«Ughur on ikki muqam »tékistige kirgüzülgen Newaiy ghezelliri heqqide

Shemsiye Niyaz


1.«uyghur on ikki muqami» heqqide

«uyghur on ikki muqami»uyghur shé’iriyitining muzikiliq ipadisidur. Muqamlar’ajayip chongqur menilik , bay mezmunluq , rengmureng tüslük ,bedi’iy pasahetlik , yenggil hem éytishqa eplik kilassik shé’irlar , béyit-qoshaqlar bilen janlinidu.Her bir muqamning birinchi qismi munajat sheklidiki ghezelni öz ichige alghan bulup ,yar (allah)qa bolghan ishqi muhebbitini ipadileydu.Herbir muqamning ikkinchi qismi xelq ichige keng tarqalghan ipikiliq dastanlar bilen téximu yarqin tüske kirip, anglighuchilargha siyuzhitliq pelsepiwi we didaktikiliq tékistler arqiliq yenimu tesirchan istétik hozur béghishlaydu.Meshrep qismidiki kuyler köpinche uyghur edebiyatida keng omumlashqan béyit-qoshaqlar we bulargha mas kélidighan klassik shé’irlar bilen ewjige kötürülidu-de,anglighuchilar özlirini untughan halda naxsha-ussullar qaynimigha shungghuydu.

Uyghur muqamliri –uyghur xelqi we uning ejdadlirining ,minglighan yillardin béri dawamliq tawlinip kelgen bedi’iy tepekkür kiristali,istétik hisyatining muzikiliq cheshmisi.

Uyghur muqamliri –uyghur xelqining özige xas milliy xaraktéri we étnologiyilik turmush medeniyitining po’étik dastani we folklor qesirisi.

Uyghur muqamliri –uyghur xelqining esirler dawamida murekkep köreshler ichide üzülmey yangrap kelgen janliq muzikiliq mektipi, uyghur medeniyet tarixida tallan’ghan muteppekkür sen’et ustazlirini bir-birige tutashturidighan tarixiy karidor.

Uyghur xelqi öz meshreplirini,öz muqamlirini millet gewdisidiki «hayat iqtidari», «rohiy iqtidar»,«tepekkür iqtidari»ünche-merwayitlirini tutashturidighan «jan rishtisi»dep muqeddes bildi.Ehwal xuddi «rak muqami»ning bashlinish muzikisigha sélin’ghan ghezilidikidek boldi :

«setarim tarigha jan rishtesidin tar eship salsam,

Aningkim nalesidin binewaning könglini alsam. »

(meshrep)

Uyghur muqamlirining teqdir-qismetliri del uyghur medeniyitining teqdir-qismetliri , shundaqla uyghur xelqining teqdir-qismetliri bulup qaldi.

«uyghur on ikki muqami»ning qézilip-retlinip bügünki dewrimizge yétip kélishide se’idiye xanliqining qurghuchisi se’idixanning oghli abdureshidxanning hamiyliqida we medetkarliqida meshhur muqamshunas ,sha’ir qidirxan we xanish amannisaxanlar öchmes töhpe qoshqan.Ene shu amannisaxan bashchiliqida retlinip meshhur muqamshunas turdaxun aka warisliq qilip saqlighan we 1954-yili notigha élin’ghan «on ikki muqam» tizimlikliri töwendikiche:

1.Rak muqami 23 neghme 20 misra

2.Chebbiyat muqami 23 neghme 251 misr

3. Mushawirek muqami 31 neghme 363 misra

4.Charigah muqami 18 neghme 212 misra

5.Penjigah muqami 25 neghme 240 misra

6.Öz’hal muqami 29 neghme 224 misra

7.Ejem muqami 17 neghme 143 misra

8..Ushshaq muqam 23 neghme 286 misra

9.Bayat muqami 19 neghme 119 misra

10.Nawa muqami 20 neghme 209 misra

11. Sigah muqami 6 neghme 72 misra

12.Iraq muqami 8 neghme 102 misra

«uyghur on ikki muqami »da, jem’iy 242 neghme(muzika), 2470 misra bar.

Lékin,«uyghur on ikki muqami »bashtin-ayagh birdek 12bilen cheklen’genmu emes .Muqam öz tarixida köp qétim kémiyish, köpiyish,qoshulup ixchamlinish, oxshimighan yerlik wariyantlarni peyda qilish tarixini béshidin kechürgen.

«uyghur on ikki muqami »-uyghur rohining eng keng ammiwiylashqan tipik bedi’iy körünishi, sen’et örp-adetlirining séstimilashqan mujessimi.Uyghurlar özlirining xoshalliq künliridimu, qayghu-hesretlik tünliridimu «on ikki muqam»gha iltija qildi.Xuddi uyghurlarning qedimki pelsepilik qarishida pütün ka’inatqa hayatliq bexish etküchi asman boshluqidiki yoruqluq séstimisini «on ikki burch»qa tedbiqlighinigha oxshash, uni özlirining bedi’iy tesewwuri boyiche «on ikki muqam»timsalida obrazlashturup, yüksek meniwiy tüwrükke aylandurdi.Shunga «on ikki muqam» noqul sen’et hadisisi bolmastin, belki aldi bilen xelqimizning ana tebi’et qoynida qozghalghan bedi’iy tesewwurliri we sen’et örp-adetlirining muzikiliq yighindisidur.

Uyghur naxsha-muzika sen’itining anisi bolghan«on ikki muqam»bir waqittila bir yerde, birer shexis teripidin bir yolila peyda bolghan emes. Belki her yerde, uzaq tarixiy dewirler jeryanida kolliktip teripidin bir-birlep ijad qilin’ghan en’eniwiy 12sékildin ibaret uyghur mélodiyisining timsalidur.

«uyghur on ikki muqami »gha 44neper klassik sha’irning aruz weznining alte xil behride yézilghan 2524misradin artuq pasahetlik shé’irliri tallap kirgüzülgen bulup,bu tékistlerning téma da’irisi keng, mezmuni mol we rengdar, bu tékistlerge uyghur xelqining herqaysi dewrlerde yashighan söz sen’etkarlirining eqil-parasiti, milletning qelbi we yürek sadaliri mujessemlen’gen.

2.Newayining«uyghur on ikki muqam »tékistige kirgüzülgen ghezelliri toghrisida

Ghezel, bulupmu newayi ghezelliri aruz weznining eng yaxshi nemuniliridin biri.Aruz wezni bolsa urghuluq we urghusiz boghumlarning qanuniyetlik masliship kélishi arqiliq rétim hasil qilidighan wezin.Shunga uning muzikichanliqi ,rétimchanliqi intayin yuqiri.Démek, aruz wezni rétimliq, qanuniyetlik sen’et shekli bolghan muzika bilen eng yéqin. Mushundaq bolghanliqi üchün 15-esirde amannisaxan qatarliqlar muqamni qayta retligende muqam tékistliride newa’ining ghezellirini eng köp kirgüzülgen.

«uyghur on ikki muqam tékisti»ge kirgüzülgen newayi ghezellirining sitatiska jedwili



Misra sani
Ghezel sani
Muqam nami


106misra
53ghezel
Rak muqami
1

72 misra
36 ghezel
Chebbeyat muqami
2

48 misra
24 ghezel
Segah muqami
3

72 misra
36 ghezel
Chehergah muqami
4

14 misra
7 ghezel
Chehergah muqamining abi cheshmisi

28 misra
14 ghezel
Penjigah muqami
5

34 misra
17 ghezel
Öz’hal muqami
6

14 misra
7 ghezel
Öz’hal muqamining abi cheshmisi

40 misra
20 ghezel
Ejem muqami
7

74 misra
37 ghezel
Ushshaq muqami
8

36 misra
18 ghezel
Bayat muqami
9

42 misra
21 ghezel
Newa muqami
10

54 misra
27 ghezel
Mushawerek muqami
11

14 misra
7 ghezel
Iraq muqami
12

648 misra
324 ghezel
Jem’iy



Muqamshunas alimlarning tetqiqat netijilirige asaslan’ghanda yerken xanliqi dewride ötken sha’ir, muqamshuneslardin qidirxan yerkendi, melike amannisaxanlar nawayigha séghinidighan sha’irlardin bolghachqa uning shé’irlirini deslepki qedemde «uyghur on ikki muqami» gha kirgüzgenliki melum.1951-1954-yilliri turdi axun aka éytip simgha,léntigha aldurghan «uyghur on ikki muqami»gha newayi hezretlirining texminen 1300 misradin artuq ghezili tékist qilip kirgüzülgen bulup « on ikki muqam» tékistining texminen %50 ni teshkil qilidu.

1995-yili shinjang uyghur klassik eddebiyat we muqam tetqiqat jem’iyitining teshkillinishi bilen «uyghur on ikki muqami»ning tékistliri üchinchi qétim keng türde retlendi we toluqlandi.Bu mukemmel nusxigha newayining 648misra ghezili kirgüzülgen bulup,putun«uyghur on ikki muqam»gha kirgüzülgen klassik shé’irlarning %26 ni igelleydu.

Newayi hezretlirining ghezelliri néme üchün «uyghur on ikki muqami» gha köp kirgüzülgen? Méningche buning sewebi töwendikiche:

Birinchidin, elshir newayi uyghur xelqining söyümlük perzenti, köp qirliq, iqtidarliq, ulugh sen’etkari. Uni xelqimiz bir ewliyadek körup uningdin pexirlinip kelgen, shunga uning ghezellirini muzika medeniyitining mujessimi bolghan «muqam»gha kirgüzüp ewlattin ewlatqa tarqitip kelgen.Buninggha qazaq alimi choqan welighanof we ros alimi s.I moluwlarning qarashliri delil bolalaydu .

Ikkinchidin, newayining ghezelliri wetenperwerlik, insanperwerlik, meripetperwerlik,chin söygü-muhebbet, herxil ésil ügüt-nesihetler bilen tolghan bulup xelqimizge telim-terbiye bérishning bir desturi bolghan.

Üchinchidin, newayining ghezelliri aruz weznining herxil behirlirige toluq chüshidighan,muzika rétimi,udarliri küchlük bolghan ghezeller bolghan muqamlarning sutuq, shöbiliridiki naxsha qilip éytishqa tolimu mas kelgen.Démek,yuqarqi sewebler tüpeyli newayining ghezelliri eng köp kirgüzülüp besh esirdin béri uyghur muqamliri bilen yangrap, tarqilip, xelqimizge istétik zoq we terbiye desturi bulup kelgen we dawamliship kelmekte.

«uyghur on ikki muqam »tékistige kirgüzülgen klassik shé’irlarda ,asasliqi teqdirning qismetliridin xursinish, til güzelliki, hayatni qedirlesh, yaxshi nam-ataq qaldurup ötüshning muhimliqidin ibaret kéyinki ewladlargha pend-nesihet we ülge ibret bolalaydighan nurghun ésil mezmunlar ipadilen’gen déyishke bolidu.

«uyghur on ikki muqam»tékistige kirgüzülgen newayi eserliri tématik mezmuni,bedi’iy shekli jehettin xilmu-xil bulushi bilenmu,hejim jehettiki köpliki bilenmu ademni heyran qalduridu.Newayining öz dewrige nisbeten ré’al ehmiyetke ige bolghan siyasiy, ijtima’iy mesililerge béghishlan’ghan eserliride sha’irning ijtima’iy, pelsepiwiy nuqtinezerliri , dewrge bolghan munasiwiti merkezlik ipadilen’gen .U yene öz eserliride öz dewri üchün ilghar bolghan zor ehmiyetlik pikirlerni otturgha qoyghanliqi we bedi’iy maharitining yüksekliki bilen ulugh muteppekkür sen’etkardur.Newayining ijadiy tesiri uyghur xelqining muzika medeniyitidimu öz eksini tapti.Uyghur xelqining meshhur «on ikki muqami »ningnurghun neghmiliri newa’i ghezelliri bilen jaranglaydu.

Xotenlik molla ismetullah ibni né’metullah möjizining «tarixiy musiqiyun »namliq esiride körsitilishiche :«newa’i shé’iriyet dunyasidiki bir büyük sima bulushtn tashqiri , öz nöwitide istidatliq mughenni we muqamshunas bolghan,«newa» muqamini ixtira qilghan. »

«uyghur on ikki muqam»tékistige kirgüzülgen newayi eserliride xelqperwerlik, wetenperwerlik dostluq,chin muhebbet,sheyixler riyakarliqi qatarliq idiyilerni algha sürdi.Newayi bu xil en’eniwi témilarni özige xas tepekkür we maharet bilen yüksek derijide ipadilepla qalmastin, muhimi özi yashighan dewrdiki konkirt ijtima’iy munasiwetlerni, ré’al ziddiyetlerni biwaste közitip, zaman’gha bolghan munasiwitini adilliq bilen otturgha qoydi.Uningdin bashqa, newayining ghezellirini yene te’rif (teriplesh), sherhi hal (iz’har)dégen tiplargha bölüsh mumkin.

①te’rif tipidiki ghezellerde köpinche mehbubining hösni-jamali, xulqi-turqi melum oxshitishlar bilen tonushturilidu.

Mesilen:

Perdeghe kirgen kebi xurshidi rexshan her keche,

Ezmi xilwet eyler ol shebistan her keche.

(chebbeyat muqami, kichik seliqe )

Arezin yapqach közümdin sachilur her lehze yash,

Öylekim peyda bulur yulduz, nihan bolghach quyash.

(chebbayat muqami te’ezze)

Yuqarqi misralarda newayi mehbubining chéhrini kéchini yorutquchi chiraghqa oxshatqan hem yar weslige bolghan teqezzasini, wisal teshnaliqlirini qeyit qilghan.

Qildi ol ay alida ashiqlighim iz’harini.

Men anga sirrim dedim bilman aning esrarini.

(chebbayat muqami meshrep)

Mu’ellip bu misralarda yarning ruxsarini aygha oxshatqan, hem yargha öz könglini iz’har qilghanliqini emma yarning könglidikini bilmigenlikini hem uni tesewwur qilalmaydighanliqidek hésyatini ipadiligen.

②sherhi hal yaki iz’har tipidiki ghezellerde ichki dunya toghridin toghra molahize terzide sherhiylen’gen.Mundaq ghezellerde lirik qehriman asasen özining dertmenlik qiyapitini, hal-ehwalini tebi’iy hadisiler we nersiler arqiliq her tereplime ipadiligen.

Mesilen:

Saqiya men yutmighan xunabi hijran qaldimu?

Bermeseng mey emdi qan yutmaqgha imkan qaldimu?...

Chektiler mejruh könglümdin xeden’gin küch bile,

Bari,ey jan, muzhde’i bergilki,peykan qaldimu?...

Ey köngül, bu gülshen etrafigha baqkim, ghunche’i,

Kim köngül jem’ eyledi, bolmay perishan qaldimu?...

(rak muqami ,ikkinchi te’ezze)

Sha’ir buningda nida sen’iti (yaki saqigha muraji’et qilish), tégi-tektidin éytqanda özige murji’et qilish arqiliq özining hijran azabini, dertlik qelbini, wisal teshnaliqini yorutup bergen.

Bulardin bashqa aptor yene yarning biperwaliqi we ehdi yalghanliqi toghrisida mulahize yürgüzidu.

Mesilen:

Keche kelgümdur deban ol serw gülru kelmedi,

Közlerimghe keche tang atqunche uyqu kelmedi.

Lehze-lehze chiqtimu chektim yolida intizar,

Keldi jan aghzimgha-yu, ol shu bedxu kelmedi...

Talibi sadiq tapilmas, yoqsa kim qoydi qedem,

Yolgha kim ewwel qedem me’shuqi utru kelmedi.

(rak muqami ,kichik seliqe)

Bu newayining munajat nami bilen meshhur bolghan«kelmidi»namliq ghezili bulup, ushbu ghezelde mu’ellip yar ehdining yalghanliqi, özining yarining yoligha bolghan teqezzasini, mehbubigha bolghan intizarliqini, séghinishini, wisal teshnaliqlirini qeyit qilghan.

3.«uyghur on ikki muqam»tékistige kirgüzülgen newayi ghezellirining mezmuni

⑴«uyghur on ikki muqam»tékistige kirgüzülgen ishiq-muhebbet mezmunidiki ghezeller

«uyghur on ikki muqam»tékistige kirgüzülgen newayi ghezelliride ishiq-muhebbet témilirini köp qollan’ghan bulup, yar weslige bolghan teqezzasini, wisal teshnaliqliri we yargha bolghan séghinish, arzu-armanlirini lirik hem yarqin süretlep bergen.Uningdin bashqa yene, aptor wapasiz yar üstidin shikayet qilghan hem «chin muhebbetning asasi ishench we sadaqet»dégen idiyini otturgha qoyush arqiliq ashiqlarni wapadar, sadiq bulushqa ündigen.

Mesilen:

Körgeli ösnüngni zaru-mubtela boldum sanga,

Ne belaligh gün edikim ashina boldum sanga.

Her neche dedimki gün-gündin üzey sendin köngül

Wahki gün-gündin bettrraq mubtela boldum sanga.

Her qachan dedim wefa qilghil,manga zulmi eyleding,

Sen qachan deding fida bolghil, fida boldum sanga.

Qay peri peykerghe dersen telbe boldung bu sifen,

Qay peri peyker, ne qilsang qil manga, boldum sanga...

(chebbeyat muqami, kichik seliqe)

Yuqarqi ghezellerde newayi öz yarigha bolghan otluq méhir-muhebbitini, ishqiy-piraqlirini, séghinish hésyatini nahayiti yarqin, güzel tilar bilen süretlep bergen bulup, yarigha bolghan wisal teshnaliqlirini qeyit qilghan.

Ishiq ara menmen bimihnetu ghem bolmaghan,

Janidin mehrum olup janan’gha mehrum bolmaghan.

Yüz wefa eylep jefadin özge nef’i körmegen,

Ming jefa körüp, wefasi zerre’i kem bolmaghan,

Ming quyashche körgen öz yarin, welé yar alida.

Enjüm ermes terdur ahim otidin kök seqfide,

Wahki, bu terdin binayi qalmadi nem bolmaghan.

(chebbeyat muqami,kichik seliqe)

Yuqarqi misralarda mu’ellip yar weslige yételmigenliki, yari üchün herqanche pighan cheksimu mehbubining söygü jamidin wisal sharabini ichishke muyesser bolalmighanliqidek hésyati ipadilen’gen.

Newayi chin muhebbetning asasi ishench we sadaqet dep qaraydu,uning bu heqtiki ghezellirimu az emes.

Mesilen:

Könglüm örtensun eger gheyringghe perwa eylese,

Her köngül hemkim sening shewqungni peyda eylese.

Her kishi weslin temenna eylesem, newmid öley,

Her kishi hemkim sening wesling temenna eylese.

Özgeler husnin temesha eylesem, chiqsun közüm,

Gheyr zikrin ashkara etse, lal olsun tilim.

(chehergah muqami, te’ezze)

Yuqarqi béyitlarda, newayi özining yarigha bolghan muhebbitini, eqidisini nahayiti güzel tillar bilen süretlep bergen hem bu arqiliq öz yarigha bolghan chin eqidisini, ishqiy-piraqini qeyit qilghan.

Wahki boldum ishiq ara bir biywefagha mubtela,

Bolmasun ehli wefa mundagh belagha mubtela.

Anglaghay mejnunlughu biddillighimni her kishi,

Kim buluptur bir periwesh dilrebagha mubtela.

Ey newa’i yana ol bed ehdidin bolsam xelas,

Ehd qildimkim, yana bolmay yanagha mubtela.

(newa muqami,te’ezze)

Yuqarqi misralarda mu’ellip wapasiz yargha bolghan ahu-pighanlirini, dert-hesretlirini bayan qilghan.Hem héchbir kishining özidek kün’ge qalmasliqigha dewet qilghan.Shuning bilen bir waqitta özini yene oxshash ehwalgha duchar bolmasliqqa ündigen hem agahlandurghan.

⑵«uyghur on ikki muqam»tékistige kirgüzülgen newayi ghezelliridiki wetenperwerlik mezmun qilin’ghan ghezeller

Newayi meyli dunyawi edebiyatning ölmes témiliridin bolghan söygü-muhebbet toghrisidiki ishqi ghezelliride bolsun, meyli bashqa xildiki lirik ghezelliride bolsun, nesillerge chin muhebbetni ulughlash, sadaqet, wapa qatarliq exlaqi közqarash bilen sughurulghan güzel sézimlerni, wetenperwerlik, dostluq, rastchilliq, bilimge muhebbet baghlash qatarliq xisletlerdin perwish tapqan peziletler toghrisidiki ésil tuyghularni yadikar qildi.

Newayi ghezelliride yene öz ana wetinige bolghan chin insaniy muhebbitini güzel misralar bilen süretlep bergen.

Mesilen:

Deme yüzkim xoten gülzaridur bu,

Deme xet nafe’i tataridur bu.

Közi öltürse, le’li jan baghishlar,

Ejayip mudde’a iz’haridur bu.

(segah muqami, pishrew)

Yuqarqi misralarda mu’ellip yarning ruxsarini xoten gülzarliqigha oxshatqan hem shu arqiliq, xotenning intayin güzel, chirayliq zémin ilenlikini ipadiligen hem shuning bilen bir waqitta özining wetenperwerlik idiyisini téximu ilgirligen halda iz’har qilip bergen.

Teqwa ewi hemwar, subhem épi zunnar érur,

Ul külbe’i xemmar érur, ta kördüm ol lutbetin...

(rak muqami,nusxe)

Ghezelde sha’ir öz yarining güzellikini teswirligende wastilik halda lutbe’i chin-xoten güzilini tilgha élish arqiliq, öz yurtigha bolghan wetenperwerlik hésyatini singdürgen.

Ne newa saz eylegey bulbul gülistandin juda,

Eylemes tuti tekellum shekeristandin juda.

(iraq muqami,meshrep)

Yuqarqi ghezelde, mu’ellip özining tughulup ösken yurtidin, xelqidin ayrilghan herqandaq ademning weten ishtiyaqida dert-pighan chékidighanliqni, yurtidin ayrilghan ademning hetta xoshal-xoram, köngül azade bolalmaydighanliqidek halitini teswirlen’gen.

«uyghur on ikki muqam» tékistliri herqaysi dewr-zamanlarda izchil toluqlinip qismen özgertishler kirgüzülgen, uningda yuqarqidek exlaq, wetenperwerlik, ishqiy-muhebbet, wapadarliq küylen’gen, qedirleshke tégishlik ésil mezmunlar asasi orunni igelligen.Shundaqla yene qismen dini idiyiler, sobéyiktip xahishlar, teqdirchilik qatarliq mezmunlarmu eks ettürüshtin xaliy bolalmighan.Shunga markisizimliq pelsepe boyiche, shakilini chiqiriwétip méghizini qobul qilish pirinsipi boyiche ilghar mezmunlargha warisliq qilishqa, selbi mezmunlargha tenqidi mu’amile qilishqa toghra kélidu.

4.«uyghur on ikki muqam »tékistige kirgüzülgen newayi ghezelliridiki bedi’iy sen’etler

Klassik shé’iriyette, omumen nesiriy-nezmiy eserlerde, bedi’iy sen’etler yeni teswiriy usullar 120xilgha yétidighanliqi melum. Newayi birer oy-pikirni anglitish üchün, shuninggha munasip kélidighan zhanir shekilni tallighandin kéyin, uninggha ishlitidighan bedi’iy sen’etke alahide ehmiyet bergen.Töwende newa’iy ghezelliride qollinilghan bedi’iy sen’etning birqanche xil türini körüp ötimiz.

⑴ teshbih sen’iti

Teshbih sen’iti-sherq edebiyatida keng tarqalghan sen’etlerning biri bulup oxshitish menisini ipadileydu.③

Teshbihte obraz qilip élinidighan sözler adette kishilerning hésyatigha küchlük tesir béridighan melum nersilerning isimliridin ibaret bolidu. Mesilen, güller, méwiler, qimmetlik tashlar, asman jisimliri we shuninggha oxshashlar.Güzellikning ghayiwiy nemuniliri bolghan adem qiyapetliridiki güzelliklermu mundaq obrazlarning muhim amilliridin hésablinidu.Mesilen, kirpikler xenjerge, oqqa, qarmaqqa, tiken’ge, chachlar sumbulgha, uning puriqi ipargha, etirge, qashlar yagha, méhrabqa, yéngi chiqqan aygha, güzellik hör-perilerning hösnige, yüz quyashqa, aygha oxshitilidu.

Mesilen:

Muzehhep eylegen peykanlaring jismim ara her yan,

Deme bash chektikim, chekti zebane shu’le’i hijran.

Qachan peykan körün’gey, hijran otining shu’lesi bolsa,

Ani tartip chiqarmaq zexm ichidin barmudur imkan.

(mushawerek muqami, muqeddime)

Newayi yuqarqi ghezellerde teshbih (oxshitish)usulini qollan’ghan bulup yarning kirpiklirini altun hel bérilgen oqqa oxshatqan, hem shu oqlarning hijran oti bulup özini qiynighanliqidek mezmunni eks ettürgen.

⑵ nida sen’iti

Nida sen’iti-xitaplardin paydilinish.④

«uyghur on ikki muqam»tékistige kirgüzülgen newayi ghezelliride yene nida sen’iti qollinilghan bulup bu arqiliq aptor özining chin hésyatini ipadiligen.

Mesilen:

Saqiya men yutmighan xunabi hijran qaldimu?

Bermeseng mey emdi qan yutmaqgha imkan qaldimu?

Eyki, dersen, isteseng weslimni jan qilghil fida,

Muni sor ewwelki, hejringdin manga jan qaldimu?

Ishiq mexfi qalmas axir, ey köngül,köp chekme jan,

Men hem ewwel köp yashurdum,körki, pinhan qaldimu?

(rak muqami ,ikkinchi te’ezze)

Yuqarqi misralarda mu’ellip nida sen’itini qollan’ghan bulup, bu arqiliq özining wisal teshnaliqini, yargha bolghan séghinish hésyatini ipadiligen.

⑶ mejaz

Mejaz-temsil qilish, sözlewatqini bildürmekchi bolghini bashqa-bashqa bolush.⑤

Mesilen:

Arezingni bagh ara chün kördi, heyran boldi gül,

Bergsiz qaldi nedinkim, bes, perishan boldi gül.

Badedin gül gül körüp ol yüzni, aning hejridin,

Chak-chak olghan köngüldek teh-beteh boldi gül...

Mey tiler könglüm chu bezmide ferawan boldi gül,

Herbiri bir taze qanligh daghi hijran boldi gül.

(penjigah muqami, mustehzad)

Yuqarqi misralarda newayi mejaz sen’itini qollan’ghan bulup, özining yarigha bolghan ishqiy-piraqini, yar weslige bolghan telpünishini «gül»ni waste qilip turup yarqin süretlep bergen.

⑷ tedrij sen’iti

Tedrij sen’iti-peydinpey kücheytish.⑥

Tedrij sen’itige newa’ining töwendiki ghezellirini misal keltürüsh mumkin.

Mesilen:

Keche kelgümdur deban ol serw gülru kelmedi,

Közlerimghe keche tang atqunche uyqu kelmedi.

Arezidek aydin erkende ger etti éhtiyat,

Rozgarimdek hem olghanda qarangghu kelmedi.

Ol periwesh hejridinkim yighladim diwanewar,

Kimse barmukin anga körgende külku kelmedi,

Közleringdin neche su kelgey dep öltürmeng meni,

Kim bari qan erdi kelgey, bu keche su kelmedi...

(rak muqami, kichik seliqe)

«uyghur on ikki muqam» tékistige kirgüzülgen newayining ghezelliride, bedi’iy sen’etning bir qanche xil usulliri teng uchraydu. Shunga,newa’i bir ghezelni bir xil sen’ettila yazghan dégili bolmaydu.

Mesilen:

Bagh ichre sanga sachti gül aqu qizil yafragh,

Shah bashighe andaqkim el aqu qizil yarmaq.

(ushshaq muqam,te’ezze)

Könglüm örtensun eger gheyringghe perwa eylesem,

Her köngül hemkim sening shewqungni peyda eylese.

(chehergah muqami, te’ezze)

Seher xawer shahi cherxi uzrekim xeyli heshem chekti,

Shu’a’i xet bile kohsa uze altun elem chekti.

(ejem muqami,kichik seliqe)

Yuqarqi misralarda mu’ellip tejnis, teshbih, mejaz qatarliq bedi’iy sen’etlerni qollan’ghan hem shu arqiliq shé’irning ahangdarliqini téximu yarqin süretlep bergen.

Omumen, newayi ottura esirde pütkül türkiy dunyasida eng shöhret qazan’ghan sha’ir bulush süpiti bilen uning eserliri qoldin-qolgha köchürülüp medrislerde derislik qilip ötülgen.Uning ghezellirining tili güzel, pasahetlik, wezni mukemmel, oqushqa qolayliq, lirikiliqi küchlük, pakiz hésyat bilen yézilghan bolghachqa kishiler köplep yadgha alghan.Yene kélip bu ghezellerning hemmisi ahangdarliqi yuqiri, rétimi, muzikidarliqi nahayiti maslashqanliqi üchün «uyghur on ikki muqami»din «xelq meshreliri»giche tallinishqa érishken.

Xulase qilip éytqanda, elshir newayining uyghur muqamlirigha körsetken töhpisi hemmidin ilgiri uning hékmetdar lirikilar bilen toyun’ghan shé’iriyitining sémantik küchi, rétimdar wezni we ipikiliq-istitikiliq tesiridin ibaret.Bu tesir esirler dawamida uyghur muqamchiliqi bilen newayixanliqining ajayip bir gewdilik asasida yangrap keldi.

Newayi ghezelliride hayat hékmetliri, ashiqlar otturisidiki chin muhebbet, wapadarliq chin insaniy exlaq-pezilet, wetenperwerlktin ibaret mezmunlar güzel we lirik bedi’iy wastilarning türtkiside chin we heqiqiy süretlen’gen bulup kitabxanlargha bedi’iy zoq béghishlaydu.

Elshir newayi ijadiyiti jümlidin sha’irning ghezelliri uyghur klassik edebiyatining jewhiri shundaqla intayin muhim qismini shekillendürgen. Elshir newayi ghezellirisiz «uyghur on ikki muqami»ni tesewwur qilghili bolmaydu.«uyghur on ikki muqami»da ahanggha sélin’ghan newayining xelqperwerlik, dostluq, wetenperwerlik, ijtima’iy adalet, barawerlik, ayallar azadliqi heqqidiki ghezelliri uyghur xelqining yuqiri we yüksek muzika sézimi bilen birliship we mene jehettin wayigha yétip,nechche esirdin béri xelqimiz uni küylep keldi.«uyghur on ikki muqami»bilen bir gewdige aylan’ghan elshir newayi ghezelliri xoshalliq we japa musheqqetlik künlerde xelqimizge hemrah bulup keldi. Newayi ghezelliri arqiliq xelqimiz özining güzel arzu-armanliri we kélechekke bolghan otluq telpünishini iz’har qildi.

«uyghur on ikki muqami»bilen «elshir newayi ghezelliri»ning bir gewde bulishi xuddi ikki xisletlik yultuzning uchrishishidek xelqimizning sen’et gülzaridiki qutluq en’ene. Muzika bilen shé’iriyitimizning nechche on esirlik tilarda dastan bolghudek qaynam-tashqinliq asasidiki tarixiy rawaji asasida meydan’gha kelgen milliy medeniyetni berpa qilishta bundaq nurane en’enidin bir minutmu ayrilip turalmaymiz.

Izahatlar:

①imin tursun: «newayi heqqide» 240-bet milletler neshiriyati, 1999-yili neshiri

②imin tursun: «newayi heqqide» 240-bet milletler neshiriyati, 1999-yili neshiri

③enwer haji ehmedow:«bedi’iy sen’etlerni bilemsiz?»6-bet sherq neshiriyati, tashkent 2006-yilliq neshiri

④ibrahim mut’i «ibrahim mut’i ilmiy maqaliliri»6-bet milletler neshiriyati, 2007-yili neshiri.

⑤ibrahim mut’i «ibrahim mut’i ilmiy maqaliliri» 7-bet milletler

Neshiriyati, 2007-yili neshiri.

⑥ibrahim mut’i «ibrahim mut’i ilmiy maqaliliri»7-bet milletler neshiriyati, 2007-yili neshiri.

Paydilan’ghan matéryallar:

1.Imin tursun: «newa’i heqqide», [M], milletler neshiriyati, 1999-yili neshiri

2.Abdure’op polat teklimakani: «uyghur on ikki muqam tékistliri», [M] milletler neshiriyati, 2005-yili neshiri

3.Abdushukür muhemmet’imin:«uyghur muqam xezinisi», [M], xelq neshiriyati, 2009-yili neshiri

4.Ibrahim mut’i:«ibrahim mut’i ilmiy maqaliliri», [M], milletler neshiriyati, 2007-yili neshiri

5.Enwer haji ehmedow:«bedi’iy sen’etlerni bilemsiz?», [M], sherq neshiriyati, tashkent 2006-yilliq neshiri