Uyghur En'enisi Men Közetken Nurghun Milletlerde Yoq BolghanÖzgiche Xasliqqa ige Bir Xil Turmush Medeniyitidur !
Ilawe :
echü-ughushlar(babayi-ejdadlar)ning insaniy süpetliri ewladlar oyghar(medeniyet )sapasining ülgisidur. Tarix millitimiz eqil-parasitining choghyalin (ajayib katta) jewherlirini alp (büyük)echü-ughushlarning örki (ésil) sözi bolmish pendi-nesihetlirige mujessemligen. Nawada biz hayatliq qedimimizni zamanning rétimige uyghunlashturup adimiylik ölchemlirige yétish, medeniyetlik dunyaning layaqetlik erkanlirigha aylinish muddiasida bolsaq, shübhisizki, ejdadlirimizning hékmetke toyun'ghan sözliridin örnek élip, mewjudluq mizanlirini özleshtürüshke muhtajmiz.
Örki exlaq, munasip edeb-qaide insanlarning eng büyük zinnitidur. Zaman tereqqiy qilip meyli qaysi derijige yetsun, iqtisadiy riqabet insanlar idéologiyiside meyli qandaq tewrinish , özgirishlerni hasil qilsun, zaman mekkarliri meyli qandaq hiyle-mikirliri bilen insaniyetni aldisun , jem'iyet yenila örki exlaqqa muhtajdur !
Dadxah
Salamlishish qaidisi
Tonush yaki natonush ikki kishi öz'ara uchriship qalsa bir-birliri bilen salamlashmiqi intayin zörür. Tonushlar uchrashqanda salamlishipla qalmay yene bir-birining hal-ehwalini sorashliri lazim. Bir kishi ikkinchi kishige salam berse ikkinchi kishi derhal ilik élip salamning jawabini bergey. Salam bergüchi salamni «essalamueleykum» dep toluq éytqay, «essalam eleyke» déyishi durust emes, «salam eleykum» yaki «salam» weyaki «eleykes salam» wehem «salam berduq» déyishke zinhar bolmaydu. Salamning jawabi « weeleykum essalam» bolup, buni «eleykul salam» , «eleykes salam» yaki peqet «eleykum» depla qoyush toghra emes. «Essalamueleykum» erebche söz bolup, «sizge tinch-amanliq bolsun» démektur. «Weeleykum essalam» bolsa «sizge hem tinch-amanliq bolsun» démektur. Salamlashqanda bashni egmestin ikki qolni kökrekke qoyup salam bérish tewsiye qilinidu. Nurghun ademge uchriship qalghan kishi ularning herbirige ayrim-ayrim salam bérip yürmey hemmige qarap birla salam berse shu kupaye. Yashta kichik kishi chong yashtiki kishige , méngip kétiwaytqan kishi olturghan kishige salam bermiki berheqtur. Kemsitip , közge ilmighandek hijiyip salam bérish edebsizliktur. Salam semimiy bolsun. Salam alghan kishi béshini qimirlitipla qoymasliqliri lazim. Salamning jawabini hürmet bilen teltöküs anglitip déyish kérek. Nawada bir kishi tonushini yiraqtin körüp qélip, uning yénigha kélish ilajini qilalmisa, shu jayda turup , qolini köksige qoyup salam isharisini qilsa bolidu. Qol éliship körüshkende, qolning uchinila bérip körüshüsh bekmu edebsizliktur. Bundaq qilish salam bergen kishini kemsindürgenlik we közge ilmighanliqtur. Körüshmiginige uzaq bolghan kishiler quchaqliship körüshüshliri lazim.
Kocha-koylarda özini tutuwalmaq lazim
Kocha-koylarda edeb bilen yürüsh, kiyimlirige meynet nersilerning yuqup qélishidin éhtiyat qilmaqliq bar. Aghzini échip, körün'genla nersige hangwéqip yürüsh yaxshi emes. Bazarda we ademler köp jaylarda éhtiyat bilen yürüsh tewsiye qilinidu. Biperwaliq bilen chamdap bashqilarning putlirini dessiwélish yaki bashqilarni soquwétish, ittiriwétish we shuninggha oxshash nalayiq heriketler bilen bashqilargha azar bérish yaxshi emes. Megerkim ikki er kishi yaki ikki ayal kishi öz'ara sözliship turghan bolsa ularning otturisidin ötüp kétish terbiyisizliktur. Nawada yolda boway-momaylar kétiwatqan bolsa hürmet yüzisidin ularning keynidin méngish, aldirash ish bilen kétiwatqan bolsa ulardin chetnep yandap ötüp kétish kérek. Ademler ötüshüp turghan yolda sözliship turuwélip, ötken-kechkenlerge dexli qilish oxshashla edebsizlikning yene bir xil ipadisidur , shunga chetrek jayda turup sözlishish lazim. Yolda putliship turghan tiken, tash we nijasetke oxshash nersilerni körgende bu nersilerni chetrek birer jaygha apirip tashliwetse sawabliq ish qilghan bilen barawerdur. Kocha-koylarda kétiwétip tükürüsh, mishqirish, exlet tashlash bek terbiyisilikning alamiti. Kocha-koylarda yashan'ghanlar, balilar yaki ajizlar uchrap qalsa ulargha yardemleshmeklik kérek. Ularning qollirida yükliri bolsa derhal teshebbuskarliq bilen qolidin élip yardem bergen kishi aliyjanabliqini herikitide ipade qilghan bolidu we buning sawabini körüdu. Yol yaqisida dem élip olturghan kishi jamaet exlaqigha qet'iy réaye qilmiqi zörür, yoldin ötüp kétiwatqan qiz-chokanlargha qash étish, söz tashlash, chéqilish , ularni mesxire qilish edebsizlik bolupla qalmay yene exlaqsizliqtur. Birersi bilen paranglashqanda ighwa , pitne-pasat , gheywet-shikayet, töhmet-böhtanlardin tilini tartmaqliq lazim. Birer kishining téyilip yaki putliship kétip yiqilip ketkinini körse derhal yölep yardem qilishmu terbiye körgenlikning namayandisi.
Ijazet sorash edebliri
Birawning öyige bérip u kishi bilen körüshüsh we birer ish toghrisida sözleshmekchi bolghanlarning ishiktin kirgiche ishikni chékip öy igisidin ijazet almiqi lazimdur. Ün-tinsiz , shepe chiqarmay ishikni échip öyge kirish uchigha chiqqan edebsizlik we terbiyisizliktur. Awwal ishik astaraq chékilmiki kérek, ichkiridin tawush chiqmisa bir'azdin kéyin yene chéking, ene shundaq üch qétim chékilgendin kéyinmu öy ichidin shepe bolmisa öyde adem yoqliqi yaki öy igisining jiddiy ish üstide ikenliki we yaki öy igisining méhman qobul qilghusi yoqliqi melumdur. Shunga ishikni yene taraqlitiwermey arqigha yénish lazimdur. Eger öy igisi «siz kim ?» Dep sorisa «men »depla jawab bermey namu-sheripini melum qilish lazimdur. Öy igisi ishikni achqandin kéyin uning bilen yuqiridiki edeb-qaide boyiche salamliship , néme ish toghriliq kelgenlikni ochuq-yoruqluq bilen déyish kérek. Bu chaghda söz mulayim éytilghan bolsun. Eger öy igisi öyge kirip sözlishishke teklib qilsa rehmet éytip maqul bolush kérek, , ish bek aldirash bolsa özre éytip teklibige rehmet bildürmek kérek, öy igisi maqul körse kélish meqsiti bildürülse bolidu. Kéreklik jawabni alghandin kéyin öy igisining ijaziti bilen xoshlishish lazimdur.
Méhmandarchiliq edebliri
Eger öyingizge birer ademni teklib qilghan bolsingiz yaki chaqirmighan bolsingizmu köngli tartip siz bilen birdem - yérimdem hal-mung qilishqili öyingizge kelgen bolsa ( kélishidin xewiringiz bolmighan teqdirdimu ) , siz méhmanni xushxuy , xushpéil qarishi élip hürmet bilen kütüwéling , salam bérip körüshüng , yoqlap kelgini üchün minnetdarliqingizni bildürüng , ichkirige teklib qilip törge olturghuzung . Ehwal sorashqandin kéyin derhal desturxan sélip taam keltürüshke heriket qiling . Nanni yéterlik qilip ushtung , köp ushtup qoysingiz nan israp bolidu , israpxorluqtin saqlining . Méhmanni « qéni , mezelerge béqing » dep teklib qiling we ewwel özingiz bashlap béring. Méhmandin ewwel qolingizni taamdin tartiwalmang , az - azdin bolsimu birlikte yégech turung , bolmisa méhman xijil bolup qélip taamdin qolini tartishqa mejbur bolup qalidu . Méhmanni « qéni éling , béqing » dep heddidin ziyade qistawermeng , üch qétim teklib qilip qoysingiz kupaye . Desturxan'gha qoyulghan taam az bolsa özingiz az - az élip köpini méhman'gha yégüzüng . Méhman toyup taamdin qol tartqandin kéyin derhal qoligha su quyup pakiz lüngge béring . Méhman bilen sirdiship olturghanda uning rohiy halitige diqqet qilip sözleng , u kötürelmigidek sözler éghizingizdin chiqip ketmisun, bolmisa bezi sözliringiz uninggha tégip kétishi mumkin . Méhman aldida aile ezaliringizdin birerini düshkellep yaki eyiblep we yaki qattiq sözlerni qilip salmang , bundaq bolup qalsa méhmanning könglige türlük oylar kélip qélishi mumkin . Méhman ketmekchi bolup ornidin tursa uni ishikkiche uzitip chiqip , uninggha salametlik tilep xoshlishing we yene kélip méhman bolup turushini semimiylik bilen ötününg . Nawada siz köp kishini méhman'gha chaqirghan yaki birnechche kishi ushtumtut kélip qalghan bolsimu oxshashla yuqiridiki méhmandarchiliq edeblirige riaye qiling , qolingizdin kélishiche ularni xush qilishqa tirishing.
Méhmanning izziti
Eger birawlar sizni hürmetlep we izzetlep toy , ziyapet , merikilerge chaqirsa choqum béring . Birer zörür ishqa tutulup qélip bérishqa imkan bolmay qalsa özre éytip kechürüm sorang we özingizge izzet - ékram körsitip , hürmet - izzet qilip chaqirghanliqi üchün teshekküringizni bildürüng . Teklib qilinmighan birer kishini toy , ziyapet we bashqa merikilerge hergiz bille élip barmang . Toy , ziyapet we merikilerge bérishtin ilgiri atalar sözliri boyiche azraq bir nerse yewéling .U yerde achközlük qilip tamaqni hedep yewérish eyib sanilidu. Sahibxan desturxan'gha néme keltürse uni étrazsiz yeng . Desturxan'gha keltürülgen nazu - néimetlerning bir qisimini sahibxanning ruxsitisiz öyingizge élip ketmeng , bu bek uyat ish . Méhmanlardin ashqan taamlarni tewerrük , dep zorlap bir - birige yégüzüsh bolmighur qiliq , buningdin qattiq saqlanmaq kérek. Ziyapet tügigendin kéyin ezmilik qilip sözliship olturuwermey sahibxan'gha rehmet éytip qaytishqa ijazet sorash kérek .
Söhbetlishish edebliri
Toy, ziyapet, merike qatarliq sorunlargha bérip söhbetliship olturghan ademler qatarigha kirsingiz munu söhbet edeblirige riayeqiling :
Olturghanlarning nepritige, héch bolmighanda salqin muamilisige uchrimasliq üchün aldi bilen ten we kiyimingizni pakiz-retlik tutung, aghzingizdin samsaq, xampiyaz we yaki bashqa gheyriy puraq purap turmisun. Söhbetdashlar arisigha kirgendin kéyin ulargha salam bérip körüshüng, birla qétim bérilgen salam shu jaydikilerge ortaq tewe bolidu . Özingizdin chonglarning yuqirisigha chiqip olturmang, ikki kishining arisigha ruxsetsiz kirip olturuwalmang, sizdin yuqiriraq olturghan adem sirtqa chiqmaqchi bolup qalsa orningizdin turup yol béring, hakawurluq qilip qétip olturushtin saqlining, yanpashlap yaki put-qolni xahlighanche sozup we almashturup olturush edebsizliktur. Olturghanlarning söhbitige arilishishni xahlisingiz epleshmeydighan qiliqlardin saqlining. Chonglargha hürmet we kichiklerge izzet bildürüng, ularning yash we derijisige qarap illiq we hghrmet tuyghusi ipade qilin'ghan chirayingiz bilen muamile qiling. Qapiqingizni türüp xingildap sözlimeng. Muamilingiz xushxuy, chirayingiz illiq, sözingiz shérin we mulayim bolsun. Mubada chüshkürmekchi yaki yötelmekchi we yaki esnimekchi bolup qalghidek bolsingiz éghiz - burningizni qolyaghliq bilen, qolyaghliq salmighan bolsingiz qosh aliqiningiz bilen tutup astaraq chüshkürüng yaki yötiling we yaki esneng, sorundikilerni ishqa buyrumang. Bashqilardin yéshingiz kichikrek ikenlikingizni bayqisingiz ghiza keltürülgende derhal orningizdin turup xizmet qilishqa tutunung, sahibxan'gha yardemlishing, emma qilghanliringizni zinhar minnet qilmang. Söhbet dawamida mügdep olturushqa zadila bolmaydu , bundaq qilish bek qebih edebsizliktur. Sözge qoshuq sélish möriti kelgende gepni ixcham we chüshinishlik qiling, hergiz bashqilargha söz bermey özingizni bilermen körsitip hedep sözlewermeng. Eng yaxshisi özingizge sözlesh pursiti kelmise pütkül söhbet dawamida qulaq mollisi bolup olturung, bu sizge paydiliqki qilche ziyini yoq. Bireylen sözlewatqanda uning sözlirini bölüp gepke qoshuq salmang ( arisigha söz qisturmang). U kishi sözini tügetkendin kéyin sözleydighanliringiz yaki qisturidighan sözingiz heqiqeten zörür bolsa söhbetdashlarning ijazitini élip ixcham , mulayim qilip sözleng. Ziyade köp sözlep ezmilik qilip turmang, sözingiz menaliq bolsun , bolmisa méhmanlar zérikip qalidu. Herqandaq kishining gheywitini qilmang, gheywet sözler chiqip qalghidek bolsa qulaq salmang hem chandurmay shu témidiki sözlerning gheywetlikini köpchilikke epchil usulda bilindürüp qoyushqa tirishing, peqet bolmighanda sorunda waqtliq ayrilishqa heriket qiling. Sözlewatqan chéghingizda bashqilarni zangliq qiliwatqandek qiliqlarni qilip salmang yene hem sözlewatqiningizda bigiz barmiqingiz(körsetküch barmaq) bilen shiltip turup sözlimeng. Söhbetdashlarning izzet - hürmitige tegmeng, ularning dilini aghritmang, birersining sözlirige naraziliq bildürmekchi yaki uning sözige qoshumche qilmaqchi bolsingiz hergiz edeb - exlaq dairisidin halqip ketmeng. Hemmila sözge qaqahlap külüwermeng. Söhbetdashlarni zangliq qilmang. Ularni leqemliri bilen chaqirmang, bolmisa bezi térikkekrekliri bolsa köngülsizlikler yüz bérishi mumkin. Söhbet sorunida ortaq parang boluwatqandikin yéningizdikiler bilen pichirliship yaki gudungliship xususiy parang salmang, bundaq qilsingiz bezilerde guman tughdurup qoyisiz. Shundaq bir nerse bashtin axir ésingizde bolsunki, söhbet sorunida birawlar sözlewatqan bolsa uyaqqa - buyaqqa qarap perwasiz olturmang, sizge yaqmaydighan söz bolghan teqdirdimu sorundikiler yaqturushimumkin. Biraw sözlewatqanda sözlewatqan kishigeqarap olturung.
Yémek-ichmek edebliri
Tamaqni waqti-waqtida, ölchemlik yeng, bek toyup yémeng, qarningiz %70 toysa bek muwapiq. Zorlap bek köp yewalsingiz hezm qilalmay aware bolup qalisiz, hetta saqsiz bolup qélishingizmu mumkin.
Köpchilik bar birer sorunda olturghiningizda tamaq yéyishke toghra kélip qalsa péshqedem kishiler tamaqqa qol uzatmighiche siz hergiz qol uzatmang. Ortaq texsidiki tamaqni öz aldingizdin élip yeng. Nanni ikki qolingiz bilen sundurung. Qolingizgha tamaqtin yuqqan mayni hergiz nan'gha sürkimeng. Tamaqni aldirap-saldirap yémey obdan chaynap asta yutung. Aghzingizni bek yoghan échip yémeng. Chay otlighanda yaki suyuq-seleng ghiza yégende awaz chiqarmang. Aghzingizda chaynawatqan tamaqni yutup bolmay turup tamaqqa qol uzatmang. Qolingizni tawaq yaki chinige silkimeng. Desturxanda tuz, achchiqsu dégendek nersiler bolsa qolingizdiki yewatqan tamaqni ulargha chilap yaki tegküzüp yémestin qoshuq bilen ulardin élip tamiqingizgha qoshup yeng. Qoshuq bilen tamaq yégende qoshuqqa tamaqni bekmu toldurup éliwetmey yérimraq éling. Éliwatqan qoyuq yaki suyuq tamaqning desturxan'gha témip yaki chéchilip kétishidin qattiq éhtyat qiling. Qoshuqtiki tamaqning yérimini yep yérimini tawaqqa qayturup tökmeng. Aghzingizgha sighqidek éling. Aghzingizni tamaq bar qachigha ( ortaq ligen - tawaq ) zadi yéqin eklelmeng. Qoshuqni tamaq bilen qoshup aghzingizning ichige tiqmang. Desturxan'gha keltürülgen méwilerni yémekchi bolsingiz yégen méwiliringizning shakal-üchke-shöpeklirini yéyilmigen méwilerning üstige tashlimay bosh qacha ichige tashlang. Shu nerse ésingizde bolsunki, söhbet yaki ghiza sorunlirida , qisqisi özingizdin bashqa adem bar sorunda burun kochilimang. Tükürmeng. Burun tashlimang we sürtmeng hem tartmang. Tirnaq kiri almang we hem tirnaqmu almang.
Er-xotunluq edebliri
Er-xotunning muhebbet témip turghan qiliqliri we inaq-ijil ötüshi aile we perzent üchün cheksiz bext-saadet keltürüdu. Aile ezaliri üchün rahet-paraghet ishikini échip shadliq tügminige ulugh su bashlaydu. Nawada ata bilen ana tertiplik, edeblik, bir-birige xush muamililik bolsa balilarmu ulardin ülge élip shundaq terbiyede ösüdu. Buning eksiche tertipsiz, urushqaq ata-anining baliliri özlirige oxshash bolup chong bolidu. Er-xotun buninggha qattiq diqqet qilishi kérek. Bezide ailide ehmiyetsiz ishlar üstide kélishelmeslik bolup qalidu , buningdin saqlinimen depmu saqlinip bolghili bolmaydu. Echü-oghushlarimiz (babayi-ejdadlirimiz yeni ata-bowilirimiz ) : « urush- jidellik öydin beriket qachidu, muhebbetlik öyge beriket yaghidu , er-xotunning jidili daka yaghliq qurighichilik bolsun» dégen hékmitini nahayiti durust éytqan. «Tama-tama köl; Bolur» , dégendek ushshaq-chüshshek jideller bara-bara chongiyip köngülsiz weqelerge seweb bolusi mumkin. Istiqbalini yaxshi chüshineligen er-xotun ene shundaq kichik, erzimes, ehmiyetsiz mesililer üstide chiqqan jidellerge yol qoymasliqi kérek. Bolmisa kona xaman sorulup, adawet tügminige su bashlinip ailining huligha chak kétidu.
Er mununi estin chiqarmasliqi kérek: ayal izzet we hürmetke ige bir zattur, uning xizmitini körmeslik, qedirlimeslik we teqdirlimeslik insab we muruwettin köz yumghanliqtur. Ayalni tughuttiki qiyamet körgen azab-oqubetlirini köz aldimizgha keltürüp baqayli: balini bu dunyagha apride qilish ana üchün bir meydan qanliq urushtin yeni ya ölüm ya körüm , dégendin bashqa nerse emes( yéngi bir misalni alsam téxi mushu yéqindila yurtimizdiki eng kona we eng chong bir gézitte güzel sen'et muherriri bolup ishleydighan bir buradirimning xotuni ikkinchi balisining tughutida yap-yash hayatidin ayrilip qaldighu ? Hawagülning yatqan yéri jennette bolghay) , chünki bahadir er-yigitlirimiz qan kéchip jengge kirgenliride « allahu ekber, qérindashlar , ya ölüm ya körüm, qéni algha» déyiship jengge kiridu emesmu ? Démek anining tughuti bir meydan hayat-mamat jéngidur. Aman-ésen közi yorup bowaqni quchiqigha alghandin kéyin uni béqip taki qatargha qoshquche ayal kishi az azab chékemdu ? Er hürmetlik xotunigha qanchilik shepqet berse, qanchilik söygü-muhebbet berse, qanchilik hürmet-izzet berse azliq qilidu.
Terbiye körgen, edeblik,exlaqliq erkek öz xotunini bir ömür hürmetleydu, uning könglini renjitmeydu, xotuni bilen ba meslihet ish qilidu. Xotuni we balilirigha illiq chiray we shérin sözliri arqiliq méhr yetküzüdu, yémek-ichmek we kiyim-kéchekte qolidin kélishiche tenglikte qaldurmaydu, halal méhnetliri arqiliq turmushini yaxshi ötküzüsh yolida qan-ter töküdu. Tapqan-terginini bihude ishlargha buzup-chachmay peqet ailisi we ailisining türlük chiqimliri üchün serp qilidu. Yene shu terbiye körgen, edeblik, exlaqliq er kechqurun ishtin qaytqanda sirtlarda laghaylap yürmestin udul öyige qaytidu. Xotunining ata-ana, qérindashliri we uruq-tughqanlirinimu hürmetlep, ular bilen yéqin bardi-keldi munasiwiti qilip turidu. Xotunining birer ishidin narazi bolsa naraziliqini mulayimliq bilen bildürüp nesihet qilidu.
Emdi ailide xotunning wezipe-edeblirige kelsek, eqilliq, tedbirlik xotun ailide munu ishlargha riaye qilsa özi, perzentliri we érining rahet-paraghette ötüshüge imkaniyet tughulidu:
Er daim xotuni, perzentliri we özining rahet-paraghette yashash yolliri üstide izdinidu, ailisining meishet jehette qisilip qalmasliqi üchün hardim-taldim démey aldirash ishleydu, bu yolda türlük musheqqetlik wezipilerni üstige alidu. Érining xizmetlirini heqiqiy körüp hürmitini qilghan xotun érining hürmitige, perzentlirining choqunishigha we yurt-jamaetning yaxshi bahasigha nail bolalaydu.
Eqilliq, nomuschan xotun érining xushliqighimu, qayghusighimu ortaq bolidu. Éri etigende ishqa mangghanda uni shérin-sheker sözliri, xush qiliqliri bilen uzitip qoyidu, ishtin qaytqandimu yene shundaq tatliq söz, xush qiliqliri bilen qarishi alidu. Érining kiyim-kécheklirining waqtida yuyulup-dezmallinip pakiz turushigha ehmiyet béridu, tamaqni del waqtida teyyarlap, éri we baliliri bilen bille olturup xushal-xuram ghizalinidu.Tamaq waqtida qapiqini türüp, balilirigha doq qilip érini renjitmeydu.
«Erni er qilidighanmu xotun, yer qilidighanmu xotun» dégendek, edeblik, exlaqliq xotun téjeshlik bolidu, bedxejlik qilmaydu, qanaetchan kélidu, maddiy meishetke ziyade bérilmeydu, balilirining terbiyisige köp köngül bölüdu, éri bilen meslihet qilishmay turup birer ishqa tutush qilmaydu, erzimes ishlarni bahane qilip he dése éri bilen jidelleshmeydu, éridin birer sehwenlik ötülse mulayimliq bilen chüshendürüp érini shu ishidin yanduridu. Érige bir ömür muhebbet béridu we sadiq bolidu. Érining ata-ana, qérindash we tughqanliri yaki dost=yaranlirini hürmet qilidu, ular kelse ochuq chiray qarishi élip eng ésil nazu-néimetlirini tizip méhman qilidu. Mana shundaq peziletlerge ige bolghan öy xojayini ayal éhtram we alqishqa érishidu.
Qériliq süpetliri heqqide
Hey balam , qérighanda yigitliktiki xuy - peylingdin yan'ghin , qérighanda yigitlerning qiliqini qilish layiq emes , yigitlikte hem qérilarning qiliqini qilish yarashmaydu . Yigitlikingni gheniymet bil we uninggha munasip ish qilghinki hergiz muxalip ish qilma . Qachaniki qérip anglash , körüsh , eslesh , hozurlinishqa oxshash lezzetlerdin qalsang undaq turmushtin özüngmu shadlinalmaysen hem bashqilarnimu xush qilalmaysen .
Hey balam , men bir kitabta : << Ademning quwwiti 45 yashqiche her Küni oxchup turidu . 55 Yashqiche bir izda mangidu . Uningdin kéyin 60yashqiche adem her ayda özining ajizlap bériwatqinini sézidu . 60 Yashtin kéyin her küni ajizlawatqinini sézidu . Adem quwwitining yuqiri pellisi 40 yashtur ... >> dep oqughan idim .
Hey balam , qériliq dewrige yetseng , bir yerde turmush kechür , qérighanda seperde yürüsh eqildin yiraqtur . Emma birer seweb zörüriyiti bilen bashqa jaygha köchseng hem u yerde rahette kün kechürseng shu yerde turuwer , yene bashqa yerni arzu qilma . Sheyix seidi bu heqte mundaq deydu : <<Demeshq shehiridiki mesjidi jamede bir top danishmenler bilen sirdiship olturattim , tuyuqsiz bir yigit kirip kélip < Qaysinglar farische bilisiler ? > dep soridi . Olturghanlar méni isharet qilishti . Men yigitiin néme weqe bolghinini soridim , yigit < 150Yashqa kirgen bir boway ölüm aldida yatiidu . Farische birnechche sözni qildi , eger renjimisingiz bérip uning sózini bizge terjime qilip bersingiz , köp minnetdar bolattuq !> dédi . Men bowayning yénigha bardim we uning sözige qulaq saldim , boway munu béytni oqudi :
Nechche retler ettim tapay dep murad ,
Derixa , ejel urdi tighi sitem .
Ötüptur ómür lezziti ahkim ,
Ne payda yésem anga her qanche ghem .
Yénimdikilerge bu béytning menasini terjime qilip bérdim . Héliqi bowayning shunche uzun ömür körgen bolsimu bu dunyadin kétiwatqinigha öküniwatqinini bilgen erebler heyran bolushti . Men bowaygha < Ehwalliri qandaqraq? > dédim . < Bir chishni yuluwélish ademge qanchilik aghriq azabini béridu ? Tendin janning chiqishini shuninggha teqqasla > Dédi boway . Men téwib chaqirip dawalitayli , désem boway nale qilip turup < Mijez buzulsa dora - dermandin héch payda yoq , téwibmu héchqandaq ilaj qilalmaydu > dédi .
Hey balam , qériliqning néme ikenlikini anglap bilding . Qérilarni daim hürmet qil , ularning dilini zinhar aghritma . Ulargha qolungdin kélishiche xizmet qil .
Telim - terbiye
Ata-anilar perzentlirining edeb-exlaqliq bolup yétilishi üchün oqutquchi-ustazlarning yardimige muhtajdur . Mushu nuqtidin éytqanda muellim meniwiy ata-anidur. Bu möhterem ata-ana özliri üchün meniwiy perzent bolmish oqughuchilarni terbiyilep ularning eqil , pikir-idraklirini östürüshke,
Ularni ilim , edeb-exlaq jehette kamaletke yetküzüshke tirishidu, meniwiy perzentlirini mukemmel adem qilip yétildürüsh üchün barliq zéhnini serp étidu. Shuning üchün oqutquchilar hürmetke sazawer , ularning xizmiti mukapat we alqishqa igidur.
Biri iskender zulqerneyindin :
- Kimni bekrek yaxshi körüsiz ?Aningiznimu yaki ustazingiznimu ? -
Dep sorighan iken, iskender zulqerneyin uninggha :
- Anamnimu , ustazimnimu oxshashla yaxshi körümen. Anam meni bu dunyagha apride qilghan bolsa ustazim manga eqil-paraset, ilim-hékmet ata qildi, shunga her ikkisi oxshash qaraymen, bu ikki möhterem zadqa teng muhebbet bilen aliy éhtram bildürimen , - dep jawab bériptu.
Oqutquchilar mektebte yaki ademler arisida özini qandaq tutushni , oqughuchilargha qandaq muamilide bolushni bilishliri lazim. Hemmidin ewweli oqutquchilarning özliri ilim-hékmet, edeb-exlaqta oqughuchilargha we pütkül jem'iyetke ülge bolushliri eng eqelliy heqiqettur. Telim - terbiyining qaide-qanuniyetliri boyiche oqutquchilar ochuq chiray, shérin sözlük, chiqishqaq, mulayim, kemter bolushliri shert , oqughuchilargha qopalliq bilen muamile qilish telim-terbiye qaide-qanuniyetlirige muxaliptur. Bizning en'ene maaripizdiki telim-terbiye qanuniyitide oqutquchilardin telim-terbiyining yénikidin éghirigha, téyizidin térenige, ochuqidin mejhuligha yeni ochuq körünmes teripige asaslinip ders bérish telep qilinidu. Herbir oqutquchi öz shagirtlirining rohiy halitini inchikilik bilen közitip ularni chüshinishi lazim. Mushu telepke yetken oqutquchidin heqiqiy danalar, katta alim-ölimalar, qabil hökümalar we adelet hamiyliri yétiship chiqidu.
Sewr-taqet heqqide
Sewr-taqet tirikchilikte uchraydighan türlük-tümen qiyinchiliqqa berdashliq bérish, anglighan bolmighur sözlerge, béshigha kelgen qayghu-hesret , qiyametlerge taqetsizlik qilmay chidamliq bolushtin ibaret. Sewr-taqet yolini tutqan adem murad-meqsedlirige yetmey qalmaydu. Qiyametlik qayghu-hesret qiltiqigha ilinip qalghan köngül sewr-taqet qolida azadliqqa érishidu. Sewr-taqet bext-saadet ishikini achidu. Béyt :
Kishining ghem ara ger bolsa sebri ,
Uning bolghay axir meqsed nesibi .
Sewr-taqet heqqidiki bundaq pend-nesihetler qarimaqqa zérikishliktek tuyulsimu aqiwette murad-meqsedni hasil qilip shadliq bexsh etküchi yoldashtur. Sewr-taqet judaliq tünidek uzun we qarangghu bolsimu axir wisal tanglirini atquzghusidur. Béyt :
Eger hijranda chekse zexme turench ,
Nesib bolghay nihayet bihésab gench .
Hékayet :
Bir bichare yigitning köngül qushi bir güzelning ishqi sebdasigha muptila bolup qaldi , emma yigit tömet qurbanigha aylinip zindan taman élip bérildi. U zindanning tümen türlük azablirigha berdashliq bérip qelb töridiki yoshurun sirini zinhar ashkare qilmidi. Bir küni mirshablar uni élip chiqti we yerge düm yatquzup kalteklidi. Tenliri qan bilen tonughusiz haletke keldi . Emma bu bichare yigit bir qétimmu << wayjan >> dep qoymidi , iqrarmu qilmidi , mirshablar uni shunche urupmu iqrar qilduralmighanliqi üchün axir ümidsizlinip yigitni qoyuwetti.
Zalim, rehimsiz mirshablar ketkendin kéyin japakesh yigit aghzidin parche-parche qiliwétilgen bir tal kümüsh tenggini chiqardi. Kishiler uningdin buning sewebini soridi , u :
- Mirshablar méni kalteklewatqan chaghda méning meshughum meydanning bir chétide shu taptiki ehwalimgha qarap ah urup turatti, men uningdin xijil bolup azablargha berdashliq bérip ah-wah dep zarlanmidim. Sewr-taqet qilip azablargha chididim. Qattiq azablan'ghinimda mushu tenggini chishlidim. Shuning bilen tengge chishlirim arisida par-pare bolup ketti, men bolsam azablargha chidap sirlirimni saqlidim... - Dep jawab berdi.
Shu chaghda qiz ademler topini yérip ashiqining yénigha keldi we uning béshini yölep tizigha aldi. Shérin-sheker sözliri bilen ashiqining yarilirigha méhr-muhebbet melhimini qoydi. Yigitning zeibleshken tenlirige jan kirdi. Ashiq sewr-taqet qilip meshughining söygüsige ériship oylapmu baqmighan paraghetke yétishti.
Ilawige Lughet
Oyghar__ medeniyet
Tanuq __ guwah
Üch köwre__ quruq jeset
Kishan __ deqiqe
Choghyalin __ ajayib katta
Kömenli __ sirliq
Küsünlik __ qudretlik
Örki __ ésil
Erbuzi__jesur
Alip __ ulugh, büyük, ghalip
Echü-ughushlirimiz__ bowa-ejdadlirimiz
Tüpkerlep __ tetqiq qilip
Küfer __ ghurur
Qilmaghulirimiz __ xataliq-sewenliklirimiz
Tegrinchi __ muhiti
Mongadinich __ heyran qalarliq, ajayip
Tinaliq __ hayatliq
Qatirqatigh __ dehshetlik
Qatiryawlagh __ wehimilik
Körünch __ menzire
Kerem __ séxiy
Qogh __ tozan
Kerik __ cheksiz, bipayan
Qadar-qashlagh __ sür-heywetlik
Esrük __ mest
Börtün __ mejhul
Qogh-qichmaq __ zerriche
Közngüm __eynikim
Köwtüngi __ wujudi
Küfer- küwench __ ghurur we kébir
Ögürchi __ maxtanchaq
Yerdashchi __ yurtwaz
Tözlik __ xaraktér
Közkörü __ réal
Özqonuq __ rohi
Kerti __ sün'iy
Calendar
Sun Sep 13 2015, 15:12 by 
Mawzu: En'enimiz Mundaq Idi ! 