Batur rozi

Miladi 870 - yili kechki quyashning eng axirqi qizghuch nurliri sir deryasining shimalidiki balasaghun'gha qarashliq farab qel'esining xang bilen qangdalghan égiz - égiz sépillirini sus yorutup turatti. Ghur - ghur shamal sheher etrapidiki bostanliqlarning arambexsh nem hawasini uchurup kelmekte idi. Kündüzi quyash teptide tonurdek qizip ketken sheher kochiliri gugum chüshüp, hawa tedrijiy sowushqa bashlishi bilenla uyaqtin - buyaqqa mokidek ötüshüp turghan ademler bilen qaytidin janlinishqa bashlidi...

Sépil üstidiki leshkerler etraptiki shepilerge sezgürlük bilen qulaq sélip, qilich we aypaltilirini ching quchaqlighan halda sürlük qiyapette turushmaqta. Sépil etrapidiki liq su toshquzuwétilgen xendekler kümüsh yilandek sozulup sépilni yögep aylinip, etrapqa wehime tarqitip turatti. Adette sépil astidiki xendeklerge artildurup qoyulidighan asma köwrüklerning hemmisi dégüdek yighiwélin'ghanidi. Sheher qowuqlirimu him étiwétilgenidi. Bular sheherning yéqindin buyanqi mudapi'e ehwalining qattiq küchiyip ketkenlikidin bésharet bérip turatti.

Ay neyze boyi örligen mehel. Sheherning künchiqish tereptiki qowuqi qiya échilip,étini bolushigha chapturghiniche uchqandek yétip kelgen bir közetchi leshker kirip ketkendin kéyin, yene juwazdek ghichildap awaz chiqirip yépilip qaldi...

Muhemmet tarxan kéngeshtin qaytip chilantoruq étigha sekrep mindi - de, uni uchqandek chapturup hesh - pesh dégüche qel'ening künchiqish teripige jaylashqan qoru - jayigha yétip kélip attin chüshti.

Téxiche uxlimay xojayinini saqlap turghan atbaqar yügürüp chiqip atning chulwurini qolidin aldi.

Muhemmet tarxan ayali yulduz'ayimning hujrisigha kirip bexiraman uyqugha ketken töt yashliq oghli ebunesirning péshanisige chokkide birni söyüp qoyup chiqip kétey dep turushigha, bala oyghinip «dada» dep chaqirdi. Muhemmet tarxan balini yotqandin sughurup élip birhaza erkiletti.

– Séni oyghitiwettim - he, börem?

– Méning uyqu bilen xoshum yoq. Apam pepilep yürüp uxlitip qoyuptu. Esli siz kelgende andin uxlimaqchi idim.

– Boptu, bala chéghingda qénip uxliwal, börem. Chong bolghanséri ghem - endisheng köpiyidu, oylaydighan, bash qaturidighan ishliring awup kétidu. U chaghda dadanggha oxshash uxlaymen désengmu uxliyalmay, tanglarni kirpik qaqmay atquzisen.

Kichik ebunesir uning geplirining tégige yételmey hangwéqip qarap qaldi.

– Kichik baligha nediki chüshenmeydighan geplerni qilip ... –Dep kayidi yulduz'ayim.

– Toghra, balilar bilen ular qobul qilalighudek derijide sözlishish kérek idi. Men bu shakichik böremni xuddi chopchong bolup qalghan ademdek hés qilip qaptimen emesmu?Biraq uningmu kichik turup «uyqu bilen xoshum yoq» dégini qaltis gep boldi - de.

Muhemmet tarxan balining mengzige axirqi qétim birni söyüp qoyup öz hujrisigha chiqip ketti.


2


Kichik ebunesir hesh - pesh dégüche yette yashqa kirip qaldi. Bu chaghlarda u öz zamanisidiki xéli melumatliq, köpni körgen kishilerdin hésablinidighan atisi muhemmet tarxandin öz yurtining we qoshna ellerning tarixi, örp - aditi we medeniyitige a'it nurghun qisse we riwayetlerni anglap «qulaq mollisi» bolup qalghanidi. Eyni chaghlarda qaraxaniylar tewelikidiki yuqiri tebiqe aqsöngekliri arisida öz ismining keynige özi tughulghan yurtning namini qoshup atash moda bolup qalghanidi. Bundaq moda boluwatqan ishlargha kelgende nahayiti sezgür muhemmet tarxan öz oghli ebunesirning ismining keynigimu u tughulghan kichik sheherning namini qoshup, uni «ebunesir farabi» dep atashqa bashlidi. Uzaqqa barmay bu nam kichik ebunesirning démetlikliri arisida tézla omumliship ketti.

Qaraxaniylar xandanliqi resmiy islam dinigha kirgüche bolghan ariliqta ilgiri - kéyin bolup 300 yildin artuq waqit ötken bolsimu, biraq ereb tili we ereb örp - adetlirining tesiri qaraxaniylar tewesidiki puqralar arisida burunla bashlan'ghanidi. Kichik ebunesirning bowisi uzluq sépi özidin farabliq türklerdin idi. Uning uzluq dégen ismimu tipik qarluqche isim idi. U «güzel, chirayliq» dégen menini bildüretti. Uzluq bowaydin kéyinki zamanlargha kelgende qaraxaniylar tewesidiki yuqiri qatlam kishiliri arisida erebche isim qoyush aditi shekillendi. Shunga ebunesirning dadisigha uzluq boway «muhemmet» dep isim qoyghanidi. Islam dinining tarqilishigha egiship erebche isim qoyush aditining emdila shekilliniwatqan mezgilige toghra kelgen bir zamanda tughulghan muhemmet tarxanmu öz oghligha yenila erebche «ebunesir» dep isim qoyghanidi.

70 Ming qoshun jaylashqan farabni anche kichik sheher dégili bolmaytti. Herbiy qel'e we rabat, soda bazarliridin terkib tapqan bu sheher otrar bostanliqigha jaylashqan talas, balasaghun, qeshqerni tutashturghan qedimki karwan yolining muhim bir tügüni bolup qalghanidi.

Chu, talas we sir derya wadisida sheher hayatini merkez qilghan güllinish weziyiti barliqqa kelgen eyni yillarda farab shehiri qeshqerge yéqin balasaghun'gha qarashliq sheher bolsimu, lékin özige yarisha chirayliq idi. 9 - Esirdiki farab shehiri mani dinidiki uyghur qarluqlirining islamiyettin mudapi'elinish liniyisining aldinqi qarawulida turghachqa, «qarachuq» depmu atilatti. Sultan bilgeköl bahadir qidirxan bilen samanlar xani noh ibni es'et arisida ispijapni talishish urushi yüz bergende, ebunesir farabining bowisi uzluq bilgeköl bahadir qidirxanning qol astidiki herbiy emeldar idi. U urushta xizmet körsetkenliki üchün baj - séliqtin xaliy qilin'ghan kishige bérilidighan «tarxan» dégen shereplik namgha ige bolghanidi.

Samaniylar xani isma'il ibni exmet öz qérindishi nasir ibni exmettin zorluq bilen hakimiyetni tartiwalghandin kéyin, qaraxaniylar hakimiyitidin mudapi'e körüsh üchün sépil soqturup, kéyin qaraxaniylargha qarshi ghazat qilishni bashlidi. Isma'il samani 893 - yili baharda talas, balasaghunlargha keng kölemde hujum qozghidi. Netijide oghulchaq qidirxan balasaghundin «ordu kent» (qeshqer)ge chékinishke mejbur boldi. Isma'il samani sir deryasining ottura éqimidiki istratégiyilik jay talastin taki gherbtiki chu deryasining ayagh éqimighiche bolghan ariliqni, jümlidin muhasiride qalghan taraz shehirini qolgha aldi. Mushu urushta muhemmet tarxan qatarliq herbiy emeldarlarning jan tikip élishqinigha qarimay farab shehiri we uning etrapidiki otrar bostanliqi samaniylar qoligha ötüp ketti. Bu jaylardiki 15 ming kishi esirge chüshüp islam dinigha bey'et qilishqa mejbur boldi. Otrardiki mani chérkawlirining ornigha arqa - arqidin meschitler berpa qilindi. Burutliri xet tartip qiran bir yigitke aylinip qalghan ebunesir farabimu pütün a'ilisi bilen samaniylarning qoligha chüshüp qaldi. 100 Yil dawam qilghan düshmenlik we yollarning étilip qélishi farabliqlar we köpligen toqquz uyghur ahalisini özlirining siyasiy we medeniyet merkizi bolghan qeshqerdiki xaqaniye ahalisidin ayriwetkenidi.Ebunesir baliliq we ösmürlük waq tida qedimki qarluq - uyghur yéziqi we muzikisini öginishke pütün ishtiyaqi bilen bérildi. Eyni yillarda uyghur tili toqquz oghuz tili süpitide pütün türkiy til - edebiyat we ma'aripining ul téshi bolup qalghanidi. U memuriy - siyasiy hayattimu, ilmiy pa'aliyettimu asasiy til idi. Farabi samaniylar sulalisi medeniyitining tesiride mawara'unnehr we xarezimdiki türkiy xelqlerning en'eniwi medeniyitini öginish bilen bille tajik - pars tilini tézla öginiwaldi.

Farabi öz dewridiki edebiyat we matématika penlirini zor qiziqish bilen ögendi. U ottura esir xristi'an dunyasida «üch bilim» dep atalghan grammatika(nehwi), istilistika(ilmiy pasahet), exlaq dersliklirini we töt «bilim» dep atalghan hésab, muzika, gé'ométiriye(hendise), astronomiye(ilmiy nujum) penlirini puxta igilidi. U balaghet yéshigha yéter - yetmey turupla «hirat - merwi ilmi guruhi» dep atalghan tebi'et ilmi guruhining hemme nersini tejribidin ötküzüsh we eqidini emes, eqilni mizan qilish toghrisidiki chonglargha xas soghuqqanliqni telep qilidighan ilghar pelsepiwi qarashlirining qizghin qollighuchisi bolup qalghanidi. Merwi ilmi guruhi bolsa missupotamiyidiki herran, besre tebi'et ilmi guruhining, hindistan we uyghur ilim medeniyet közqarashlirining, jümlidin ottura asiya tebi'et közqarashlirining tesiride shekillen'gen ilmiy izdinish guruhi bolup, grék baktériye medeniyitining en'enisige warisliq qilatti.

Farabi ottura asiyada 30 yashlargha kirgüche yashidi. Bu chaghda u özining rohiy jehettin téximu mol bilimge teshna bolup échirqap turghan börige oxshap qalghanliqini hés qildi. Yéngiyache islam dinigha kirip kelgenliki tüpeyli en'eniwi milliy medeniyet bilen yéngi diniy étiqad otturisida peyda bolghan ghayet kélengsiz bir hangning girwikide téngirqap, deldügünüp turghan ottura asiya türkiy xelqlirining béshigha basturup kéliwatqan yoshurun apet birinchi bolup farabini süt uyqudin chöchötüp oyghatti. Ottura asiya tewelikide igiligen bilim we izdinishliri bilen téxi bu qiyin mesilige jawab bergili bolmaytti. Medeniyet jehette bir qétimliq topan balasigha düch kéliwatqan xelqige bu topandin saq - salamet qutulup chiqalaydighan «nohning kémisi»ni yasap bérishni özining bash tartip bolmas burchi dep tonughan farabi bu qiyin tépishmaqning jawabini yéshish üchün öz wetinidin ayrilip, islam dini tarqalghan we tereqqiy qilghan ereb, pars ellirige barmisa bolmaydighanliqini chongqur hés qildi. Mutleq köp sandiki musulmanlarning eksiche tuyghu we héssiyatni emes, belki eqil we tejribini hemmidin üstün orun'gha qoyup adetlen'gen bu ghelite musulman ereb we pars ellirini özliri tarqatqan islam idé'ologiyisini tejribidin ötküzidighan eng yaxshi tejribixana dep qaridi. Chünki islam medeniyiti we islam idé'ologiyisini chüshenmey turup islam étiqadi bilen en'eniwi türk medeniyiti otturisida birdinla peyda bolghan qorqunchluq hanggha mezmut köwrük sélip yol achqili bolmaytti. Islam medeniyiti we idé'ologiyisini chüshinish üchün elwette ereb, pars ellirige bérip medeniyet jehettiki keng kölemlik qédirip tekshürüshni zadila bashtin kechürmey bolmaytti. Bu eyni yillardiki ghayet müshkül bir mesile idi.

Ebunesir farabi öz yurtidin ayrilish aldida yashan'ghan ata - anisi uninggha atap bir top jama'etni qorusigha yighip dashqazan ésip zaraxetme qilip berdi. Muhemmet tarxan herbiy emeldarlargha xas soghuqqanliq bilen ichide oylighanlirini anche bilindürmey uzatqan bolsimu, emma yulduz'ayim ebunesirning boynigha ésilip yighlap haza achmay turalmidi. Bir top jama'etmu yulduz'ayimgha jor bolup bélini potida baghlap, qoligha hasa élip, hasa bilen yerni urup qoshaq toqup haza échiship berdi. Farabi bu qiziqarliq hazini körüp uyghur qarluqlirining ziyade héssiyatchan tebi'itini axirqi qétim tejribe qilip körüwatqandek boldi - de, özining ana wetinidin ayrilish aldida turghanliqini oylap köngli buzulup bi'aram bolushning ornigha eksiche soghuqqanliq bilen külümsirep qoydi. Uning külümsirep turghan soghuqqan chirayigha qarap ana derhal yighidin toxtap hangwéqip qaldi. Muhemmet tarxan bolsa öz oghlining néme üchün külümsirewatqanliqini chüshenmey ejeblinip qaldi. Farabining mengzidiki ashu bir qétimliq soghuqqan külümsiresh yashan'ghan ata - ana üchün ömrining axirighiche yeshkili bolmaydighan tépishmaq bolup qaldi.


3


Farabi shu yürüp ketkenche semerqent we buxaralardin ötüp, ispihan, hemedan sheherliride bir mezgil turup qaldi. U pars zéminida turghan qisqighina birnechche yilliq hayatida islam medeniyitining jénigha jan qoshqan pars medeniyitini zor tirishchanliq bilen qédirip tekshürgendin kéyin toptoghra pütkül islam medeniytining apiridegahliridin biri bolghan baghdatqa qarap yol aldi

Farabi baghdatqa kélip uzaq ötmeyla xelipe muqtedir islam xelipilikining textige olturdi. Bu chaghdiki baghdat gerche özining xelipe me'mun dewridiki güllen'gen hösnini yoqatqan bolsimu, yenila ereb yéziqi we islamiyet medeniyitining merkiziy ochiqi, dunyaning hemme terepliri bilen iqtisadiy we medeniyet alaqiliri üzülmey dawam qilip turghan xelq'ara sheher idi. Baghdatqa yenila herqaysi eller, rayonlardin kelgen her xil diniy étiqad we pelsepiwi közqarashtiki her millet medeniyet erbabliri, alimlar we edibler toplashqanidi. Ular gahida ochuq ilmiy muhakime yaki bes - munazire sheklide, gahida yoshurun halda özlirining tebi'et yaki ijtima'iy hayat toghrisidiki közqarashlirini ipadileytti.

Farabi baghdatqa barghanda ereb tilini bilmeytti. U bu tilni ebubekri ibni sirajiddindin tézla öginiwaldi. U yene baghdatta yashaydighan meshhur xristi'an alimi ebubesher mette ibni yunustin grék tili, logika we tébabetchilik penlirini zoq bilen ögendi. Baghdatqa kélip uzaq ötmeyla u ereb yéziqida murekkep pelsepiwi eserlerni we güzel shé'irlarni yézishqa bashlidi. Ereb pelsepisining bir yürüsh atalghulirigha mexsus lughet tüzüp chiqip, ereb tili xezinisini béyitti. Farabi til we logika jehette öz ustazidin téz éship ketti. Farabining til we logika jehettiki ustazi bolghan ebubesher mette ibni yunus ulugh yunan peylasopi aristotil telimatlirining hamiysi bolup, u aristotil eserlirining ereb tilidiki deslepki terjimisi we sherhisini ishligenidi.

Farabi baghdatta igiligen bilimliri bilen yene qana'et hasil qilalmidi. Shunga u dawamliq öginish niyitide herran shehirige keldi. Herran eyni yillarda missupotamiyidiki muhim bir medeniyet ochiqi idi. U yer matématika we astronomiye qatarliq tebi'iy penlerning tereqqiyatida baghdat shehiridin jiq ilgirilep ketkenidi. Farabi herranda xristi'an dinidiki ataqliq peylasop, doxtur we alim besher mette ibni yunusning ustazi yohenna binni heylandin pelsepe ögendi. U farabigha asasen logika we aristotil pelsepisidin, yene matématika, nezeriyiwi tébabetchilik we pifagor muzika telimatidin telim berdi. Farabi baghdattiki waqtida etrapigha döwe - döwe kitablarni yighiwélip jan - jehli bilen bérilip ögen'genidi. Ashu kitab döwiliri ichide uninggha aristotilning kitablirimu uchrighanidi. Bu hadise farabining aristotilchiliq éqimining ottura esirdiki yéngi bir pelle yaratqan namayendisi bolup qélishigha deslepki seweb bolup qalghanidi.

Farabining ilim yolidiki izlinishlirining chongqurlishishi uningda tebi'iiy halda aristotilgha bolghan qiziqishni peyda qilip qoyghanidi. Özide turghuzulghan tebi'etshunasliq közqarishi we insanperwerlik közqarashlirining türtkisi, shundaqla tuyuqsiz uchrighan aristotil eserliri qelbide qozghighan yéngi intilishler farabini tebi'iiy yosunda u özi merwidiki chéghidila dangqini anglighan ulugh alim – yohenna binni heylan huzurigha bashlap keldi.

Farabi herranda aliksandiriye ilmi guruhidiki xristi'an terjimanlar terjime qilghan aristotil eserliri bilen aristotilning grék yéziqidiki esli eserlirini pütün wujudi bilen bérilip ögendi. U aristotilning «roh toghrisida» dégen kitabini 100 qétim, «mitafizika» dégen esirini 40 qétim, «ritorika» dégen esirini 20 qétim oqup, bu eserlerning tégi - tektige yoshurun'ghan chongqur mahiyetni chüshen'gendin kiyin andin toxtidi. Farabi her bir eserni qayta oqughanda özige téximu yuqiriraq telep qoyatti. Uning mahiyiti, muweppeqiyiti we nuqsanlirini toluq igileshke tirishatti.


4


Farabi baghdatqa ikkinchi qétim miladi 921 - yilliri kelgenidi. U shu qétim kelgenche baghdatta toptoghra yigirme yil turup qaldi. Bu jeryanda u asasen kitab körüp dawamliq ilim öginish, ilmiy tetqiqat bilen shughullinish, her xil ilmiy pa'aliyetlerge qatnishish, ders we léksiyiler oqush, shagirt terbiyilesh, kitab yézish bilen melike bolup ötti. Farabining asasliq eserlirining mutleq köp qismi baghdatta yézildi.

Farabi 941 - yili siyasiy parakendichiliktin bizar bolup baghdattin chiqip ketti. U helep(sham) shehirige bérip, u yerdimu uzun turmayla udul öz yurti ottura asiyagha qarap at saldi. U ana yurtini qewet séghin'ghanidi. Mute'essip rohaniylarning küchi künsanap shiddet bilen ulghiyip, mez'hep majiraliri we siyasiy parakendichilik patqiqigha bashchilap pétip qalghan ereb ellirini uning körer közi yoq bolup ketkenidi. U mushu qaytip kelgenche öz yurtida ta ömrining axirighiche turup qalmaqchi we islam étiqadi bilen en'eniwi milliy medeniyet otturisida peyda bolghan hanggha köwrük sélishtin ibaret ömürlük ishini emelge ashurmaqchi idi. Farabi bashtin - axir öz yurtigha qaytip kétish meqsitide bolghachqa, ta ottura yashtin halqip, qériliq mezgilige qedem qoyghuche ereb elliride öylük - ochaqliqmu bolmay, öz yurtigha qaytip kelgendin kéyin andin öylinishke ishtey saqlap kéliwatqanidi. U gerche ereb elliride yashawatqan bolsimu, öz yurtigha bolghan choghdek méhri - muhebbetning türtkiside türkche kiyinip, bélige qarluqlarche pota baghlap yürüshni qet'iy tashlimidi. Öz ana tili, uyghur muzikisi we örp - aditini qet'iy untumidi.

U ana yurti farab shehirige yétip kelgüche ottura asiya elliride yol boyi léksiye sözlep mangdi. U deslipide mensur ibni noh hökümranliqidiki samaniylar dölitige kélip bir toxtidi. U bu yerde padishahning teklipi bilen «ikkinchi telimat» dégen kitabini yézip, mensur ibni nohqa teqdim qildi. Padishah uning kitabini oqup chiqip, uning danishmenlikige chongqur qayilliq bildürdi we uninggha «aristotildin kéyinki ikkinchi ustaz» dégen shöhretlik namni ata qildi. Farabi yazghan bu kitab ispihan shehiridiki «siwanul hékme» kutupxanisigha qoyuldi.

Farabi öz yurti farab shehirige yétip kelgende uning ata - anisi alliburun alemdin ötkenidi. Gerche farabining dangqi bu yerge alliburun yétip kélip öz igisini saqlap turghan bolsimu, lékin u özi tonushluq bermigüche öz yurtida uni tonuydighan adem chiqmidi. Kichik chaghlirida özi bilen bille oynap chong bolghan birnechche buradirini izlep körüwidi, ularning beziliri ereb istélachilirigha qarshi urushta ölüp ketken yaki urush parakendichiliki ichide qalghan farab shehiridin a'ilisi bilen bille bashqa bir yurtlargha köchüp ketken bolup chiqti. Farab shehiri özining ilgiriki jenggiwar qiyapitini pütünley yoqatqanidi, bazarlardimu göristan jimliqi höküm süretti. Awat restiler chölderep, özining ilgiriki qaynaq halitini pütünley yoqatqanidi, sépillarning uyer - buyerliri chüshüp ala - pasaq bolup qalghan bolup, sépil derwaziliri konirap, ülgüchekliridin chiqip kétey dep qalghanidi. Bu échinishliq menzirilerni körüp farabining közliride ixtiyarsiz yigha qaynidi.

Farabi ottura asiyadiki ijtima'iy parakendichilik tüpeyli öz yurtida uzaq turalmidi. Bu chaghlar qaraxaniylar bilen samaniylar öz'ara zitlishiwatqan, buxarada yan'ghin kötürülgen chaghlar idi.

Farabi öz wetinidin ayrilish aldida özining qelb chongqurluqidiki qayghuluq héssiyatini ipadilep mundaq nezme toqudi:


Cheksimu zexmet - malamet siz tereptin tende jan,

Sine - qelbim siz terepke telpünüp sheyda haman;

Olturalmasmen izimda qozghitip turghach méni,

Zoq, ümid – ikki seweb del siz terepke da'iman.

Qozghilip chiqsam seperge sizdin özge yoq weten,

Ya izimgha qoyghili yoq bir bedel men oxshighan!

Sizdin ewzelrek diyar – el ger te'erriz qilsimu,

Ilkige qelbimni almaq ishqa ashmas héchqachan.

Éghir azabqa patqan halda farab shehiridin yolgha chiqqan ebunesir farabi öz yurtidin qaytip kélip siyasiy parakendichilik ichide qalghan baghdatqa qayta bérishni xalimay, toptoghra demeshiqqe yétip keldi.


5


Farabi demeshq sirtidiki baghlarning biride qarawulluq qilip nahayiti sadda turmush köchürüshke bashlidi. U bu ay - bu künlerde namratliship ketkechke qarawulluq chirighi astidiki yoruqluqtin paydilinip kéchilep yéziqchiliq qilip, özining baghdatta bashlighan ilmiy emgiini qet'iy dawamlashturdi.

Shimaliy süriye hökümrani seypul dewle 934 - yili demeshq shehirini paytext qilip, öz aldigha seltenet tikligendin kéyin seypul dewlening meripetperwerlikte dangqini anglighan farabi anchikim bir qiziqsinish tüpeyli uning huzurigha bérip kelmekchi bolidu. Bir küni farabi eski - tüski türkche kiyimlerni kiygen, üstiwashliri topa - changgha kömülgen halda seypul dewlening yasidaq ordisigha kirip keldi.

Bu chaghda yash padishahning huzurigha toplan'ghan bir top alim - ölima we mötiwer zatlar herxil ilmiy mesililer üstide qizghin söhbetlishiwatatti. Ghérib - ghurwane chiray farabi ordigha kirip kélishi bilenla söhbet qaynawatqan qazan'gha su quyghandek birdinla jimip qaldi. Hemmeylen béshini burap, ordigha bimehel peyda bolup shahane ilmiy söhbetning peyzini uchuruwetken bu «méhman»gha soghuq nur tökülüp turghan közlirini mixtek qadidi. Ularning arisidin héchkimmu farabini tonumidi, shundaqla farabimu ular arisidiki héchkimni tonumidi. Özini daldigha élip xilwet bir baghda qarawulluq qilip, derwishtek xupiyane hayat kechürüwatqan bu «méhman»ning islam ellirige dangqi pur ketken ulugh alim ebunesir farabi ikenlikini kimmu xiyaligha keltürsun?!

Sorun ehlige oxshashla keypi uchqan padishah aldida uninggha zörüriyet yüzisidinla qiya égilip qolini köksige qoyup türkche salam bérip, qilche qorunush hés qilmastin tikilip turghan bu natonush kishini türk elliridin kelgen adettiki bir méhman qatarida biliner - bilinmes bash lingshitip kütüwaldi we soghuqqanliq bilen olturushqa teklip qildi.

– Xalighan jaydimu yaki belgilen'gen jaydimu?– Dep so'al qoydi farabi padishahqa.

Sorundiki hemmeylen téximu heyran bolushti.

– Xalighan jayda,– dep jawab berdi padishah qisqighina jimliqtin kéyin méhmanning rayigha béqishni ewzel körüp.

Farabi kishiler topi arisidin «güs – güs» dessep ötüp toptoghra seypul dewle yénidiki bosh orun'gha kélip olturdi. Bu dörem sorun ehli chöchüp dang qétip qélishti.

Seypul dewlemu bu tep tartishni bilmeydighan qap yürek méhman'gha demalliq qandaq mu'amile qilishni bilelmey temtirep qaldi.

Seypul dewle shu zamanda demeshq ordisida moda bolup qalghan yerlik til bilen pichirlidi:

– Bu yalangtösh sheyx edepsizlik qildi. Men uninggha birqanche so'al qoyup körey. Jawab bérelmise heydep chiqirayli.

– Emir, özingizni tutuwéling. Herqandaq ishqa peqet uning netijisige qarap andin baha bérish kérek,– dédi farabi seypul dewlege shu xil til bilen xitab qilip.

Farabining sözining orunluq ikenlikini ten élishqa mejbur bolghan seypul dewle teleppuzini bir'az yumshitip, farabidin yandurup soridi:

– Siz türk turup bizning tilimizdimu rawan sözleydikensiz. Qarighanda bashqa tillarnimu bilidighan oxshimamsiz?

– Bilimen,– dep jawab berdi farabi qisqila qilip.

Seypul dewle farabining uchisigha kiygen kiyimlirige wekillik qilidighan qara türk ademlerdin emeslikini pemlep ülgürdi we uninggha bashqiche qiziqip qaldi.

Söhbet yene yéngiwashtin eslige keldi. Her xil ilmiy témidiki mesililer otturigha qoyuldi. Köprek seypul dewle teripidin otturigha qoyulghan mesililerge sorundiki alimlar tüzükrek jawab bérelmey kékechlep qélishti. Peqet eski chapanliq farabila bu mesililerge roshen izahat bérip, del jayida jawab bérelidi.

– Insanning qedir - qimmiti eqil we exlaqqa baghliq. Lékin bularning hemmisi insanning bext - sa'aditini eng aliy nishan qilishi lazim,– dédi farabi so'allargha birer qur jawab bérip bolghandin kiyin, özining exlaq we jem'iyet heqqidiki qarashlirini bayan qilip,– yaxshi exlaq bilen eqliy iqtidar insanning qedir - qimmiti bolup hésabliniduki, her bir nersining peziliti uning özidiki ewzellik we érishilgen kamalette, shuningdek uning pa'aliyitide gewdilinidu. Bilim, pelsepe we exlaq bext we güzellikning sherti hésablinidu. Exlaqiy süpetlerge küchlük tesir körsitidighan nerse shexsning bilimi we eqliy bilish derijisidur. Dölet igiliridin taki a'ile bashliqlirighiche telim - terbiye tori hasil qilishi zörür. Telim - terbiye ishida hem mulayim, hem qattiq usul qollinish, chüshinip bilishni yadlap bilishning ornigha dessitish lazim. Insan tebi'etning bir qismi. Jem'iyet mesililiri tebi'et qanuniyetlirige oxshash, uni tebi'et qanuniyetliri bilen hemjehette bolghan qanuniyetler asasida, emeliy pelsepe, exlaq we ilim - pen asasida hel qilish lazim. Jem'iyet kishilerning ortaq yashash zörüriyiti we xahishi boyiche meydan'gha kelgen hemkarliq uyushmisi. Sheher(yaki dölet)ler jahaletlik sheher we peziletlik sheher dep ikkige bölünidu. Yémek - ichmek mesilisini hel qilalmighan sheherler, pul tépish xahishigha gherq bolghan saxtipez sheherler, keyp - sapagha bérilgen, chüshkünleshken sheherler, peziletliridin aynip ketken sheherlerning hemmisi jahaletlik sheherge kiridu. Jahaletlik sheherlerning xelqi heqiqiy bextni bilmeydu, bashliqliri heqiqiy bext üchün xizmet qilmaydu, ularning hayat meqsetliri jismaniy qawulluq, shöhret, keyp - sapa, öz ishtiyaqliridin xalighanche yüz örüsh bolup, buni bext dep bilidu. Öz'ara yardemliship bextke érishishni meqset qilip birleshken kishilerning sheherliri peziletlik sheher hésablinidu. Öz'ara yardemliship bextke érishishni meqset qilghan kishilerning jem'iyetliri peziletlik jem'iyet hésablinidu. Öz'ara yardemliship bextke érishishni meqset qilghan barliq sheher xelqliri peziletlik xelq hésablinidu. Eger barliq xelqler bextke érishish meqsitide öz'ara yardemlishishni yolgha qoysa pütün zéminda ortaq pezilet tiklinidu.

Seypul dewle farabining eqilni lal qilidighan danishmenlikige we qeyerdin sorisa shu yerdin temtirimey jawab béreleydighan hazirjawabliqigha adettin tashqiri qayil bolup, qattiq hayajan'gha chömülgenidi. Shunga u özining farabigha bolghan hörmet we teshekkürini iz'har qilish üchün ordigha yighilghan pütkül jama'etke shahane ziyapet berdi.

Ziyapette farabi seypul dewleni téximu heyran qaldurup, bashtin - axir bir témim ichimlikmu ichmey, shundaqla bir loqma ta'ammu yémey olturdi. Farabining könglini échish üchün qilghili qiliq tapalmay qalghan seypul dewle axirida: «emise muzika anglashni xalamsiz?» Dep soriwidi, farabi derhal bash lingshitip maqulluq bildürdi.

Alimning könglidikini tépiwalghinigha xush bolghan seypul dewle hesh - pesh dégüche öz sariyidiki ataqliq sazendilerni chaqirip kélip neghme qildurushqa bashlidi. Bashqilar sazendilerning chalghan sazliridin mest bolup közliri xumarliship, jayida olturalmay qaldi. Lékin farabi ularning orundash maharitide saqliniwatqan eng nazuk nuqsanlarni bayqap, achchiqigha paylimay ornidin des turup ularni saz chélishni derhal toxtitishqa buyrudi. Seypul dewle bashliq hemmeylen heyran bolup turup qélishti. Sazendiler saz chélishtin chippide toxtighandin kéyin, farabi ulargha sewrchanliq bilen eyb - nuqsanlirini bir - birlep chüshendürüp, muzika heqqide birhaza telim berdi:

- Muzika alemshumul hemjehetlikning muhim bir terkibiy qismidur,– dédi u özining muzika heqqidiki qarashlirini bayan qilip,–men shundaq hésablaymenki, esli zat heriketke ige bolghinigha oxshashla, awazghimu igidur. Anglash sezgüsi barliq insaniy sezgülerge oxshash tebi'iy we gheyriy tebi'iy bolidu. Tebi'iy awaz eng axiri kishige huzur béghishlisa, gheyriy tebi'iy awaz kishige gheshlik we bi'aramliq tuyghusi élip kélidu. Muzikiliq awaz bilish jeryanliridin tashqiri bolghan adettiki awaz bolmastin, belki u muzikiliq telep we ölchem boyiche tapqa kirgüzülüp retlen'gen awazdur. Muzikining meydan'gha kélishi insanning bilish we perq étish, huzurlinish we bizar bolush iqtidari bilen munasiwetlik. Insan özining tughma iqtidari tüpeyli muzikiliq istédatqa ige bolup, muzikiliq istédat tüpeyli muzikiliq awazni perq ételeydu we uningdin tesirlineleydu. Uninggha meniwi mezmun we héssiyat béghishliyalaydu. U muzikiliq tuyghu tüpeylidin shé'iriy héssiyat we ijadiyet bilen shughullinalaydu. Muzika tughma istédat we tughma iqtidar shara'itidin paydilinip bir ilimge aylan'ghan bolup, muzika awazi mu'eyyen qizghinliq, mu'eyyen héssiyatning netijisi bolidu. Muzika emeliy we nezeriyiwi muzikidin ibaret ikki qisimgha bölünidu. Ular bir - birini toluqlap, öz'ara birliship muzika ilmini teshkil qilidu. Ahang ijadchisi choqum chalghu muzikisini pishshiq igiligen bolushi lazim. Nezeriyiwi muzika ritim, mélodiye we ipadileshtin ibaret üch asasqa bölünidu. Ritim shunga hasil bolghanki, u awazlarni eqliy uqumgha layiq roshen nisbetleshtürüshke élip kélidu. Mélodiye shunga hasil bolghanki, u yuqiri - töwen awazlarni roshen nisbetleshtürüshke élip kélidu. Bu ikkisi anglash sezgüsige yölen'gen bolidu. Ipadilesh bolsa anglash we körüshtin ibaret ikki muhim sezgüge yölen'gen bolidu. Bezi muzika küyliri xushalliq peyda qilidu, bezi muzika küyliri muhebbet we qizghinliq iz'har qilidu. Yene bezi muzika küyliri kishilerning tesewwurini oyghitidu. Bu sen'et salametlikke shu menide menpe'etlikki, bedendiki aghriq bezide rohni ajizlashturidu. U chaghda beden bi'aramliq hés qilidu, rohmu bi'aramliq hés qilidu. Chünki uning quwwiti esli zatqa masliship ajizlashqan bolidu. Bedenni dawalashni ishqa ashurush üchün rohni dawalashqa toghra kélidu. Muzikiliq awaz tüpeylidin uningda pa'aliyet hasil bolidu.

- Qarighanda, siz saz we muzikilarni yaxshi bilidighan oxshimamsiz?– Dep soridi seypul dewle farabidin.

Farabi qilche ikkilenmeyla: «he'e» dep jawab berdi. Arqidinla belwéghigha oralghan qutichidin bir tal tarni élip sazendiler qosh qollap sun'ghan udni qoligha élip, tarini almashturup rawrus tengshep pütün wujudi bilen bérilip chélishqa bashlidi. U deslipide baya sazendiler chalghan ereb küylirige qaytilap chaldi. Bu adette köngül échish éhtiyaji üchün ordilarda chélinidighan shox neghmiler idi. Sorundikiler farabining neghmisini anglap rohlinip jayida olturalmay qélishti. Farabi arqidinla özi ijadiy retlep ishligen muqamlarni arqa - arqidin ulap birhaza chéliwidi, olturghanlar deslipide ichide, kéyin ün sélip yighlap kétishti. Néme üchündur uning chalghan neghmisi baya bir top sazendiler öz'ara tengkesh qilip chalghan neghmilerdin nechche hesse artuq tesir qilish küchige ige idi. Farabining ich - ichidin mung qaynaytti. U ömride tartqan pütkül riyazetlirini we ayrilghili nechche on yillar bolup ketken wetinige bolghan séghinish héssiyatini barmaqlirining uchigha yighip turup pütün wujudi bilen bérilip chaldi. Qarighanlargha uning bedini érip, muzikigha aylinip kétiwatqandek bilinmekte idi. Hemmeylen tégi yoq mung deryasigha gherq bolup kétiwatatti. Ularning bedinimu momyadek yumshap érip kétiwatqandek idi...

Alahezel yérim kéche bolghanidi. Farabi özining qanche sa'etlep neghme qilghanliqini özimu bilmeytti. Bir chaghda u saz chélishtin toxtighanda, hemmeylenning öz orunlirida qimirlimay olturushqan péti biraw epsun oqup qaturup qoyghandekla teptekshi uyqugha ketkenlikini kördi. Farabi bir parche baghaqchige xet yézip uxlap ketken seypul dewlening texti payesige qisturup qoyup, putining uchida dessigen péti tikendek yalghuz chiqip ketti.

Seypul dewle tang süzülgende andin oyghandi. U oyghinip texti payesige qisturulghan baghaqchini körgendin kéyinla andin héliqi eski kiyim kiygen sheyxning dangqi alemge pur ketken ulugh alim farabi ikenlikini bildi. Chünki «méning hetta kichik bala chéghimdimu uyqu bilen xoshum yoq idi»...

«Iltipatlirigha teshekkur» dep xet yézilghan baghaqchining keynige «ebunesir farabi» dep chirayliq imza qoyulghanidi. Seypul dewle ochuq chiray, sözmen, melumatliq, tedbirlik, ilim we sen'etni söyidighan, herbiy we siyasiy mahariti üstün adem idi. Seypul dewle sariyigha toplan'ghan sha'ir - edibler, alim - ölimalar ilgiri ötken herqandaq bir xelipiliktin jiq idi. Seypul dewle sariyida mahir yazghuchi sahip ibni ebbed wezirlik qilatti. Etisi farabini ordigha teklip qilip ekélish teklipini birinchi bolup ene shu wezir berdi. Bu teklip seypul dewlening oylighini bilen bir yerdin chiqti. Seypul dewle bir top chaparmenlerni farabini qeyerdin bolsun derhal tépip kélish üchün yolgha saldi.

Chaparmenler farabini etigendin ta namaz esirgiche izlep sheher sirtidiki baghda qarawulluq qiliwatqan yéridin aran tépiwaldi. Farabi orda hayatigha könelmeydighanliqini éytip xelipining teklipini chirayliqche ret qildi.

Etisi namaz bamdattin kéyinla seypul dewle farabi qarawulluq qiliwatqan baghqa atayiten özi kélip uni ordigha teklip qildi.

U birhaza oylan'ghandin kéyin axir ordigha bérishqa maqul boldi. Baghning igisi köz aldida yüz bériwatqan ishlargha ishenmey közlirini uwulighan péti farabini tezim qilip uzitip qaldi.

Farabi seypul dewlening ordisigha kelgendin kéyin, seypul dewle hepte on kün'giche alimning sheripige kün atlimay ziyapet bérip turdi we jama'et aldida uni «dölet ustazi» dep jakarlidi. Farabi shuningdin kéyin dölet ustazi süpitide xelipilikning ilmiy, medeniy pa'aliyetlirige bash bolush bilen birge, bu yerde künlirini her yer - her yerdin kelgen alim - ölima we sha'ir - edibler bilem qizghin hemsöhbette ötküzdi. Seypul dewle waqit tapsila uningdin döletshunasliq we hoquqshunasliq ilimliri boyiche sawaq élip turdi.

- Insaniyet tebi'et tereqqiyatining bir qismi we rawaji. Ijtima'iy hayat hemjehetliki pütkül alemshumul hemjehetlikning bir qismi we rawaji. Insaniyet jem'iyiti alemning takamullishish shekilliridiki asasliq bir halqa,– deytti farabi özining jem'iyet heqqidiki qarashlirini seypul dewlege bayan qilip,– peqet alem tüzülmisi we tereqqiyatining qanuniyitige asaslan'ghandila insaniyet jem'iyitidiki tereqqiyatni, peziletni we adaletni ilgiri sürgili bolidu. Birdeklik tüzülmiside kichik ka'inatqa insan wekillik qilghinidek, chong ka'inatqa alem wekillik qilidu. Insaniyetning bext - sa'aditi pütün pa'al eqil, ilim - penning eng aliy meqsiti hésablinidu. Eqil barliq yaxshiliqning asasidur. Eger kishiler nezeriyiwi bilimler bilen cheklinip, omum qobul qilghan güzellik chüshenchilirini öz pa'aliyitige tetbiq qilmisa, bundaq adet omum qobul qilghan güzellik chüshenchisi boyiche pa'aliyet élip bérishqa tosqunluq qilidu. Awam xelq pelsepisi ikki türge bölünidu: buning biri, exlaq sen'iti bolup, bu tüpeyli yaxshi pa'aliyet we exlaq toghrisidiki bilim hasil qilinidu. Yaxshi pa'aliyet we iqtidar(qa'ide - nizamlar) shular sewebidin kélip chiqidu. Uning sharapitidin güzellik bizning süpetlirimiz bolup qalidu; Yene biri, qa'idilerge da'ir bilim bolup, uning sharapitidin sheher ahalisi güzellikke muyesser bolidu we bu güzellikni saqlashqa iqtidarliq bolidu. Insaniyet jem'iyetlirining peziletlik yaki jahaletlik süpetlirimu bu jem'iyetlerning alemshumul hemjehetlik toghrisidiki pa'al eqilni nezeriye jehette bilip yetken - yetmigenliki we emeliy jehette izchillashturghan - izchillashturmighanliqigha baghliq. Öz tebi'iti boyiche herqandaq kishi shundaq tüzülgenki, u yashash we yüksek kamaletke érishish üchün nurghun nersilerge éhtiyajliq bolsimu, éhtiyajliq bu nersilerni yalghuz özila hel qilip kételmeydu. U bulargha érishish üchün herqandaq nersini teq qilalaydighan ademler birleshmisige uyushushqa mohtajdur. Shu seweblik, peqetla bir - birige hemkarlashquchi nurghun kishilerning birleshmisi arqiliqla her bir kishi bashqilarning yashishi üchün zörür bolghan nersini yaritishqa mu'eyyen derijide hesse qoshidu. Shundaq qilip öz tebi'iti boyiche insaniyet közligen kamaletke érisheleydighan bolidu. Her bir kishi özining ijtima'iy tebi'iti boyiche jem'iyetning bir ezasi süpitide barawerdur. Uning jem'iyet bolup uyushush zörüriyetliri, maddiy - meniwi éhtiyajliri, öz'ara yardimi we pütkül jem'iyetning hemjehetlikidiki orni we hessisi barawer bolidu. Hakimliq we mehkumluq munasiwiti insanning ijtima'iy mahiyiti, jem'iyetning tebi'iy prinsiplirigha, jümlidin eqil we insanperwerlik rohigha zit hadise. Saghlam, peziletlik dölet qulluqtin xaliy, emma bash organ we dölet xadimlirigha ige bolghan bolushi, dölet xadimliri xelqni bextke érishtürüsh iqtidarigha we sen'itige ige bolushi, qisqisi, insanning ijtima'iy we tebi'iy mahiyitige uyghun bolushi lazim. Barliq sheherler bext - sa'adetke érishish üchün xizmet qilishi mumkin. Pezilet eqilning netijisi bolup, nadanliqtin pezilet kütkili bolmaydu. Démek, eqilliq adem peziletlik ademdur. Peziletning eqil - parasetni shert qilishining sewebi shuki, eqil - paraset bilish, perq étish, tallash we ret qilish iqtidarigha ige. Xahish ene shundaq iqtidar arqiliq angliqliqqa kötürülidu. Tallash peqet insan'ghila xastur. Chünki tallash eqliy bilishke tayinidighan muhakime hésablinidu. Yaxshiliq bilen yamanliq iradige asaslan'ghan. Wahalenki, yaxshi yaki yaman heriket peqet insan'ghila xastur. Ijtima'iy barawersizlik we uning ipadiliri alemshumul hemjehetlikke, tebi'et bilen jem'iyetning birdeklikige, insaniyetning tebi'itige zit bolghan illet we késelliktur. Peziletlik jem'iyet mukemmel we hemjehetlikke ige bolghan bir pütün gewde bolup, uning bashqurush sistémisi bolidu.

Seypul dewle farabining sözlirini anglap éghir xiyallargha patti. Uning farabigha bolghan ixlasi hessilep éship barmaqta idi.

Farabi ordigha kélip uzaq ötmey dangqi ereb dunyasigha pur ketken meshhur sha'ir ebuteyib el mutenebbi bilen qedinas dostlardin bolup qaldi.

Seypul dewle farabini ustaz tutqandin kéyin, uninggha orda xezinisining hemmisini échip körsitip xalighanche teminlinishni tewsiye qildi. Farabi bu teklipni qet'iy ret qildi. Seypul dewle uninggha yuqiri ma'ash belgilep bermekchi boluwidi, farabi yene unimidi.

- Ma'ash alsam alay, emma alidighan ma'ashning miqdarini özüm belgilep ete jawabini bérey,- dédi farabi seypul dewlening teklipige kütülmigen jawabni bérip. Farabi etisi etigendila udul demeshq shehirining merkizidiki ayagh tikküchilerning arisigha bérip, ularning ichidiki yashraq birsidin künige nechche derhem kirim qilidighanliqini soriwidi, héliqi mozduz künige ikki derhem kirim qilidighanliqini éytip berdi. Farabi bazardin qaytip kélipla seypul dewlege özining töt derhem ma'ash alidighanliqini éytti. Seypul dewle pewqul'adde töwen bu sanni anglap heyran boldi, emma ret qilishqa pétinalmidi. Chünki u alimning qilghan gépidin peqet yan'ghili unimaydighan jahil mijezini obdan bilip qalghanidi. Bu pul farabi üchün tolimu erzimes bolsimu, u piyade yol méngip we sadda yashap öz pa'aliyitini dawamlashturdi. Seypul dewlening weziri sahip ibni ebbed farabigha bezi teleplerni qoyush bilen bille, uning aldigha qimmetlik sowghilarni qoyghanidi, farabi uning telepliri we sowghilirini biraqla ret qildi.

Farabi seypul dewle huzurida bir yildek turup qaldi. Farabi bu dewrde gerche seypul dewlening hamiyliqigha ige bolghan bolsimu, emma u özini siyasiy ishlar we xususiy paraghettin yiraq tutup, waqitni qedirlep jiddiy ishlidi.


6


Farabi 849 - yili demeshqtin chiqip isma'ilizim pikir éqimi téz sür'ette kéngiyip kétiwatqan misirgha kélip toxtidi. Farabi misirda nurghun alimlar bilen tonushti, ilmiy léksiyiler oqudi we bir qatar ilmiy bes - munazirilerde üstünlük élip, zor hörmet we shöhretke muyesser boldi. Farabi misirdimu uzaq turmay yene demeshqqe qaytip keldi.

Farabi 80 yashqa kirip qalghinigha qarimay xélila tembel we saghlam idi. Qérip qalghan bolushigha qarimay seypul dewle sowgha qilghan perghane arghimiqigha bashqilarni yöligili salmay mineleytti. 80 Yashliq farabi yenila yash waqtidikige oxshashla wezmin, ötkür, tétik bolup, este qaldurush qabiliyitining pewqul'adde yuqiriliqi, tesewwurining tézliki, aldin bayqap bilish iqtidarining üstünlüki, muhakime we nutqining mentiqiliqliqi we obrazliqliqi bilen herqandaq kishini heyran qalduratti. U ömrining axirighiche özining ilghar közqarashliridin zadila yaltaymidi we heqiqet yolidiki japaliq kürishini birer minutmu toxtatmidi.

Farabi intayin kemter idi. Kishiler uningdin da'im: «siz ulugh alimmu yaki aristotilmu?» Dep sorighanda, farabi izchil halda: «eger men aristotil zamanida yashighan bolsam, uning eng aldinqi qatardiki shagirtliridin bolghan bolattim» dep jawab béretti.

Farabi taki ömrining axirighiche ögen'gen bilimlirige qana'etlenmidi, öginish we izlinishni zadila toxtatmidi. Farabi ilim bilenla bolup kétip, ömrining axirighiche öylenmey ötüp ketti.

Ebunesir farabi öz dewrining meshhur ustazi süpitide köpligen shagirtlarni terbiyilep qatargha qoshti. Uning yalghuz shamdila on ming oqughuchisi bar idi. Farabining shagirtliri ichidin islamiyet sherqige tonulghan meshhur alimlardin nurghunliri yétiship chiqti. Uning herrandiki oqughuchiliri arisida eng meshhuri ebu zekeriye yehya ibni edi idi. Yehya ibni edining shagirtliri ichidinmu birmunche meshhur alimlar yétiship chiqqanidi.

Farabi sheherlerni arilap, hetta yiraq - yiraq memliketlerge bérip seyyare nutuq sözleshni peqet qoldin bermigenidi. Yurt - yurt we sheher - sheherlerde ilmiy söhbet we ilmiy munazirilerge qatniship, öz telimatlirini dewr teqezzasigha muwapiqlashturup bayan qilip kelgenidi. Biraq uning barghanla jayda körgini hakimiyettin narazi bolghan xelqning qozghilangliri, hakimiyettiki chiriklik, ichki nizalar idi. Farabi ottura asiyadimu, baghdattimu, süriyedimu, misirdimu adaletsizlik we zulmetning hemme dehshetlik türlirini közdin kechürdi. Shunga u körgenliridin xulase chiqirip mundaq shé'ir yazghanidi:

Her chékin'gen demde tetür bu zaman – dewranigha,

Sen qilip söhbet yételmeysen köngül armanigha;

Barche el bashliqlirining bashliri qatqan tügel,

Hemme bashqa derd yétip aylandimu sewdayigha?

Farabi tinimsiz ilmiy emgiki bilen ottura esir pelsepisi we ilim - penning hemme saheside ghayet zor ilmiy miras qaldurup ötti. Farabi öz ömride 160 parchidin artuq kitab yazdi. U bezi eserliride aristotil we qedimki grék ilmiy miraslirini ijadiy sherhlep jari qildurghan bolsa, yene köpligen eserliride köp tereplimilik musteqil ilmiy we pelsepiwi qarashlirini chongqur mulahiziler bilen bayan qilip chiqti. Farabining aristotil, éwkilid, pitolimi qatarliq grék peylasop we alimlirining eserlirige qarita yazghan sherhliri ularning eserlirini qayta ishlesh, qayta izahlash, éniqsizliqlarni roshenleshtürüp, nuqsanlarni tüzitish arqiliq pütünley yéngi hayatiy küchke ige qildi. Farabi bu xil sherhi eserliride qedimki grék ilghar közqarashlirining nopuzini tiklep, uni yéngi pikir we pakitlar bilen rawajlandurdi. Farabining qarishiche, aristotil we qedimki grék ilmiy miraslirini bundaq ijadiy sherhlesh uni jama'etchilikke tonushturush ishining peqet bashlinishila idi. Farabining meqsiti aristotilning ilghar ilmiy, pelsepiwi közqarashlirini ottura esir islamiyet dunyasigha tetbiq qilish, sherq xelqlirining islamiyettin ilgiriki we kéyinki barliq munewwer ilmiy muweppeqiyetlirini pelsepiwi jehettin yekünlesh, öz zamanisida otturigha qoyulghan bir qatar tarixiy xaraktérlik ilmiy we pelsepiwi mesililerge imkanqeder toghra jawab bérip, insaniyetning algha ilgirilesh yolini yorutup bérish üchün ilmiy pa'aliyet élip bérishtin ibaret idi. Farabi bu tarixiy wezipini özining bir qatar musteqil idiyilerni algha sürgen eserliri bilen orunlap, öz pelsepiwi sistémisini yaratti. Farabining ilghar pelsepiwi sistémisi islamiyet sherqide tebi'etshunasliq we insanperwerlik pikir éqimining rawajlinishigha yéngi yol achti.

Ereb ilghar ijtima'iy pelsepiwi pikirliri we uning öz tereqqiyatidiki zor mesililerning hemmisi farabidin bashlan'ghanidi. U insaniyet medeniyet tarixini qaysi millet we qaysi memlikette apiride bolsun, uni insaniyetning bir pütün medeniyet tarixining ayrilmas bir qismi dep qaraytti.

Farabi öz dewrini, jümlidin öz bilimlirini tarix we bilish tereqqiyatining axirqi pellisi dep jakarlimay, tolimu iptida'iy bir baldaq, hetta alem sirlirini achalmighan bir baldaq dep hésablighanidi. U özining bir ruba'iyside tolimu chinliq we kemterlik bilen bu heqte mundaq dep yazghanidi:

Mewjutluq sirliri xam – pishmay qaldi,

Bu qimmet dur yipqa tizilmay qaldi;

Herkim öz eqliche bir söz dédiyu,

Emma esli sir héch échilmay qaldi.

Farabining qarishiche, téxi alemdiki mewjudiyetlerning sir we qanuniyetliri yéshilmigen, kishiler alem sirlirini bilish yolida köp izlen'gen bolsimu, bilish téxi axirqi pellige yetmigenidi.

Ulugh mutepekkur we medeniyet pehliwani ebunesir farabi miladi 950 - yili mahi rejep(dékabir éyi)ning bir küni demeshqtin belxke kétiwatqanda, demeshqqe yéqin bir jayda mute'essip rohaniylar we ularning hamiylirining zor mal - dunya wede qilip küshkürtüshi bilen özini paylap yürgen qoralliq banditlar teripidin waqitsiz öltürüwétildi.

Alimning jesitini birinchi bolup yene esqalandin demeshqqe qaytip kéliwatqan seypul dewle bayqidi we bu ulugh ustazning jesitige özini étip qan - yamghur yighlidi.

Shu küni seypul dewle resmiy matem libasi kiyip, alimning jesitini tégishlik debdebe bilen depne qildi. Farabining qebrisi demeshq sheher sépilining «bebes seghir» derwazisi yénidin orun aldi.

Sherq xelqlirining ulugh mutepekkuri, iniskilopidik alim ebunesir farabi insaniyetning pütkül bilish tarixida, pen - medeniyet we pelsepe tarixida öchmes töhpe yaritip alemdin ötti! sherqning eng aliy peylasopi we aristotilchisi ebunesir farabi ottura asiya we türkiy xelqler medeniyet tarixining dewr bölgüch wekili bolupla qalmay, belki bir pütün dunya tarixidiki meshhur namayendilerning biri bolup qaldi. «Sherq aristotili», «ikkinchi ustaz» dep shöhret qazan'ghan farabi sherq dunyasi pelsepe tetqiqatining heqiqiy asaschisi. U pelsepige ul saldi we pelsepidiki herqaysi ilimlerning asasini tiklidi. Uningdin kéyin otturigha chiqqan sherq peylasopliri idiyisi ichide uni chiqish nuqta qilmighan idiye yoq déyerlik. Siyasiy, ijtima'iy mesililerde uning shöhriti hergiz pelsepe sahesidiki ornidin töwen emes. Pelsepe soqrat, eplaton we aristotilning qolida dunyagha kélip, ta farabi dewrige kelgüche siyasiy, ijtima'iy mesililer pelsepe oylishidighan eng muhim mesililerning biri bolup kelgenidi. Farabi ghayet zor emgek singdürüp bu ishni peziletlik sheher heqqidiki qarashlirida dunya tarixida tunji bolup utuqluq tamamlighan birdinbir adem bolup qaldi. Farabining shanliq idiyisi ilghar idiyilerning ottura esirdiki yarqin nemunisi süpitide ibin sina, ömer heyyam qatarliq ulugh alimlarning warisliq qilishi arqiliq yawropa medeniyet oyghinishigha we yawropa pantizmigha küchlük tesir körsetti. Shunga farabini hazirqi zaman tetqiqatchiliri «idiye azadliq mutepekkuri», «ilim - pen qehrimani», «rohiy erkinlik, tereqqiyperwerlik we gumanizm üchün küreshküchi jengchi» dep aghzi - aghzigha tegmey teripleshmekte!

Tügidi...