Bizdiki qelenderchilik
Millitimizning ghururigha tégidighan (nomusini töküdighan) hem rohiy jehettin zeipleshtürüsh rolini öteydighan qelenderchiliktin biz xeq téxi qutulup bolalmiduq. «Kim qelender? Uyghur!», «nelik qelender? Alte sheherlik !»,«uyghurdin qelender chiqidu...» Dégendek ghururimizgha tégidighan, nomusimizni keltürüdighan, yüzimizni töküdighan yaman sözlerni anglap turghinimiz turghan. Bundaq geplerni beziler köptürüpraq éytiwatqan bolsimu lékin qelenderchilikning biz xeqte barliqi rast, azaymastin köpiyiwatqini hem rast. Ten almay turalmaymiz.
Qelenderchilik bizde qandaq peyda bolup qalghan? Beziler ötmüshtiki namratchiliqtin kélip chiqqan, déyishse, beziler ötmüshtiki jahaletlik tariximizdin, nadanliqtin peyda bolghan, déyishidu. Méningche bumu asasliq tashqi xaraktérdiki özimizni özimiz xorlash( emgeksizlerni, qéri-chürilerni, béqimsiz natiwanlarni hem tirikchilikte panahsiz qalghan ejdad, ewlad ...Lirini xorlash, tashliwétish) alametliridin peyda bolghan, déyishkimu bolidu. Ulardiki qara qorsaqliq, nomus sézimining töwenliki, milliy ghurur deydighan angning yoqliqi, tashyüreklik... Qelenderchilikning dawamlishish menbesidur.
Alayli, bezi uyghurlarning tirikchilik adetliride kala, éshek béqish, toxu-krdek béqish, öy béqish, newre béqish, bagh béqish, xaman béqish... Lar, öy, hoyla-aram xizmetliri omumen emgektin qalghan boway-momaylarning adet mejburiyiti bolup qalghan. Tashqarqi öylerde, aywan-dalanlarda, bulungdiki isketsiz supa-karawatlarda turaqliq orun tutup yétip-qopush ... Boway-momaylargha baliliri teripidin «imtiyaz». Eski yotqan, yirtiq körpe, titilip ketken kigiz-palaz, yamaqtin eslini bilgili bolmaydighan kir tekiy, kona kiyim, eski jabduq yenila shu boway-momay, qéri-chörilerning «tirikchilik mülükliri». Etidin kechkiche tinmay midirlaydighanlar, öyning otun-kömür, süyini toshuydighanlar, exlet-küllirini töküdighanlar, dekke-deshnam yeydighanlar, gépi ötmeydighanlar, «tirik tap», «qiliqi set», «pitliq», «paskina», «qalaq», «exmeq», «yoqamchi», «qelender» dégendek til-haqaretlerning nishani bolup turuwatqanlar, ashqan-tashqanning igiliri, achquch tegmeydighanlar, «yük» ademler, ige-chaqisizlar yenila shu qéri-chöriler.
Démek, bizning bir qisim uyghurlirimizda qérighan ata-aniliri, qéri-chörilirini obdan kütmeydighan, xorlaydighan hetta tashliwétidighan qiliq-qilmishlar saqlinip kelgen hem kéliwatidu. Bu, emeliyette ejdadini xorlash, özini xorlashla bolup qalmastin belki milletke haqaret keltürüsh, elwette. Öz pushti-ewladining ene shundaq «béqish», «kütüsh»ige qalghan qéri-chöriler arisidin «qelender», «sahil», «abdal», «meddah» chiqmay néme chiqidu? Qéri-chörilirini tashliwétidighan kishiler nomus qilmighan yerde jan béqish bichariliqida tilep yürgen qérilar nomus qilattimu ? Turmushtiki qismet qiyametlirini shundaqlarni némiler qilghuzmaydu?
Ürümchi shehirining X téghi baghrida geme qézip öy tutup olturghili besh yil bolghan tilemchi boway « X weyrani» (etrapidiki qelenderler öz haligha baqmay qoyuwalghan leqem) özining qelender bolup qélish tarixini men «izchi»gha eslep mundaq bayan qilip berdi: « 72 ge kirdim. Üch qiz, üch oghlum bar. Hemmisi béjirim chong bolghan. Qizlar erning qolida, bir oghlum déhqan, bir oghlum baqqal, kichik oghlum 18 yash chéghida öydin chiqip kétip üch-töt yildin béri kelmidi, balilirimning anisi sekkiz yil ilgiri alemdin ötken. Tapqan-tergenlirim qizlarni chiqirish, oghullarni öylesh ... Bilen tügidi. Men öyde birer yildek yalghuz ötüp baqtim. Qizim bérermiki, kélinim bérermiki dégen teme bilen her küni telmürdüm. Set körün'gili turdum. Bir küni etigende chay bérermiki, dégen oy bilen chong oghlumning öyige kirdim. Chayning ornigha chong kélinimning ‹ künde bézirip kéliwéremla...›Dégen gépini anglap iza-ahanettin ölmidim, bérisi boldum. Etisi kechte échirqighan halda ikkinchi oghlumning öyige kechlik ghizagha kirsem, ghiza ornigha ‹ bashqa oghullirining öyige némishqa barmayla ?...› Dep deshnam berdi. Bara-bara tütün marap ach-toq qaldim. Pul yoq, ash-nan yoq. Halimdin xewer alidighan héchkimim yoq. Yalghuzluq ölümdin yamanken. Nege bérishimni, néme qilishimni bilmey axir bir qelender boway bilen tonushup qélip X mazirimgha chiqiwélip ‹ sawab tapawiti› qildim. Künüm obdan ötti. Lékin balilirim buni biliwélip mazardin méni heydep kélip ‹ bizni nomusqa qoydung ölmigür oghri ...› Dep tillap dawamni berdi. Birersiningmu öyige patmidim. Axiri 1988-yili ürümchige chiqiwaldim. Tilep tapimen, tapawitim obdan, bultur bir qizimni éri talaq qiliwétiptiken, yette yashliq qizini manga ewetip berdi. Bu yil yene bir oghlum 11 yashliq bir ema qizini manga hemrah qilip ewetiptu. Tilep yürüp bu newrilerdinmu xewer alimen ...»
Ah perwerdigara, qaranglar xalayiq, bu bowayning baliliridiki wijhdanni! bizde mushundaq qara qorsaq wapasiz, ichi qara tashyürek balilar azmu ? Mushundaq teqdirde ömrini ötküzüwatqan qéri-chörilerchu?
Yurtlirini tashlap ürümchige jaylishiwélip oqetchilik qilishiwatqan bir qisim uyghurlirimiz arisidimu yurttiki qéri ata-anilirini qishta ürümchige ekiliwélip tilemchilikke sélip pul-wej tapquzuwélip, yazliq ishlar chiqqanda yurtlirigha mangghuzuwétidighanlarnimu uchrattim. Hetta bezi uyghurlirimiz qéri-chörilirini tilemchilikke «kesp»lendürüwatidu, bundaqlardinmu ürümchide xéli uchrattim. Tilemchi boway-momayning tilep tapqanlirini birmu bir sürüshtürüp éliwélip turidighan yigit-qiz uyghurlirimizdinmu nechche onni ziyaret qildim. «Ishqa orunlashturalmiding, mal-dunya qalduralmiding, xotun élip bermiding, yatliq qilalmiding, ölümlikingni bolsimu özüng tap ...» Qéri ata-anilirini qistap qéshidin qoghliwetkenler, öyidin heydiwetkenler, aram xuda jan saqlashqa yol bermeywatqanlardinmu xéli köp uchrattim. Mana mushundaq boway-momaylirimizgha tilemchilik qilmay ne chare ? Yuqiriqilar bizde tilemchi-qelender peyda bolushtiki muhim seweblerdin biri.
Calendar
Sun Sep 13 2015, 15:12 by 
Mawzu: Bizdiki qelenderchilik 