Uyghur toyliri qandaq ötküzülüwatidu?

Mawzu: Uyghur toyliri qandaq ötküzülüwatidu? Tue Oct 26 2010, 01:02

Uyghur toyliri qandaq ötküzülüwatidu?

Hazirqi künde uyghur jama'etige tewe xelqte bu xelqni jahan sorunigha bashlighuchi atalmish dehriy pasibanlar topi shekillen'gen'ge yérim yüz yil boldi. Bu top milletni en'ene teqwaliqidin «qutuldurup», téxnika bilen toyun'ghan, ottura esirning diniy we xurapiy keypiyatidin xaliy uchur dewrige bashlap kirmekte (derweqe bu top ichide munber dunyasidikiler qatarida men hem mewjud). Bügünki zamanda nikah katégoriyisidiki toy-tökünlirimiz ajayib bir yosunda ajayib ghelite qiliqta dawam etmekte. Bir-bir misal keltürüshmisekmu hemmimiz körüp, bilip, qulaq yopurup, étrap qilip jimmide yürmektimiz. Uzaq qalmighan kélechekte menmu oghul öylesh sépige qétilip, qandaq malametlerge ishtrak qilip, qandaq alametlerge sahib bolidighanliqimni oylisam, jahandin ün-tinsizla yütküm kélidu. Özgertishke tiriship béqishim mumkin, teliyim kelse ghalib kélip en'enimizni tapalishimmu mumkin, shuningdek yene en'enimining xrisigha qul bolup, irademge muxalip halda bu qedemni bésishimmu mumkin. Buni qadir igemdin bashqisi hazir bilmeydu. Bizning en'enimiz zadi qandaq idi? «Uyghur» dégen bu étnik qewmni shekillendürgüchi xelq öz tarixida nikah aditi shekillendürgenmu? Bu heqte men peqet 20-yüzyilning 50-yillirida yurtimizning kashgheriye rayonida(kashgher, yarkent, qarghaliq, xoten diyaridiki herqaysi yurt-aymaqlar, aqsu diyaridiki yurt-aymaqlarda) qedimdin qalghan qolyazma matériyallarni yighish yeni birer zaghra, birer kiyimlik mata, nechche koychen-mochenlerge sétiwélish ishi bilen shughullan'ghach yurt kezgen buzurug süpet jennet makan hezriti izchi ependige nechche yillar qoshnidarchiliq qilish dawamida ol hezret qolida körgen matériyallardin bashqisini bilmeymen. Bu matériyallarning hazirqi chaghda nelerde küli tozup, nelerde nemliship , nelerde sachqan'gha yem bolup yürgenlikini bir qadir allahdin bashqa bende bilmise kérek. Chünki, sel ilgiriki zamanda, yeni 20-yüzyilning axirqi mezgilliride yurtimizning siyasiy ékologiyisi zaman zorlirining tehlikiside judunluq chaghlarni bashtin kechürüp, undaq wesiqilerge quyash nuridin behrlinish nésib bolmidi. Bügünki künde hem shundaq bolmaqta. Hazir biz peqet u wesiqilerning parche-purat üzündilirini hezriti izchi ependining tewerrük qolyazmiliridinla bileleymiz. Buni eslide hezritim «toylishishmu yaki chiriklishishmu?» Serlewhelik teqrizide neqil qilip ötken idi, buning mende saqlan'ghanlirini munberlerge yollap qoyghan bolsammu héchbir etibarsiz kömülüp qaldi, emdi yene «eski xaman»ni sorighuchi gheywetxorning rolini élip « atalmish dehriy pasibanlar topi»ning nezerlirige ittermekchimen.
« Pul-mal, depn-dunya, abroy, neseb-menseb, imtiyaz we bashqa bahane-sewebler rohi singgen we yaki sewebchilik tesiri bolghan qiz-yigit toyi bizde ezeldin saghlam-pak (halal) toy hésablan'ghan emes. Ejdadlirimizdin bizgiche yétip kelgen nurghun toy-tökün mizan-qa'idilirimizde, jümlidin nikah-toy «risale»mizde bu qarishimiz mundaq delillen'gen:» dep kélip töwendiki «nikah risalesi»ning üzündilirini hozur-etibarimizgha sunidu:
«... Nikahdin muddi'a nikahi qétilghan qiz-yigitning pak-halalet xudayi bendichiliki üchün, ebedil-ebed jüpti hemdemliki üchün, xudaliq perzent üchündur... Nikahi qétilghan mezkur mö'iminlirimizning nikah-toy murasimliri ashkara we xupiyane temedin, zorluq-nashayan elemdin, kufrane heshem-malametlerdin, depn-dunya sarasimeliridin, nehi haramdin (qoyuq-suyuq, qattiq-yumshaq, mest we bihush qilghuchi xurch-buyumlardin), qerzdin, bichariliq elemliridin, shermi-hayasizliqtin ... Pütünley xaliy, bendilikte sawabliqi roshen adet yosun ... Bilen tamam bolmiqi sherttur ...».
Mana bularni körginimizde bizning «uyghur» atliq bu milletning qedimdiki ashu teqwa'iy halal zamanda her qachan tektlep turghan mushundaq izgü dalaletlirini dehriy haramliq sheytanliri qaplap ketken zamanimizda tektleshning téximu hem zörürlikini hés qilmaymizmu? Yene qarap baqayli:
«Toy-murasimlirimizda emel qilishqa tégishlik qa'ide-yosunlar toghrisida bu ‹risale›de yene töwendiki zörüriyetler qeyt qilin'ghan: ‹... Niklahi qétilghan mezkur ikki mö'iminning heqdar hamiyliri (ata-ana, biwasite hamiyilik aka-ukiliri) ning xudaliq xalis hemdemliki, murad-meqset birliki, shepqet-shapa'et étibari mezkur ikki mö'iminning menggülük iqbal we teqdirige menbedur... Nikahi qétilghan mezkurlerning desturxan-sorunliri, mesume(qiz) ning toyluq heqqi méhri, toyluq boxcha we toyluq barawet...Liri hamiyliri we nikahi qétilghan ikki mö'iminning neftane mal-dunya madarigha bina'en hem shularning qurbiti, raziliqi bilen zeximsiz, zorluqsiz ötmiki xudaliq dalalettur... Nikah-toy insan üchündur. Mal-dunya, me'ishet üchün bolmiqi dinimizgha hem udumimizgha muxaliptur...».
Emdiki halimiz néme boliwatidu? Sorunlarda, munberlirimizde zamandin, dewran sahibliridin aghrinish, qaqshash heqiqeten köp hem buning mu'eyyen tarixiy-emeliy asaslirimu bar, emma siyasiy ékologiyimiz tumanlishiwatqan, ijtima'iy ékologiyimiz xirelishiwatqan, iqtisadiy okologiyimiz ziyade ajizlishiwatqan bügünki mushu chaghda özimiz qiliqlandurup, shaxlitip bériwatqan yat udumlarni tilgha élishni untuymiz yaki tilgha alghan , eske alghan teqdirdimu «elqatari»gha sundurup jimmide yat udumni qabul körüwérimiz. Bügünki mushu chaghning özide en'enichilikimizni tektlesh tektligüchige deshnam tash-chalmilirini yaghdurmay qalmaydu, bularni untuymiz-yu, zaman zorliri we dewran sahibliridin aghrin'ghan chaghda ashu en'enimizni tamamiy untuymiz. Yene töwendikilerge qarap baqayli:
«... Mesume teripidin üch hamiy (qizning ata-anisi, chong ata-chong anisi, biwasite hamiyliq yetküzidighan balaghetlik chong qérindashliri közde tutulidu), yigittin bir hamiy (ata-anisi közde tutulidu) toydin xalis nésiwe almaq jayizdur... Uningdin gheyrilerning nep almiqi haramdur... Re'iyye-puqraning qizliq toy boxcha-boghunchiliri qosh qattin libas (bir jüptin bash-ayagh éghizman kiyimliri közde tutulidu), qosh qewettin ewret kiyimliri (ich kiyimliri közde tutulidu), léchek (ikkidin baz yaghliq közde tutulidu), zibu zinnet (baylar altundin, adettiki puqralar kümüshtin zire, bilezük, üzük almiqi közde tutulidu) ler bilen tellenmiki ezeliy udumdur... Mesumening toy libasliri özining raziliqi bilen hem layiq tel qilinmiqi, herite (qerz élip turghan) bolmasliqi telebtur... Mehbubini razi we memnun qilmaq, elemsiz xewer almaq, kiyindürmek mejburiyettur... ».
Biz bu udumlirimizni toluqi bilen ada qilaliduqmu? Qilalaymizmu? Bu so'allarni qoyuwatqinimda mushu munbirimizning serkisi aptap burader yazghan «zaman zorning» yéziliwatqan dawami « tamasha korning» dégen mushu ikki sözlük mawzusinila oylap turuptimen, ichidiki mezmun choqum qiziqarliq bolidighanliqigha ishinimen. Yene qarap baqayli:
«Nikah-toy jerestanliri (nikah-toy sorunliri, murasimliri közde tutulidu) ni bir chay, bir toy, bir meshrep, bir salam, bir qichqiriq, bir yüz achqu we bir xatime du'a desturxani bilen téjeshlik we qerzsiztamamlimaq sheri'et hem ezeliy udum dalalitidur. Musulman toy patihelirini achközlük, heshemxorluq, heset, buzup-chéchish, yémek-ichmek israpxorliqi bilen ötküzmek dewzixi gunahdur...»
Buninggha néme deymiz? Bizning nikah-toylirimizning ehwalati qandaq boluwatidu? Hemmimiz körüp turuwatimiz, heshemxorluqta uchigha chiqip, hetta yigitlirimiz israpxorluq bedilige halal jüptini kocha-koylarda awam-re'iyetke sazayi alem qilish derijisige yetti hem shu halal jüptini bundaq qilmisa bolmaydighan derijide köndürüp yéngi«udum» ixtira qildi...