshunasliqni siyasiydin pütünley xaliy ilim halitige keldi dep hésablashqa bolamdu?

⑨ siyasiy menidiki sherqshunasliqning zeherlesh usulliri hemme kishi biliwalghudek derijide roshen bolamdu yaki tuymighudek derijide yoshurun bolamdu?

⑩ siyasiy menidiki sherqshunasliqning muddi’asi üchün xizmet qilidighan sherq ziyaliylirining hemmisi öz qilmishining xaraktérini éniq bilemdu yaki bilmigen ehwalda ularning senimige dessewéremdu?

Siyasiy jehette bekla sadda uyghur ziyaliylirining azraq bolsimu segip qélishi we eli ghojaxundek mustemlikichilik bilen sherqshunasliq bir gep emes dep qaraydighan nadan qelemkeshlerning közini échip qoyush üchün men shinxua neshriyati 2008 - yili neshr qilghan, rusiyelik akadémik nékolay iwanowich riwkofning «chong döletning tiragédiyesi − sowét ittipaqining yimirilishining sewebliri we aqiwiti» dégen kitabining «qalaymiqanchiliq nedin keldi» dégen 1 - babining 1 - bétidiki bir nutuqni misal keltürmekchi. Rizhkof kitabida mundaq yazghan:
«qelem tewritishtin ilgiri 1945 - yili, yeni 60 yilning aldida amérika merkiziy axbarat idarisining bashliqi allén dullésning amérika périzdénti tirominning aldida, xelq’ara munasiwet komitéti yighinida bayan qilghan nutqini tilgha élip ötüshke toghra kélidu. U shu chaghdilaa sowét ittipaqini parchilashtiki meqset, wezipe we wasitilerni mundaq otturigha qoyghan.

* * *

Urush ayaghlishish aldida turmaqta, hemmini bir amal qilip muwapiq hel qilghili, hemmini öz jayida orunlashturghili bolidu. Biz hemme némimizni serp qilip, yeni hemme altunimizni, barliq maddiy küchimizni chiqirip kishilerni bizge lazim bolghan halette yasap chiqimiz, ularni gépimizni anglaydighan qilimiz.
Ademning kallisi, éngi özgirip turidu. Biz kishilerning kallisini qalaymiqanlashturalisaqla qimmet qarishini biline - bilindürmey özgerteleymiz hem ularni yoshurun almashturuwétilgen bir xil qimmet qarishigha ishinishke mejburliyalaymiz. Buni qandaq amal bilen ishqa ashurush kérek? Biz choqum rusiyening ichki qismidin bizning idiyewi éngimizgha qoshulidighan ademlerni tépishimiz, ittipaqdash qoshun tépishimiz kérek.
Misli körülmigen kölemdiki bir meydan tiragédiye − eng tiz pükmes bir milletning halaketke yoluqush tiragédiyesi perdimu perde orunlanmaqchi, ularning özlük éngi qutulduruwalghili bolmaydighan derijide yoqulushqa yüzlenmekchi. Alayluq, biz edebiyat we sen’et ichidin ularning ijtima’iy mewjutluqini bara - bara öchürüwétimiz. Sen’etkarlirini terbiyelep ularning xelq ammisining chongqur qatlimida yüz béridighan jeryanlarni ipadilesh yaki tetqiq qilish qiziqishini yoqqa chiqirimiz. Edebiyati, tiyatiri, kinoliri, mana bularning hemmisini insanlarning eng rezil héssiyatini ipadileydighan we medhiyeleydighan qiliwétimiz. Biz barliq charilar bilen atalmish bir türküm sen’etkarlarni qollap we kötürüp, ularni kishilerning éngigha jinsiyetke choqunush, zorawanliqqa choqunush, xorlashqa choqunush, asiyliq qilmishigha choqunush, omumen barliq exlaqsizliq qilmishlirigha choqunushni singdürüshke ündeymiz.
Biz biline - bilindürmey emma pa’al hem dawamliq halda ularning emeldarlirining xalighiniche eskilik qilishigha, xiyanet qilishigha, pirinsipni qayrip qoyushigha türtke bolimiz. Bara - bara ular dogmatizm we ishni keynige sürüsh yaxshi qilmish dep qaraydighan, semimiylik we durusluq kishiler teripidin mesxire qilinidighan, hemme adem uni közge ilmaydighan we weziyetke mas kelmeydighan nerse dep qaraydighan bolidu. Mutehemlik we nomussizliq, aldamchiliq we yalghanchiliq, haraqkeshlik we zeher chékish; Ademlerning bir - biridin éhtiyat qilidighan bolup kétishi yirtquch haywandin qorqushtinmu éship kétish; Uyulush héssiyati yoqulush, satqinliq, milletchilik we milletler ara öchmenlik, aldi bilen rus millitige bolghan öchmenlik kücheytilidu. Biz epchil charilerni qollinip, mana bularning hemmisini biline - bilindürmey muqeddesleshtürimiz. Bularni porek - porek échilduruwétimiz ... Peqet az sandiki ademliri, intayin az sandiki ademlirila zadi némining yüz bériwatqanliqini hés qilalishi yaki tonup yételishi mumkin. Lékin biz bundaq ademlerni yétim, yölenchüksiz halette qaldurimiz. Ularni kishilerning mesxire qilish obyéktigha aylandurup qoyimiz. Biz ulargha töhmet chaplaash charilirini tapalaymiz. Ularni jem’iyetning süpüründiliri dep jakarlaymiz. Biz bolshiwizmning yiltizini qomurup tashlap, meniwi exlaqning asasini chakinilaashturimiz hem uni taziliwétimiz. Biz ishni yash - ösmürlerdin bashlaymiz. Asasiy doni yashlargha tikimiz. Ularning süpitini özgertip chiritiwétimiz. Ularni nomussiz zatlargha, chakina kishilerge we dunyawizmchilargha özgertiwétimiz. Mana bularni biz choqum ishqa ashurimiz.»

* * *

Amérika merkiziy axbarat idarisining bashliqi allén dullésning 1945 - yili «ittipaqdash dölet» dep qarilidighan sowét ittipaqini gumran qilish üchün amérikining tiromin qatarliq aliy emeldarlirigha sözligen mushu nutqidin biz 18 - we 19 - esirlerde jahan’girlik qara niyiti urghup tashqan gherb xiristiyan döletlirining gheplette qalghan, ajiz, qalaq musulman ellirige we sherqiy asiyadiki junggo qatarliq döletlerge qandaq rezil pilanlarni tüzgenlikini perez qilaalaymiz. Biz tarixning bu qeder keng hem muhim tereplirige nezer aghdurmay, mustemlikichilik shara’itida shekillen’gen we shuning üchün xizmet qilishni bash wezipe qilghan sherqshunasliqni eli ghojaxundek «az bir qisim diniy, siyasiy, mustemlike xahishidiki sherqshunasliq namidiki eserler bilen intayin köp we yuqiri süpetke ige ilim menisidiki sherqshunasliqni ayrish kérek» dep qarap yürsek, siyasiy jehette pishmighan milletlerning ziyaliylirida körülidighan sadda pikir qilish mesilisini sadir qilghan bolimiz. Shunga biz sherqshunasliqni «ijabiy teripi köp», «sap ilim» terkibi chong dep qarisaq, yenila nadan ikenlikimiz ayan bolidu.
Sherqshunasliqni chong jehettin aqlashqa urun’ghan eli ghojaxun pelipetish asaslirini, gah cholta, gah bimene muhakimilirini yézip kélip, axirida biraqla sekrep mundaq yazidu: «bügünki künde biz körüwatqan dunya medeniyet tetqiqat netijilirige qarighanda, sherqshunasliqtin ibaret bu penning sap ilmiy tetqiqat tüsining qoyuqluqi bilen xaraktérliniwatqanliqini dunya ilim sahesidikiler birdek maqullaydu.»
Eli ghojaxunning qarisigha yazghan bu bayanida kishige eng exmiqane tesirat béridighan yéri «dunya ilim sahesidikiler birdek maqullaydu»dégen bayanidur. Bu asasi yoq gepni qarisigha sözligen eli ghojaxun’gha bügünki künde gherb elliride we bashqa jaylarda intayin bazar tépiwatqan «kéyinki mustemlikichilik» (后殖民主义), «yéngi mustemlikizm» (新殖民主义), «kéyinki mustemlike nezeriyesi» (后殖民理论) we «kéyinki mustemlike obzorchiliqi» (后殖民批评) dégen pen we tetqiqatlarning némige qaritilghan halda qanat yéyip kétiwatqanliqini öginip qoyushini, «sherqshunasliq» dégen katta esirini yézip jahan’gha tonulghan édward se’idni ilim sahesidikilerning néme üchün «xelq’aragha meshhur kéyinki mustemlike nezeriyechisi» dep teripleydighanliqini chüshinip qoyushini tewsiye qilimen.
Eli ghojaxunning sherqshunasliq toghrisidiki taqqa - tuqqa bayan we muhakimilirige jiddiy reddiye lazim bolghachqa bu téz yazmini yazdim. Meqsitim uning bir pütün maqalisidiki xata qarashlirigha birmu bir reddiye bérish emes. Sewebi shuki, uning maqalisidiki li’on solowyowgha, nesiridin ependige we extem ömerning «nesiridin ependi» dégen kitabigha alaqidar aqlash sözlirini munazire qilghuchiliqi, reddiye bérip yürgüchiliki yoq dep qaraymen. Bu jehette ottura mektepning edebiyat oqutquchisi bolghan eli ghojaxunning oshuqche suwaqchiliq qilmay aldi bilen manga extem ömerning yazghan «nesiridin ependi» dégen kitabining zhanér jehettin qaysi zhanérgha tewe ikenlikini éniq dep bérishini soraymen. Chünki men maqalemde bu kitabni hemme jehettin exletke chiqiriwetkendin sirt «bu eser bedi’iylik jehette bek qopal, edebiyatning héchqandaq zhanérigha yaki sheklige chüshmeydighan ghelite eser» dep bahalighan. Zhanériningmu müjmel ikenliki toghrisidiki bu baha bir edebiy eser üchün eng éghir haqaret hésablinidu. Qéni eli ghojaxun pakit we nezeriye jehettin méning mushu bahayimni aghduralamdikin? Eng mes’uliyetsizlik bilen yézilghan bu paxpax kitabni bayan tiligha asasen yaki sinariye yaki powist digili bolmighanning üstige kitabning 245 - bettin 255 - betlirigiche héchqandaq ish qoshmay on parchidek letipini shu pétila kirgüzüp qoyghanliqigha qarap letipiler toplimi déyishkimu bolidu. Pakit üchün men yuqiriqi betlerdin élin’ghan munu üch letipini oqurmenlerge pakit süpitide körsitip qoyay. Éli ghojaxun bu mesilini qandaq chüshendüridikin?

Urush qandaq partlaydu

− dada, urush qandaq partlaydu? − dep soridi bir küni ependimning oghli.
− shunimu bilmemsen, mesilen, dadang bilen apang urushqanda ...
− ependim, bala sizdin öydiki urushni emes, döletler ara bolidighan urushlarni qandaq partlaydu dep sorawatidu, − dédi ependimning ayali ependimning gépi tügimeyla ornidin turup.
− döletler ara bolidighan urushmu öyde bolidighan «urush» qa asasen oxshap kétidu, − dédim ependim.
− zadi qandaq partlaydu? Baligha obdan chüshendürmemsiz, − dédi ayali.
− qandaq partlaytti, sen aghzingni buzisen, men buninggha chidimay séni tillaymen, axir «urush» partlaydu! − dédi ependim.
− qoyunge sizni, dep bérelmidingiz! − dédi ayali qayil bolmay.
− emise özüng chüshendür! − dédi ependim narazi bolup.
− boldi, boldi talashmanglar, urushning qandaq partlaydighanliqini bilip boldum! − dédi ependimning oghli.

Undaq qazan’gha mundaq chömüch

− sen dunyadiki eng yaxshi xotun, men néme désem shuni qilisen, qéynanam manga bir talla qizni tughup bériptiken, − dédi ependim meshrepke bérish üchün nahayiti mulayimliq bilen.
− hey, eger anam ikkini tughup bergen bolsa qandaq qilattingiz? − dédi ayali renjigen halda.
Ayalining bu so’ali ependimni jiddiyleshtürüp qoydiyu, undaq qazan’gha mundaq chömüch dep:
− unimu alattim - de! − dédi.

Ezra’il méning qéshimgha kelmey ...

Ependim sekratta yatqanda yénida köz yéshi qilip turghan ayaligha:
− xotun, qarighanda men bolalmaydighan oxshaymen, sen bérip chirayliq yasinip, girim qilip kélip yénimda külüp tur! − dédi.
− bu néme déginingiz, xeq néme deydu, men qaysi yüzüm bilen shundaq qilimen, − dédi ayali uning gépige heyran qilip.
− shunimu chüshenmidingmu? Shundaq qilsang ezra’il méning qéshimgha kelmey, séning qéshinggha baridu, − dep chüshendürdi ependim.

* * *

Mana mushundaq teyyar letipilerni chékit, peshlirinimu özgertmey kitabigha kirgüzüp qoyghan, esirining bir yérini héli sinariye tilida, héli hékaye tilida yazghan yazghuchining süpetsiz yazmisini qaysi zhanérgha tewe qilish mumkin? Mushundaq töwen sewiyelik «edebiy exlet» ni eli ghojaxun «körünüp turuptuki, letipilerni eslide bar bolghan satirik, yumurluq, pelsepiwi xususiyitini yoqatmasliq asasida nispiy musteqilliqqe ige qilish bilen pütün kitabning mezmun izchilliqi we baghlinishini saqlap qélishtin ibaret zil ijadiyet pa’aliyitige yazghuchi estayidilliq we mes’uliyetchanliq bilen mu’amile qilghan» dep maxtap uchurishi némidin dérek béridu?
Bilish kérekki, obzorchiliq bilen guppangchiliq perqlinidu. Munazirichi bolush bilen wari - warichi bolush perqlinidu. Extem ömerning bu kitabini «héchnémisi muqamgha chüshmeydighan atalmish kitab», «uyghur balilirining qelbini kirleshtüridighan meynet kitab», bundaq kitabni neshr qildurush «iqtisadiy ach közlük we ijtima’iy kalwaliqtin bashqa nerse emes» dep bikar éytmidim. Pakit üchün kitabning 145 - bétidiki bir meynet letipini oqup baqayli:

* * *

− osmanjan ustam, bu shatutini nedin ekeldile?
− akam atayin alghach keptu, dukan’gha ekéliwaldim, − dédi osmanjan.
− dukan’gha bir obdan yarishiptu, emma bu salam bermeydighu? − dédi ependim.
− bu shatuti eslide nurghun milletlerning tilida sözliyeleydiken. Emma, ayrim alahide salam bérip putini tutmisa salamlashmaydiken, − dédi osmanjan.
Ependim shatutigha qolini tenglidi, shatutimu ong putini uzatti.
− essalamu’eleykum, shatuti, − dédi ependim.
− xéllo, ependi! − dédi shatuti.
− pah, pah, qaltisken, in’glizlar ögetken - de, − dédi ependim.
− yene bir putini tutsila, ependim, − dédi osmanjan.
Ependim shatutining yene bir putini tutti.
− zidrastiwi! − dédi shatuti.
− orusmu béqiptikende buni, uyghurchini ögetsek bolghudek, − dédi ependim.
− ikki qollirida ikki putini teng tutsila qéni? − dédi osmanjan.
Ependim teng tutti.
− ikki putni tutqan’gha qarighanda uyghur oxshimamla, ghojam? − dédi shatuti.
Ependim heyran qaldi. Satirashxanidikiler «paraqqide» külüshüp ketti.

* * *

Bügünki résturan, qawaqxanilirimizda lawza qiziqchilar teripidin sözlinip omumliship ketken mana mushundaq meynet yumurlarni nesirdin ependimning letipisi süpitide kitabigha kirgüzüp uyghur balilirigha sun’ghan extem ömerni éli ghojaxunning extem ömer bu eserni yézishta «estayidilliq we mes’uliyetchanliq bilen mu’amile qilghan» dep maxtishi kishining ghezipini keltürmemdu. Mushu letipini extem ömerning kitabidin oqughan birer uyghur balisi ata - anisidin «ikki putni tutqan’gha qarighanda uyghur oxshimamla, ghojam» dégen sözning menisi néme dep sorap qalsa, ongaysizlan’ghan ata - ana néme dep chüshendürüshi mumkin? Bu chaghda eli ghojaxun otturigha chiqip «yazghuchi extem ömerning nesirdin ependi obraziini yaritishtiki meqsiti uyghurlarning halqiliq qimmet qarashlirini ekis ettüridighan,türkiy qowmlargha ortaq simwol bolghan nesirdin ependi simasini uyghur milliy kultur bostanliqida téximu julalandurush,uningdin nep élishni xalaydighan ewladlargha,dewrge mas bir shekilde teqdim étishtin ibaret» dep chüshendürüsh berse normal exlaqiy anggha ige bir adem bu xil tétiqsiz mu’eyyennleshtürüshtin heyran bolmay qalamdu?
Obzorchiliq ilmiy,adil,obiyktip pirinisp boyiche élip bérilidighan pa’aliyet.Obzorchiliqni kazzapliq dep bilip qalghan eli ghojaxunning extem ömerning mezmunidin tartip shekligiche, idiyesidin tartip jümle - imlalirighiche pütünley exlet hésablinidighan esirini «estayidilliq we mes’uliyetchanliq bilen mu’amile qilghan» halda yézilghan dep maxtap uchurghanliqigha qarap, néme déyishni bilmey qaldim. Idward se’idtek «dunya ziyaliylirining wijdani» dep teriplen’gen heq sözlük edebiyat obzorchisini, gherbke qéyidap sherqshunasliqqa we sherqshunaslargha töhmet qilghan töhmetchi dep bahalighan eli ghojaxunni eqellisi qaysi zhanérgha tewelikinimu ayrighili bolmaydighan bir meynet yazmini «estayidilliq we mes’uliyetchanliq bilen yézilghan» dep maxtap - uchurushlirigha qarap néme dep teriplisek bolar? Eli ghojaxunning aniq pakitqa köz yumidighan, logikigha chüshmeydighan pelipetish mulahiziliri bilen sawat xaraktérliq chüshenchilirini ezweylep wari – wari qilidighan yéziqchiliq istilini oqurmenler özliri teripliwalsun.
Belkim bir qisim oqurmenler eli ghojaxunning munazire maqalisidiki muhakime we tenqidlirining birersimu muwapiq emesmu dep sorishi mumkin. Men ularning bu so’aligha eli ghojaxunning maqalisidiki bir tenqidni qobul qilidighanliqimni bildürüp qoyimen. Eli ghojaxun maqaliside sartirining nobél mukapatini ret qilishtiki sewebi toghruluq éytqan sözliri üstide pikir bayan qilip kélip méni «bir bolsa bu sözlerni xata terjime qiliwalghan, bir bolsa ilmiylikke yat halda qorqmay özgertiwetken» dep eyibligen. Men bu sözlerni ilmiylikke yat halda qorqmay özgertiwetken emes. Heqiqeten xenzuche jümlidiki «we» dégen baghlighuchigha diqqet qilmay terjimide qéyip kétish ehwali sadir qilip qoyuptimen. Menbege sélishturup körüp béqishni xalaydighanlar béyjing uniwérsitéti neshriyati 2009 - yili neshr qilghan, kolléktip teripidin tüzülgen «chet el edebiyati tarixi» dégen kitabning 282 - bétige muraji’et qilip baqsa bolidu. Men bu yerde yene eli ghojaxunning pakistanliq yazghuchi hem siyasiy pa’aliyetchi iqbal ehmed (1999 − 1933)ning ismini méni xata aldi dep, toghrisi «ekber ehmed» idi dégen pikrini xata dep eskertip qoyimen. Chünki iqbal ehmedning ismi «miras» zhurnilida hem «yéngi esir − mutepekkurlar sadasi» dégen kitabta «ekber ehmed» dep élin’ghan bilen emeliyette uning ismining xenzuchisi «伊克巴•阿哈迈德», in’glizchisi«Eqbal Ahamad» dep élinidu.