(Téyipjan Eliyéw wapatining 20 yilliqini xatirilesh munasiwiti bilen)
Azad sultan

Tehrir ilawisi: ataqliq sha'ir téyipjan éléyéf tughulghanliqining 80 yilliqini xatirilesh munasiwiti bilen zhurnilimizda merhumning hayati, ijadiyet pa'aliyetlirige atalghan ikki parche maqalisini alahide uyushturduq. Ishinimizki xelqimiz bu töhpikar sha'irni menggü untumaydu, uning iz-basarliri özlirining yéngi netijiliri bilen edebiy ijadiyitimizni téximu zor tereqqiyatlargha érishtüridu.
Merhum sha'irimiz téyipjan éléyéf buningdin 20 yil ilgiri bizdin ayrilip axiret sepirini qilghan bolsimu, lékin ölmidi, u qelbimizde yashap kelmekte. Tomur-tomurlardiki qanlirimiz uning ölmes shé'irliridin quwwet lip oxchup mewj urghan chaghlarda, uning shé'irlirini tékist qilip ishligen naxshilar bizni munglandurghan, shadlandurghan, rohlandurghan chaghlarda uning simasi bizge shunchilik éniq körüniduki, u külke-chaqchaq bilen arimizgha kirip kéliwatqandek yaki uning nurluq közliri hemmimizge ümidlik qarap turghandak bilinidu...
Zamanimizning meshhur uyghur edibi, alimi abduréhim ötkür ependi «ömür heqqide muxemmes» namliq shé'irida mundaq yazghan:
Yétip kün sogh shamal tegkech, ghazang bolghan kebi yapraq,
Ömür menzilide axir bolurmiz bir döwe tupraq.
Bu tupraqta üner bezen tiken yaki xunük qamqaq,
Échilghay bezide güller, chéchip xush etrini heryaq.
Démek, herkim bérer shexsen ömürge qimmetni.
Körünüp turuptuki, ötkür ependi shé'irida herqandaq adem qimmitini özi yaritidu, ömrige özi mena béridu, dégen shé'iriy hékmetni otturigha qoyghan. Bizge ayanki, herqandaq shey'ige, herqandaq shexske bérilidighan baha jezmen emeliyetning sinaqlirini shert qilidu. Yéterlik tarixiy jeryan ghuwaliq ichidiki heqiqiy roshenlik we éniqliqni bizge tapshuridu. Sha'ir wapatidin kéyinki 20 yil bizni mushu jeryan bilen teminlidi, biz téximu ishenchlik halda téyipjan éléyéfni uyghur bügünki zaman edebiyatining, jümlidin shé'iriyitining iptixari, töhpikari, dep körsitimiz.
U tunji shé'iri «jengchi akamgha» élan qilin'ghan 1945-yilidin wapat bolghuche bolghan 44 yilliq ijadiyet hayatida 1000 parchidek shé'ir we dastan yazdi. Bu eserlerning köpchiliki «sherq naxshisi» (almuta «yéngi hayat neshriyati» 1951-yil), «tinchliq naxshisi», (béyjing milletler neshriyati» 1957-yil), «wetinimni küyleymen» («shinjang xelq neshriyati» 1963-yil), «zepmu chirayliq keldi bahar» («shinjang xelq neshriyati» 1980-yil), toplamlirigha, bir qisim xenzuchigha terjime qilin'ghan shé'irliri «téyipjan shé'irliridin tallanma» («xelq edebiyati neshriyati» 1982-yil) namliq toplamlirigha kirgüzüldi. Bezi shé'irliri in'gliz, fransuz, rus tillirigha terjime qilinip, chet ellik kitabxanlargha tonushturdi. Démek, u az uchraydighan bedi'iy talantqa ige mol hosulluq sha'irdur. U shé'iriyet ijadiyitide özige xas uslu-alahidilik yaratti. Bügünki dewr shé'iriyitide klassik shé'iriyet en'eniwi bilen xelq éghiz edebiyati en'enisini heqiqiy menide utuqluq jipsilashturudi. Uyghur shé'iriyitini junggogha, dunyagha tonutushqa, uyghur edebiyatining tesirini kéngeytishke ghayet zor töhpe qoshti. Yighip éytqanda uning ijadiyiti bügünki zaman uyghur shé'iriyitining netijilirige, yuqiri sewiyege wekilik qilidu.
Uning ilmiy emgekliri noqul shé'iriy ijadiyet bilenla cheklenmeydu. U yene az bolmighan poblistik maqale-obzorlarni yézip élan qilishtin sirt, «newa'i ghezelliri», «nizari dastanliri» qatarliq klassik eserlernimu retlep neshrge teyyarlidi, meshhur qedimki zaman sha'iri chüy yüenning wekillik esiri bolghan «judaliq zari» namliq dastanni terjime qildi, «maw jushi shé'irliri», «tyen'enmén shé'irliri» ni terjime qilish, neshrge teyyarlash xizmetlirige qatnashti, «on ikki muqam» ning tékistlirini retlesh, notigha élish ishlirida alahide rol oynidi.
Téyipjan éliyéfning edebiy ijadiyettiki hosuli nahayiti mol bolup, eng zor muweppeqiyiti shé'ir ijadiyitide körülidu. Shunga uning zor bedi'iy qimmetke ige shé'irliri xelqimizning qimmetlik meniwi bayliqi bolush süpiti bilen éghizdin chüshmey yadlinip kelmekte.
1945-yilidin shinjang azad bolghan 1950-yilighiche bolghan jeryan uning ijadiyitining birinchi basquchi. U bu basquchta «jengchi akamgha» shé'iri bilen shé'iriyet sehnisige kirip arqa-arqidin «janan üchün» (1946-yil), «gülümge», «qish ketti» (1947-yil), «köklem jilwisi», «küt méni», «küresh» (1948-yil), «lénin ölmidi», «xitabim» (1949-yil) qatarliq siyasiy lirikiliri we muhebbet lirikilirini élan qildi. Sha'ir bu shé'ilirini asasen, ashu küreshchan yillargha béghishlighan bolup, xelqning hörlük, erkinlikke bolghan telpünüshini, küresh iradisini eks ettürüp, küchlük siyasiy xahishni namayan qildi we alahide talanti bilen shé'iriyet sehniside tonulushqa bashlidi.
Azadliqtin kéyin élimizde, jümlidin aptonom rayonimizda yüz bergen zor özgirishler tebi'iy halda sha'irning ijadiyitigimu tesir körsetti. Uninggha téximu küchlük ilham béghishlap, uning ijadiyet qizghinliqini ulghaytti. Shuning bilen u oylighan ijadiyet tejribiliri asasida tézla uyghur hazirqi zaman shé'iriyitini bügünki zaman'gha baghlighan bayraqdarlarning biri bolup qaldi. 1950-yilidin 1954-yilighiche bolghan jeryanni öz ichige alghan ijadiyitining ikkinchi basquchida téyipjan dewrning qedimige jor bolup, ijtima'iy turmushning herbir tiniq-nepsini roshen eks ettürüshke tirishti. Öz béshidin ikki dewrni ötküzgen sha'ir eng deslepte yer zémin'gha érishken déhqanlarning shadliqini chongqur hés qildi. Bularni «shikayet», «oyghinayli déhqanlar», «emdi keldi peytimiz», «derd», «mawjushigha xet» qatarliq shé'irlirida iz'har qildi.
Uningdin kéyin élimizde yüz bergen zor weqeler, xelqimizning ijtima'iy turmushidiki chong ishlar, sotsiyalistik inqilab we qurulush musapisidiki egri-toqayliqlar, xelqimizning yurtni güllendürüp, bextiyar hayatni berpa qilish yolidiki küreshliri téyipjanning shé'irlirida her xil shekillerde eks ettürüldi. «yéngi yil tuyghusi», «su keldi», «östengdin xet» (1960-yil), «ötkel» (1961-yil), «urchuq atur», «igilik su» (1962-yil), «mehellimiz aldidin poyiz ötidu», «polat duldul» (1963-yil) qatarliqlar mana mushundaq shé'irliridur. Bu shé'irlardin dewrimiz tereqqiyatining her tiniq we nepeslirini tingshighili bolidu.
Téyipjan éléyéf bir ömür xelqning küychisi bolush üchün izden'gen sha'ir. U «xelqning küychisi bolush méning eng küchlük arzuyum» dégen arminigha yétish üchün ömür boyi tirishti. Shunga u shé'irlirida xelqning muhebbet-nepriti, arzu-armini, ghem-endishisi, shadliqi-külkisini eynen eks ettürdi. Qisqisi, xelqning yürek sadasi uning shé'irlirining asasiy mélodiyisi bolup keldi. 1955-yilidin 1964-yilighiche yézilghan shé'irlirida héssiyat, keypiyat we téma jehetlerde körünerlik özgirish boldi. Elwette, bu özgirishlerge türtke bolghini ijtima'iy turmush we ammining rohiy dunyasidiki izgü sada-chuqanlar idi. Ashu mezgillerde sa'ir turmushni téximu chongqur közitip, bezi apet keltürüsh éhtimali bar yoshurun xewplerni, meniwiyitimizni chiritiwétidighan illetlerni körüp yételidi. Shunga shé'ir yézishni wijda ishi dep bilidighan téyipjan ishi dep bilidighan sha'ir téyipjan éléyéf xilmuxil ziddiyetlerdin egip ötüp ketmidi, belki shu yillarda bixliniwatqan «sol» chilliqning ündürmilirini, quruq gep sétip emeliy ish qilmaydighan sho'arwazliqni, xelqning bilen kari bolmaydighan törichilikni, közini yumuwélip emeliy bilen hésablashmaydighan dogmichiliq, resmiyetchilik, konsérwatipliq qatarliq natoghra istillarni qamchilap, küchlük tenqidiy küchke ige bir qisim satirilarni yazdi. «walaqtegkürüpning ölümi» (1955-yil), «sang mudirning ‹iyandashqa qarshi ajayip tedbiri› toghrisida qoshaq» (1957-yil), «‹asasen› ning shikayiti» (1962-yil) qatarliq satirilar mana mushundaq inchike közitish, chongqur tepekkur, mukemmel bedi'iy shekil, shuningdek xelq ishlirigha bolghan yüksek mes'uliyetchanliqning mehsulidur. Bu shé'ir élan qilin'ghan jem'iyette küchlük inkas qozghighanidi. Aridin 30 yilgha yéqin waqit ötüp ketti. Lékin, bügünki dewr kishiliri üchün éytqandimu bu shé'irlar qimmitini yoqatmidi. Bu shé'irlarni uyghur bügünki zaman shé'iriyitidiki ülgilik satiralar déyishke bolidu.
Téyipjan éléyéfning hejwi shé'irliri köp emes. Lékin, ularning bedi'iy qimmiti yuqiri, ijtima'iy roli nahayiti küchlük. Ular ötkür xenjerge oxshash jem'iyettiki yarimas qiliq, natoghra istillarning niqabini yirtip tashlaydu. Nishan'gha étilghan oqqa oxshash sha'ir we xelq neperetlinidighan shexslerning ejellik yérige bérip tégidu.
Biraq, xelqqe sadiq qelbning sadasi bolghan bu satirik shé'irlar kéyinki chaghlarda qarilinip sha'irning jinayitige aylanduruldi, sha'ir bigunah eyiblendi. U 1959-yilidin 1960-yilighiche töwende mejburiy emgekke sélindi. Yene mushu shé'irliri tüpeylidin 1963-yilidin bashlap qayta tenqid qilinishqa bashlidi. Medeniyet inqilabigha kelgende téximu éghir ziyankeshliklerge uchridi.
Téyipjan éléyéf hayatida nurghun egri-toqay yollarni bésip ötti. Béshidin köpligen achchiq qismenlerni ötküzdi. Pak héssiyat, sap tilekler ichide yürek qénini serp qilip apiride qilghan ijadiyet méwilirining yerge urulushi, yoq betnamlar bilen qarilinishi uning üchün éytqanda adaletsizlik idi. Biraq, sha'ir buningliq bilen qelimini tashliwetmidi yaki hesret ichide tunjuqup ketmidi. U mushu chaghlarda we kéyinki mezgillerde öz béshigha kelgen bala-qazalargha qeyserlik bilen mu'amile qilalidi. Weten'ge, xelqqe bolghan küchlük muhebbet uninggha rohiy küch, meniwi tirek boldi.
Téyipjan éléyéf shé'ir ijadiyitining eng muhim netijiliri süpitide uning muhebbet témisidiki shé'irlirini körsitishke bolidu. Téyipjan éléyéf ijadiyitining ikkinchi basquchida yene kitabxanlarning qizghin alqishigha muyesser bolghan nurghun muhebbet lirikilirini yazdi. «köyüp qaldim men sanga» (1952-yil), «séghinish» (1953-yil), «aldan'ghan qiz» (1954-yil), «muhebbet», «yigit arzusi», «hesret», «tügimes naxsha», «birinchi xet», «bilmeptimen» (1956-yil), «séghinipsen» (1957-yil), «amriqim» (1960-yil), «alma», «yolluq alma», «bir yigitning xatirisi», «lewliringni shu üzümge oxshatsam» (1961-yil) qatarliq lirikilarning hemmisi ene shundaq muhebbet témisida yézilghan shé'irlardur. Shundaq jezmleshtürüshke boliduki azadliqtin kéyinki 17 yilliq uyghur edebiyatida muhebbet témisida yazghanlar emes, lékin téyipjandek köp yazghan, ochuq yazghan, qizin we yaxshi yazghan sha'ir tépilmaydu.
Téyipjan éléyéf shé'ir heweskari bilen bolghan bir qétimliq söhbette: «ré'al turmush shé'irning törilish zémini, shé'ir shu zémindin ünüp chiqidu», déeenidi. Biz sha'irning «tügimes naxsha» namliq meshhur shé'irini ré'al turmushtin, milliy turmush zémindin ünüp chiqqan déyishke heqliqmiz. Ré'al turmush we zin héssiyat bu shé'irning jéni, milliy alahidilik uning qaniti. Shunga bu shé'ir élan qilin'ghan 1956-yilidin tartip mushu waqitqiche her millet xelqini zoqlandurup keldi. Bu shé'irning kishilerni meptun qilidighan séhriy küchi zadi nede? Séhriy küch aldi bilen bu shé'irda muhebbet menggülüktur, dégen hayat heqiqitining bolghanliqida, hayatni chüshinidighan, hayatni söyidighanliki insan bu shé'irni chüshinidu. Shé'irdiki addiy, emma menggülük heqiqetke shek keltürmeydu. «tügimes naxsha» ni muhebbet naxshisi, dep qaraydu.
1964-yilidin 1978-yilighiche ariliqni téyipjan éléyéf ijadiyitidiki üchinchi basquch dep qarashqa bolidu. Hélimu ésimizde, medeniyet zor inqilabi mezgilide tarixta misli körülmigen medeniyet tragédiyesi yüz berdi. Bu mezgilge kelgende téyipjan éléyéf éghir ziyankeshlikke uchrap ijadiyet bilen shughullinishtin mehrum qilindi. Eger biz nezirimizni medeniyet inqilabidin sel ilgirirek yötkep téyipjanning shé'ir ijadiyitige diqqet qilidighan bolsaq, uning bu mezgilde köp yazmighanliqini we taza yaxshi yazalmighanliqini hés qilimiz. Shu chaghlarda, yeni 1964-yilidin kéyin u xelq gungshésini, chong sekrep ilgirileshni dahiyni medhiyileydighan bir qisim shé'irlarni yazdi. Bu shé'irlardiki pikir we héssiyat shu mezgillerde bazarni qaplap ketken normalsiz keypiyattin tughulghan bolup, qélipbazliqtin, sho'arwazliqtin xaliy bolalmighanidi. U chaghlardiki ijadiyetni siyasiygha baghlap qoyidighan, siyasiy heriketlerni udulmu'udul küyleydighan, shexske qarighularche choqunidighan siyasiy-idiyiwi cheklimilik we tarixiy cheklimilikler téyipjan éléyéfning ijadiyitige melum derijide tesir körsetkenidi. Biraq, bu téipjandila körülgen mesile emes, chünki téma sha'irning qolida emes, belki sha'ir témining quli bolup qalghan hadise junggoning bügünki zaman edebiyatida yüz bérip xéli omumiy tas alghan mesile idi. Tarixiy sawaqlardin ibret ilish aqillarning ishi. Tejribe-sawaqlarni yekünligendila algha basqili bolidu. Téyipjan éléyéf ijadiyet hayatidiki epsuslinarliq bu mezgilni özi yekünlidi, epsuslandi we barghanséri toghra tonushqa keldi.
Téyipjan éléyéf 1979-yili yazghan «töt möchel ketti ötüp» déeen shé'irida netijilirini we nuqsanlirini özi tarazigha qoyup bahalidi:
Menisi tenteklikimmu az emesken, eslisem,
El ichide külke boptu bezi bi'ep qaynishim.
Jing we jani ayrimay nadan sadaqet ilkide,
Yetküche tarttim elem eblexnimu dep sepdishim.
.............
Egri-toqay yol méning eqlimni xéli tüzidi,
Közlirimmu nurlinip bolmaqta roshen bayqishim.
...........
Téyipjan éléyéfning kéyinki eserliridin körüshke bolidu, u idiyiside, ijadiyitide körülgen bu mesililerdin epsuslandi we qattiq ibret aldi.
Téyipjan éléyéf «töt kishilik guruh» yoqitilghandin kéyin, bolupmu partiye 11-nöwetlik merkiziy komitétining 3-omumiy yighinidin kéyinki idiyeside azad boush herikitining türtkiside, özini chüshinishtin dunyani téximu chongqur bilish, turmushni qayta chüshinishke ötti. Sha'irda peyda bolghan yéngi oyghinish uning shé'irlirida mundaq ipadilendi:
Tapayli pushaymandin sawaq-eqil,
Ziyanning sewebini éniqlayli.
Chong ishlar aldimizda,
Aldi bilen
Köngüldin xurapatni ériqdayli.
«tapayli pushaymandin sawaq-eqil] din
Shuning bilen uning ijadiyiti yéngi sewiyege kötürüldil mana bu téyipjan éléyéf ijadiyitining tötinchi basquchidur. Bu basquchta yézilghan «töt möchel ketti ötüp», «gunah kimde?», «‹tutqa› ni tutqanséri», «ibret», «tenqid hem taghar», «siyaset yerge chüshti», «düyjangning yoq némishqa inawiti», «kanaydin ün chiqamdu yaghlimisa», «yaraysen shuji», «sékritar oquydu nawaynimu» qatarliq ijtima'iy témilardiki bir qisim shé'irlardin ilgiri az uchraydighan idiyiwi chongqurluqni, yéngi we ijadiy pikirlerni köreleymiz. Mezmundiki chongqurluq bolupmu uning «bahar ilhami», «yoqal emdi, töhmet destiki», «atmish yilimiz», «archa», «millet heqqide» qatarliq shé'irlirida, shuningdek kéyinki mezgillerde rubayilirida téximu gewdilikrek körülidu.
.........
Put-qolimiz kishendin azad
Bolghandila shükri deptimiz.
Xurapatning asaritidin
Qutulmaptu biraq eqlimiz.
«yoqal emdi töhmet destiki» din

Özgining gheywitini sözlimek asan,
Asan emes söküsh özini anche.
Dunyada bolmaytti na adil kishi,
Öz péshanisini silisa barche.
«parchilar» din

..........
U millet pütünleyla dashqa bolup,
Bu millet kem-kütisiz altun emes;
U millet pegadiki palaz bolup,
Bu millet törigila xas durdun emes.

Méghizi, shakli bar her nersining,
Ey eqil, shundaq chüshen milletnimu,
Béyitidu milletning peziliti,
Chüshense özidiki illetnimu.
«millet heqqide» din

.............
Haqaret töhmiti kelse herqachan,
Uni qaraqchidek sézisen haman.
Méhmandek kélidu maxtash töhmiti,
Lékin qaraqchidin ming hesse yaman.
............
Kimki mestane bolsa shöhretke,
Bolidu mohtaj shu xushametke.
Saxta shöhrettin altun tapqanlar, aylinar axiri özi exletke.
«ruba'iylar» din
Körüshke boliduki, yuqirida misal élin'ghan bu shé'irlar küchlük dewr rohi, mol tarixiy mezmun, pelsepewi hékmetler chaqnap turidu. Bular sha'irning pikir durdaniliri bolup, küchlük eqliy qimmetke, terbiyewi qimmetke, shundaqla éstétik qimmetke ige.
Téyipjan éléyéf meniwi kishilerdin azad bolghan, ijadiyet erkinlikige érishken bu pursetlik chaghlarni «sen'et bahari» dep atighanidi we bu new bahar peytidin tughulghan ilhamini, yéngilan'ghan jushqun keypiyatini ruba'iy shekilde mundaq iz'har qilghanidi.
Saqallirimgha xéli aq kirdi,
Renggimge yashliqqa yat siyaq kirdi.
Biraq towlash üchün yéngi naxshini,
Könglümge téximu ishtiyaq kirdi.
Heqiqeten, uningda yéngi tuyghu, yéngi héslar oyghan'ghanidi, bu mezgilde meyli uning siyasiy lirikiliri bolsun, muhebbet lirikiliri bolsun yaki hejwi tüstiki satiriliri bolsun, ularning hemmisidin mezmun we bedi'iy yaqtiki yéngi izdinishlerni, yéngiliqlarni körgili bolidu.
Biraq, késel azabi uni birqanche yilghiche kariwatqa bend qilip qoydi, sha'ir ejellik késel aldidimu özini yoqitip qoymidi. U hayatining sanaqliq künliri qalghan chaghda yenila qelem tewritip «ezra'il aldida» namliq shé'irni yazdi.
............
Ezra'il,
Qurul qaytimenmu dep,
Kétishke anche raying barmidi,
Ép ketme, désem,
Qorqti démigin,
Méning bir ishim bar idi...
Uning yene bir ishi bar idi. Xelq uning shé'irlirigha teshna idi. Epsus, shum ejel axir uninggha changgal saldi. Biraq shu nerse éniqki, ejelning élip ketkini peqetla uning téni bolup, uning ésil peziletliri, ténim tapmaydighan ijadkarliq rohi kéyinkilerge miras bolup qaldi. Uning uyghur edebiyatigha qoshqan töhpisi tarix sehipisidin menggülük orun aldi. Uning «tügimes naxsha» liri xelqimizning qelbide jaranglap keldi.