En'eniwi nikah-toy mizanlirimizda
Pul-mal, depn-dunya, abroy, neseb-menseb, imtiyaz we bashqa bahane-sewebler rohi singgen we yaki sewebchilik tesiri bolghan qiz-yigit toyi bizde ezeldin saghlam-pak (halal) toy hésablan'ghan emes. Ejdadlirimizdin bizgiche yétip kelgen nurghun toy-tökün mizan-qa'idilirimizde, jümlidin nikah-toy «risale»mizde bu qarishimiz mundaq delillen'gen:
«... Nikahdin muddi'a : nikahi qétilghan qiz-yigitning pak-halalet xudayi bendichiliki üchün, ebedil-ebed jüpti hemdemliki üchün, xudaliq perzent üchündur... Nikahi qétilghan mezkur möminlirimizning nikah-toy murasimliri ashkara we xupiyane temedin, zorluq-nashayan elemdin, kufrane heshem-malametlerdin, depn-dunya sarasimiliridin, nehi haramdin (qoyuq-suyuq, qattiq-yumshaq, mest we bihush qilghuchi xurch-buyumlardin -- izchi), qerzdin, bichariliq elemliridin, shermi-hayadin ... Pütünley xali, bendilikte sawabliqi roshen adet yosun ... Bilen tamam bolmiqi sherttur ...».
Toy-murasimlirimizda emel qilishqa tégishlik qa'ide-yosunlar toghrisida bu «risale»de yene töwendiki zörüriyetler qeyt qilin'ghan: «... Niklahi qétilghan mezkur ikki möminning heqdar hamiyliri (ata-ana, biwasite hamiyilik aka-ukiliri -- izchi) ning xudaliq xalis hemdemliki, murad-meqset birliki, shepqet-shapaet étibari mezkur ikki möminning menggülük iqbal we teqdirige menbedur... Nikahi qétilghan mezkurlerning desturxan-sorunliri, mesume(qiz -- izchi) ning toyluq heqqi méhri, toyluq boxcha we toyluq barawet...Liri hamiyliri we nikahi qétilghan ikki möminning neftane mal-dunya madarigha bina'en hem shularning qurbiti, raziliqi bilen zeximsiz, zorluqsiz ötmiki xudaliq dalalettur... Nikah-toy insan üchündur. Mal-dunya, me'ishet üchün bolmiqi dinimizgha muxaliptur...».
«... Mesume teripidin üch hamiye (qizning ata-anisi, chong ata-chong anisi, biwasite hamiyliq yetküzidighan balaghetlik chong qérindashliri közde tutulidu --- izchi), yigittin bir hamiye (ata-anisi közde tutulidu -- izchi) toydin xalis nésiwe almaq jayizdur... Uningdin gheyrilerning nep almiqi haramdur... Re'eyye-puqraning qizliq toy boxcha-boghunchiliri qosh qattin libas (bir jüptin bash-ayagh éghizman kiyimliri közde tutulidu -- izchi), qosh qewettin ewret kiyimliri (ich kiyimliri közde tutulidu -- izchi), léchek (ikkidin yaghliq közde tutulidu-- izchi), zibu-zinnet (baylar altundin, adettiki puqralar kümüshtin zire, bilezük, üzük almiqi közde tutulidu -- izchi) ler bilen tellenmiki ezeldin adettur... Mesumening toy libasliri özining raziliqi bilen hem layiq tel qilinmiqi, herite (qerz élip turghan) bolmasliqi telebtur... Mehbubini razi we memnun qilmaq, elemsiz xewer almaq, kiyindürmek... Erge ömriwi shert hésablan'ghan, méhri pakliqini öz rozigahidin (éridin -- izchi) gheyrige buzmaqtin, er ömrige xiyanet qilmaqtin xali weyraf bolmaq, a'ile, perzent we xudayi tirikchilikte erge hemyaran bolmaq, méhri berük mesume xatun'gha xudaliq emel, mejburiyettur...».
Uyghurlargha xas bolmish bu «toy risalisi»de yene mundaq tekitlen'gen : «... Nikahi chüshken ikki möminning allah aldidiki insanliq tengliki, wabal-sawabining ortaqliqi, rizqi-teqdirining hem diyanet-sadaqitining birliki, mezkur möminlerning irade-ixtiyarighila xastur, dexli-terüzsizdur...».
«... Nikah-toy jerestanliri (nikah-toy sorunliri, murasimliri közde tutulidu -- izchi)ni bir chay, bir toy, bir meshrep, bir salam, bir qichqiriq, bir yüz achqu we bir xatime du'a desturxani bilen tamamlimaq sheri'et dalalitidur. Musulman toy patihelirini achközlük, heshemxorluq, heset, buzup-chéchish, yémek-ichmek israpxorliqi bilen ötküzmek dewzixi gunahdur...»
Toy qilishqan er-xotunning toydin kéyinki ömürlük munasiwet-mejburiyetliri uyghurgha xas bolmish bu «toy risalisi»de yene mundaq qeyt qilin'ghan : «... Ey yigit! agah we waqib bolghinki, nérisi üch ayliqtin artuq seperge tashlap ketmigeysen, üch mertebe qesten gunah sadir qilmighuche bir zerre (tak étip) chekmigeysen; Ömürwayet xarliq-xahliqta, peqirchilikte, pighan-hesrette qaldurmighaysen; Bolghusi perzentlerni xarliq-xahliqta, xudayi islamdin gheyriy halette hem yaman kün, nashayan tirikchilikte qaldurmighaysen; Sewdayi-ghezeb, guman bilen we yaki mest-bihushluqta niyet buzup paktsiz ‹talaq› qilmighaysen... Mezlume sheksizdur»
«Ey mezlume! agah we waqib bolghaysizki, söyginingizning ikkila alemlik heqqi-nésiwisige qara sanimighaysiz, namehremge qarimighaysiz; Erning halal emrige, lebzige, erlik hürmitige muxalif heweske, sheytan weswesisige bérilmigeysiz. Bolghusi perzentlerni öz ejdadi izidin taymaydighan, wapadar, tendurust, musulman, ehli weten, ishchan, exlaq-edeblik ... Adem qilip terbiyilep, ewladi xilliqni we ewladi pakliqni ... Ada qilghaysiz...»
Islamiyetning toy-tökün prinsipliri we uyghur xelqining en'eniwi nikah-toy qaide-yosunliri éniq gewdilendürülgen bu xil yerlik nikah-toy risaliliri bizning en'eniwi toy-tökünchilik tariximizdiki qimmetlik yazma nemunilerning biridur.
Ejdad ediblirimizdin en'eniwi toy-tökün qa'ide-mizanlirimiz süpitide yézip qaldurulghan yene bashqa bezibir yazma xatirilerdimu qiz köygen, yigit söygen, tengtushluq, jismaniy salahiyet, ixtiyarliq ölchem qilin'ghan, qudilar raziliq bérishken, el-yurt layiq bilgen, madari yetken xirajet menbelirini asas qilip sorun achqan, desturxan yayghan, adet-qa'ide orundighan, teqdirige qerz, dert qalmighan toyning dinimizda «sünnet» hésablan'ghan xudaliq pak toy bolidighanliqi qeyt qilin'ghan.