Molla musa sayrami

Neshrge teyyarlighuchi: Enwer Baytur


Bu eser 1988- yili milletler neshriyati teripidin neshr qilin'ghan 1- neshri 2- basmisigha asasen torgha yollandi



Bsm alle alr xmn alrxym

(Nahayti shepqetlik we méhriban allaning ismi bilen bashlaymen)


Ey mewjutlughi zörür bolghan alla! cheksiz we tengdashsiz hemdu- sana sanga xasdurki, hemme mexluqliringgha kengri rizqi we éhsan sendindur. Séning ulugh zating yekke- yiganidur. Hemme süpetliring pak we eyipsiz, mertiweng ali, padishalighing ulugh bolup,
Asman we zimin ichidiki hemme mexluqlar peqet séning ilkingde we qehri siyasitingning astida turidu. Heqiqi padishaliq peqet sangila xaski, sen hemishe bolghuchi we baqi padishadursen. Yaratqan mexluqliring bolsa hemmisi fanidur.
Alla eger xalisa, seltenet tajisini her bir kishining béshigha kiydüreleydu, eger xalisa, bu tajini yene uningdin alalaydu; Eger xalisa, uni yene toghra yoldin yanduralaydu; Eger xalisa, pes kishining derijisini mertiwilik qilalaydu, xalisa, merkiwilik kishining derijisini pes qilalaydu. U her qandaq ishni qilishqa qadir we tawandur.
Ey qudretlil alla! eger sen yaratqan mexluqliriinggha nime höküm qilay diseng, shuni qilishqa qudriting bar. Séning hökümingni kéchiktürüp ijra qilishqa, yandurushqa bolmaydu. Mursel, nebi, enbiya, peyghember eleyhissalam (ulargha xudaning rehmiti bolsun)lerni bizge ulugh padisha qilip iberding. Öz kitawingda (qur'anda _ t) bular heqqide qisse we hikayilerni sözliding, burunqi zamanlarda ötken xalayiqlar, adil yaki zalim padishalar we shu zamanlarda ötken weqe- hadisiler heqqidimu xewer berding. Bu bolsa, séning öz özüng yaratqan mexluqiringgha köyünüp, ularning bu qisse we hikayilerdin xewer tépip, ötken ishlardin ibret alsun we weqe- hadislerni mulahize qilip, ularni yad étip eslep tursun digenligingdin isharet we ibarettur.
Bu alemdin ketken xalayiqning her biridin yaxshiliq yaki yamanliqning birer eser- alamiti baqi saqlinip qalidu. Tarix kitaplirida bolsa del ene shu alemdin ötkenlerning weqelirini, eser- alametlirini retlep, qayta ilghap chiqip, ularning turmush yaki hayatidin qisse we xewer béridu, xalas.
Salawet we zakiyat (namaz we zikir bilen qilindighan terip _ t) shu axirqi peyghemberge bolsunki, u peyghember bu dunya we axiret ikki alemning ilghan'ghini we yaxshisidur. Alla uni ötken zaman we kelgüsi dewran'ghiche höjjet we guwachi qilip ewetken. U zatning ulugh mubarek ismi muhemmet sellellahu eleyhi wesellem [1] (allaning rehmiti we salametliri uninggha bolsun) bolup, u allaning bendisi, peyghembiri we yéqin dostidur. Uning hesep we nesepliri (uning nesil bilen emes belki shöhret bilen yétidighan nesepliri _ t), ulughlughi hezriti ibrahim xelilullaghiche[2] mehkem ulashqan. Alla uninggha padishaliq we peyghembelikni, insanlar bilen wastichiliq qilidighan ulugh mertiwe we meqami mehmut [3] ulughluq ali derijisini berdi. Alla burun ötken peyghemberlerge parche- parche qilip teqdim qilghan heme ulugh peziletlerni jem qilip, peqet uningghila berdi. Alla özining ulugh namini we hökümlirini bu zatning nami we hökümliri bilen bille qildi. Shunglashqa, allani esligen kishi haman muhemmet resulullanimu bile qoshup esleydu. Muhemmet resulullaning sheri'etliri ta hazirqi chaghdimu xuddi uning hayat waqtidikidekla jari qilinidu. Buning sheri'etlirinimu emeldin qaldurushqa, özgertishke yaki kéchiktürüp ijra qilishqa bolmaydu. Chünki u eng ulugh exlaq we yüksek mertiwining igisidur.
Ghayet ulugh durutler yene muhemmet eleyhisalamning buraderliri- enbiya we murselin eleyhissalamlargha, muhemmet eleyhissalamning öz ehli- ewlatlirigha, pak reqipilirige, barliq ulugh sahabilirige bolsun. Bolupmu eshshere'e- mubeshsherlerge [4], bedre ehlige [5], uhud ehlige [6], eqebe ehlige [7]. Suffe ehlige [8] hem barliq sahabilerge we ularning qérindashliri, egeshküchiliri we egeshküchilerning egeshküchiliri reziyelahu enhum (alla ulardin razi bolghay), xelipiler, padishalar, emirler, ötkenki sultanlar, sheri'etsho'ar ölimalar, dindar qazi we imam pishiwalar, yurtning hem egishishige layim bolghan yaxshi bendilerning hemmisige alla rehmet qilghay we ulardin razi bolghay, chünki bularning hemmisila allaning egeshküchiliri we yaxshi bendiliri idi. Qedimqi zamandin bu zaman'ghiche ötken we buningdin kéyin ötidighanlargha, hetta qiyametkiche yuqurqilarning yolini tutup, chin ixlasi bilen toghra yolda mangghuchilarghimu allaning rehmiti köptin- köp, menggudin- mengügiche bolghay.
Emma be'du (allagha hemdu _ sana, peyghember we uning ewlatliri, sahabilirige durut _ t) din kéyin, biynishanliq kochisida étiwarsiz bulung- puchqaqdin makan tutqan, biynishanliq kochisida mestüre (yushurun _ t) yashaydighan kembeghel we kemter, köp eyiplik molla musa bini molla molla eysa xoja sayramining ajizliq we péqirliq bilen qilghan erzi melumatim, shu jahan pazilliri we aqilliri, saghlam tebi'etlik danishmenler, dewran alim kamillirining quyash nuridek yuruq, diligha we toghra zihinlirige yétip ashkare bolghayki, bu moghulistan yurti[9] qedimqi zamanlarda musulman xanlirining hökümranlighidin kéyin feufurchin'gha [10] tewe we boy sun'ghuchi bolup, aridin bir yüz yigirime ikki yil ötkendin kéyin, teqdiri ilahning arzusi, mutleq hökümi we irade teqdiri bilen ulugh islam quyashining nuri bu yette sheher- moghulistan ahalisining pishanisige chüshüp, qarangghuluq bulutliri ajizliq we yoqluq perdisining keynige yushurundi. Aldi bilen kuchar memilkitidin rashidin xojam, xotendin molla hebibulla haji we tunggani ta'ipliri qatarliqlarning her qaysisi öz aldigha musteqil padisha bolup, kapirlar üstidin ghelbe qilip, öz hökümlirini jari qilip, jeng we ghazatqa kiriship, öz- ara talash- tatish qilip, du'a- ibaret bilen turghan bir peytte, ferghane wilayitidin muhemet yaqup beg qushbégi namliq tedbirlik, bahadir, ali derijilik bir kishi bu ziminlargha istila qilip kirip, hökümranliq qilishqa bashlidi. Aridin alte yil ötkendin kéyin, yeni tarix hijri bir ming ikki yüz seksen altinchi yili (miladi 1869-1870- yili _ t) yaqup begning eqil- idrigi uning xulqi nepsanidin ghalip kélip, özini we yette sheher ahalisini zimin we zamanning ulugh xelipiligi_ büyük osmaniye dölitining [11] himayisige shertsiz tashlidi. Jümlidin osmaniye dölitige ita'et we inawet qilishni shöhret hisaplap, pexir dep bilip, qazi yaqupxan törem bashchilighidiki bir elchi ümigi arqiliq nurghun sogha- salamlar bilen ita'etname ewetip, özining osmaniye dölitige bey'et qilidighanlighini bildürdi. Yaqupxan töre bu ita'etnamini xaqan binni xaqan we xadimi heremeyin shérip (ulugh ikki heremning xadimi _ t) abdul'ezizxan binni abdulmejidinxan [12] turup ishleydighan jennettek ali éhtiramgha ige paytextige [13] yetküzdi. Bu hal janabi pelek ashyan (yüksek mertiwilik _ t) abdul'ezizxanning (uning yatqan jayi jennette bolsun) nurluq we yüksek oy- pikirge muwapiq we munasip kélip, bu mughulistan yurti we puqrasini ali dölet himayisige we béqindilighigha élip, ularni öz yoligha bashlap, muhemmet yaqup beg ataliq ghazigha (ghazatchilarning atisi _ t)”miraxor bashi“digen ali mensep iltipat qildi we özining shahaniliq hem nayetlik merhimetliri bilen , osmaniye öz béqindilirigha teqdim qilghan shahliq tajisini, osmani dölitining bayraq- elemlirini bergenli heqqide yarliq chüshürdi.
Netijide , yette sheher ehlidin bolghan bizdek newker, ghulam, puqra- xelq, kemterdin xizmetkarlar we barliq amma osmaniye dölitining siyasi we himayisi astida yette yil miqdari xatirjem we tinch, parawanliq turmush kechürüp, öz aditimiz boyiche küchlük we qudretlik allagha du'a iltija qilip yashiduq. Del mushundaq peytte, sultan binni sultan muhemmet muradixan[15] sultanliqning ghelbe textigahigha orunlashti. Uzun ötmey ulugh allaning ümetlirige chüshürgen sayisi, büyük rehber, erep[16], ejem[17] mülkining padishasi ulugh herem xadimi, ulugh shöhretlik osmanlar ewladining taji gehiri bolghan abdulhemid xan[18] (xuda uning dölitini menggü qilsuqn, nusretke yéqin, bext- sadetke dost qilsun) ali ékramliri ghelbe we sherep bilen xelpililik textige mustehkem orunliship, musteqil seltenet sürüshke bashlidi. Lékin, abdulhemidxan bizdek kemter puqralargha öz étiwarini tashlap, turmushimizni parawanliqqa bashlap, yurtimizda ténchliq we aramliq hem tégishlik qa'ide- tüzümlerni ornatqiche, muhemmet yaqupxan ghazi bu pani alemdin menggülük baghchisigha seper qildi. Del mushundaq bir peytte, feghurchinning mensepdarliri kélip, bizdek bashpanahsiz we ze'ip nachar judenggü puqralargha igidarchliq qildi.
Bu weqeler ötkinige téxi emdila ottuz ikki yil boldi. Lékin birer zaman danasi yaki dewran pazili, bu parakendichilik bilen ötken dewr ichidiki ehwallarni yézip, bizge birer nemune yaki yadikar qaldurushqa jür'et qlishqanlighini bilmeymiz. Buningdin töt yil ilgiri ” qilich bilen qelemni birleshtürgen“ janabi mirza heyder koragani[19] bu moghulistan yurtida höküm sürgen xan we padishalarning ehwalidin «tarixi reshidi» namliq bir eserni yazghandin bashqa, shu zamanlarda bolup ötken weqelerni qisse we hikaye qilip toplap, nemune yaki nishan qaldurushni meqset qilghan birer zaman risalichisi yaki danasi ötmidi.
Shunglashqa, bezi köngli yéqin we ishenchilik dostlar, bu diyarda islam échishqa serp bolghan kucharliq xojilarning ghazatliri, ataliq ghazi yaqup beg hökümranlighining bashlinishidin munqerz bolghiche bolghan weqelerning toluq jeryani heqqide birer tarix kitawi jemlep yazsang, dep iltimas qilip, ghazat qilip ötken, séyitlarning ghazatlirining weqeliri we ularning sheherlerni qolgha kirgüzüsh üchün, urush- jengliri untulup qalmisa, ataliq ghazining qoshun bashlap kirip, peyda qilghan jeng- jidellirini we dölet hökümranlighi qatarliq mesililer xalayiq neziridin mexpi qalmisa, bu weqelerni oqup bilgüchiler, shu weqelerge guwahchi bolghan siz we biz üchün du'a- teshekkür qilishsa dep iltimas qilishti. Ular yene peyghemberning ”hedis “kitawida ”yaxshiliqqa dalalet qilghuchilar bolsa, shu yaxsi ishni özi qilghanliq bilen barawer“digen sözni neqil qilip, ”siz yazghan bu eserning beriketliridin, oqughuchilarning sizge we bizdek asi gunakarlargha qilghan du'a- teshekkürlirimizni epu qilip, eyiwimizni kechürüshige sewep bolsa ejep emes “ dep xitap qildi.
Léklin, mendek bir xaru- zar bichare bu siyadat pana ghazilarning (ghelbige ige ghazatchilarning t) ehwalliri, ghebilik jeng- ghazatliri, ataliq ghazining padishaliq shan- shewketliri, hökümranlighi qatarliq mesililerni toplam qilip yézip chiqishqa qandaq jür'et qilalaymen? Bu dölet igiliri heqqide qandaqmu pétinip söz échishim mumkin? Mendek nam- nishansiz bichare ulargha oxshash orun we mertiwisi pelekke yetken ali padishalarning qisse we dastanlirini qandaq yol we munasiwet bilen topliyalaymen we qandaq qilip ularning öz mertiwisige layiq til bilen qelem süreleymen?
Eng deslepki islam échilghandin bashlap, bu kün'giche qiriq yildin ashti. Shu chaghdidiki weqeler üstide turghan yaki ularni öz közi bilen uchuq körgenlerning tolisi alem baqigha seper qildi. Bu chaghda ötke weqe we hadisiler astilap, kishlerning xatirsidin kötirilip untulushqa bashlidi. Shuning üchün, bu weqe we hadisilerni qayta inchikilep tekshürüp, qayta retlep eser yézishning özi mushkül we qiyin bir ish. ”Yaxshilardin soralghan özre- xaliq, elwette yene shu yaxshilar teripidin qubul qilin'ghusidur.“ Digen hikimetlik söz boyiche, éhtiram bilen özremni bille qoshup, shu chaghdiki weqler toghrisida söz bashlidim. Bu chaghda, yene bir nechche semimi kona dostlirim kélip, ”kapirlargha ayimay islam qilichini urup, ghaziliq derijisini we mertiwisini tikligenler, xudawendekérimning razilighini izdep, eziz janlirini pida qilip qurban bolghan shehtler bashlighan yadigar namingizni ching tutup, waqitni ghenimet bilip téz dawamlashturghaysiz, kéyinki ewlatlar özining söhbet we muzakiriliride ularni eske élip, shirin sözler bilen maxtap medihiylep, ular üchün du'a- teshekkürge qol kötergen chaghda, sizmu alla'aldida ejri mukapatqa érisheleysiz, jümlidin ehli xalayiqqimu güzel xatirilerni qaldurlaysiz.“ Dep ilham we medet bérishke bashldi.
Bu dostlirim yene ”tarix ilmi nahayti zörür bir ilim bolup, u hemme penlerning aldinqi qataridin orun alalaydu. Tarix ilmini oqush we tarixtin xewerdar bolush, insan'gha nisbeten nahayti muhim bir ishtur. Bu penni bilidighanlar bolsa xalayiq neziride ulugh hisaplinip, söhbet we muzakirilerde yuqiri mertiwige ige bolalaydu. Tarix ilmini bilmeydighanlar, yaki uningdin bi xewer kishler gerche qanche yuqiri kamaletke yetken bilenmu, ular dana alimlarning aldida yenila nezer we étiwardin yiraqtur. Tarixning paydisi tola, menpe'eti köp bir ilim. Chünki ademlerning derije we tebeqeliri, ularning sergüzeshtiliri, xulqi exlaqi, yashaydighan jay we makanliri, awat qilghan sheher we ziminliri qatarliq mesililerni peqet tarix ilmining yardimi bilenla bilgili bolidu.“ Diyishti.
Ular yene ”eger tarix ilmi bolmaydiken, burunqi zamanlarning uzaq we tar shara'itlirida yashigha xelqning ehwalini bilgili bolmaydu. Halbuki qedimqi zamandiki herziri adem sefyolla[20] din hezriti muhemmet mustapa sellellahu eleyhissalamghiche, hetta shu zamandin bashlap bizning dewrimizgiche bolghan arliqta, birmunche enbiya, murselin, islam ölimaliri we ewliyaliri, din yolida öz küchini serp qilghan ulugh mashayixlar, qeyser [21], kisra [22], feghfurchin, pir'ewin [23], nemrud[24] qatarliq ulugh mertiwe we yüksek éhtiramgha ige xaqan, xan we padishalar, bulardin bashqa yene erep, ejem padishaliri, yüksek derijilik islam padishaliri we islam intizamigha kirmigen kapir zalimlar ötken idi. Bularning beziliri alemni intizamgha bashlap, puqralarni parawan turmushqa yiteklidi. Eger tarix ilmi bolmaydiken, ularning ehwalini, tutqan yoli we shu'arlirini hem her qaysi dewride ötken weqe yaki hadisilerni zadila toluq bilgili bolmaydu,“ diyishti.
Ular yene ”erep, ejemde yashaydighan birmunche qeble we goruhlarning pazilliri, her bir zamanda yüz bergen weqe- hadisilerni toplap, tekshürüp- tetqiq qilip, haman birmunche eserlerni yézip keldi. Ularning beziliri peqet uzun we chong eserlerni yazghan bolsa, yene bezliri peqet öz qewmi yaki öz yurtida ötken padishalarning ehwalinila bayan qilip, qisqa yaki tallanma eserlerni yazghan idi. Halbuki, siz bolsingiz burunqi zamandin bu zaman'ghiche yézilghan tarix kitaplirini, bolupmu türk, moghul (moghul – t) tarixlirini köp oqughan, béshingizdin zamanning issiq- soghaqliri tola ötken, yaxshi we yaman ishlarni köp körüp tejiribe hasil qilghan, emirler, wezira'iler we hakimlar bilen hemsöhbet bolup, ularning ish herketliri, xulqi- mijezi, tebeqe we derijiliri qatarliq mesililerni bilidighan bir adem. Shunglashqa, shu dewride yüz bergen ajayip weqelerni toplap bir tarix kitawi yézip, uni kéyinki ewlatlargha nishan we nemuni qilsingiz, yéshingizmu yetmishtin ashti. Birer eser- alamet qalsa,“ dep iltija we iltimas qilishti.
Men buraderlirimning xuddi kitapqa tizilghandek unche- marjan sözlirini ret qilishini, xarliq tuprighigha tashlashni we bu geplerge étiwarsiz qarashni munasip körmey, amalsizliqtin bu chong ishni kitap qilip tüzüp chiqishqa, yeni dostlarning emirige asasen bu kitapqa tutush qilip, özemni kinaye oqlirining nishanigha qarap étishqa mejbur boldum. Bu eserde birer meqsetlik yaki meqsetsiz xatarliqlar yaki sewenlik sadir bolsa, dost- yarenlirimning uni kechürüm étekliri bilen yushurup, xeyrixahliq qelemturachliri bilen tüzitip, muwapiq özgertse, ular elwette ulugh allaning ejri mukapitigha we xalayiqning rehmet- teshekkürlirige ige bolghusidur.
Men bu kitapning deslepki qisimini paydiliq tarix kitaplirining tallan'ghan mezmunidin paydilinip yazdim. Kéyinki qisimini bolsa shu weqelerni körgen yaki bilgenlerdin sorap bilip, ularni tehrir yipigha baghlap, bayan sehpisige ornitip, qisqiche bu tarix kitawigha ”tarix hemidi“ dep at qoydum we uni bir muqeddime, ikki dastan, bir xatime bilen tamamigha yetküzdum.
Bu kitapni”tarix hemidi“dep atashta mundaq birqanche sewep bar: buning biri shuki, bu moghulistan yurti we ahalisining ali osmaniye dölitining xelipisi, zaman we ziminning xaqani, binni xaqan we ulugh heremeyning xadimi abdulhemid xan binni abdulmejid xan'gha bey'et we ita'et qilish sheripige ige bolghanlighi weqesini, zamanlarning ötüshi jeryanida yuz béridighan parakendichilik yaki dawamliq kéliwatqan weqelerning ushtumtut üzülüp qélishi tüpeylidin, xalayiqning xuddi wehshilerni köngüldin yiraq qilghandek, shu chaghdiki weqelerni öz köngül eynigidin chette qalmaslighi, belki bu weqening buningdin kéyinmu jahan sehpisidin téximu ashkara orun élip, untulup ketmesligini muddi'a yaki meqset qilip, bu kitapni ”tarix hemidi“dep atidimm.
Yene biri shuki, awalqi zamanda, yene tarix hijrining toquz yüz ellik ikkinchi yili (miladi 1545- yili – t)emilerning emiri mirza heyder koragani binni mirza muhemmet hüseyin koraganimu (alla ularning her ikkisining qewrisini nurluq qilghay) eyni zamandiki ajayip weqeler toghrisida bir janliq tarix tüzüp, öz zamanining padishasi sultan binni sultan, yeni shirin- sözlük, ali mertiwilik abdul reshtixan [25] binni sultan se'idixanning [26] namigha béghishlap, ”tarix reshidi“dep at qoyghan idi. Menmu bu derwidiki osmaniye dölitining xelipisi, sultan binni sultan we ulugh heremeynning xadimi abdul hemidixan binii abdul mejitxan namigha béghishlap ”tarix hemidi“ dep at qoydum.
Yene bir sewep, xuddi ”hedis“kitawida ”eger birer kishi yene birsidin ilim sorisa, u kishi ilimni bilip turup sorighuchidin yushursa, buning boynigha ottin noxta sélinishi kérek.“ Dep körsetkendek, menmu özemni mundaq qorqunchtin qutuldurush üchün, bir qanche sözni awal özem bilidighan burunqi yuqiri mertiwilik we allagha yéqin padishalarning nam- nesepliri heqqide bashlap, buninggha tekrar- tekrar qelem sürdum. Chünki, bu moghulistan yurti we ahalisi el xaqan himayisi we ita'itige kirgenligi, ularning ulugh osmaniye dölitining teweligidiki puqralar qatarida hisaplinip, kitplardin orun alghanlighi, bu dunyadin ibaret ikki alemde pexrlinishke tégishlik shöhret bolup hisaplinidu.
Ulugh ”hedis“ kitawida yene ”her qandaq bir adem öz dewrining padishalirini bilmise yaki tonumisa, undaq adem jahilliq bilen ülümge giriptar bolidu.“Dep körsitilgen. Shunglashqa, barliq puqralar, her xil insanlar we gorohlar öz dewrining padishalirini yaxshi tonup bilishi shert. Bundaq qilish hetta ularning axiret azawidin qutulushighimu yardem béridu. Menmu xuddi shundaq ching eqide we meqset bilen bu eserge ”tarix hemidi“ dep at qoydum.
Toghra yolni tutqan munasiwetlik dost- buraderlirrim bu mejimu'ege nezer tashlighanda, mendek bir xar we bi'étiwarni, özlirining ijabetlik we tesirlik du'aliridin chette qoymas digen ümid bilen, ulardin du'a we patihe telep qilip, bu eserge qedem bashlap, qelem sürdüm. Alla bu ishimgha rehmet we shepqet qilip, méni toghra yolgha bashlap, yardem bérishini we bu ishimning muweppeqiyetlik bolushigha ongayliq tughdurup bérishini ümid qilimen we uninggha ishinimen.

Muqeddime iptidasi
1
Moghulistan yurti yaki yette sheher [27] ning zamanimizghiche bolghan ehwalliri hem weqeliri qissisi, bu zimin'gha qaysi tayipilerning hökümranliq qilghanlighi,”moghulliye“[29] dep atilishining sewepliri, musulman xanlirining esli nesepliri, xaqani chinining [30] bu yette sheherni özige qaratqanlighining sewepliri we qisqiche jeryanliri- bayani

Hörmet we heshemet igiliridin bolghan yéqin dost- buraderlerning nahayti sezgür qulaqlirigha yétip roshen we ashkare bolghayki, qedimqi zamanlarda we tarix kitaplirida, bu yette sheher”moghulistan“dep atalghan. Kona ishenchilik höjjetlerdimu, bu jayning ”moghulliye“ teweligide bolghanlighi qeyt qilin'ghan. Emdi”moghulliye“digen sözning menisi nime? Bu yette sheher deslep qaysi dewridin bashlap dinning dölet shéripige ige bolghan? Uning padishaliri qaysi mez'hep we milletke mensup? Xaqani chinining bu jaygha qachan igidarchiliq qilghanlighigha qanche yil boldi?
Yuqirqi mesililerni tepsili yéship bérish we tetqiq qilishta bu qisqiche tarixchida, aldi bilen burun ötken tarixchilarning ewlatlargha teqdim qilip qaldurup ketken ulugh kitapliridiki ibarilerni nemune ornida bayan qilmay turup, esli meqsetke yetkili bolmaydu. Eger sözligüchi sözining ewwilini bashlimay turup axirida küchep ketse, anglighuchilar uni béshi yoq gep dep nezer- étiwargha almaydu. Shunglashqa”rewzetussafa “[31] (sapaliq bagh – t), «muntexebbuttawarix [32]» (tarixlarning tallan'ghini – t), ”tarix reshidi“ we bashqa tarix kitaplirining mezmunidin tallan'ghan birqanche melumat bu eserde aldi bilen qisqiche bayan qilinidu.
Elqisse, ötkür közler ehli we danalargha mexpi qalmighayki, bu tarixni yézishtiki esli meqset bolsa, türk qebililirining ehwali, padisha we emir- emiraliri, döletke hökümran bolup sölet we seltenet tapqanlar we ularning shöhret yaki qan- qérindashliq jehettiki nami nesepliri, esli wetenliri, orun menzilliri, yurti, ularning qa'ide- yosunliri, nishan- alametliri, söz- maqaliliri qatarliqlarni bayan qilishtin ibaret. Bu weqelerni bayan qilish üchün, yene aldi bilen noh binni adem sani (ikkinchi – t)ning zikirini arzu- tilek we tebrik bilen bashlimay turup, bolupmu uning möjizlik weqeliri, qewm guruhlirining ehwalidin söz achmay turup, meqset we muddi'agha yetkili bolmaydu.
Noh eleyhissalam ellik kem bir ming yil (miladi 950- yili – t)peyghemberlikte olturup, öz qewmlirini din'gha dewet qildi. Lékin uning qewmliri yaman bolup, uning dewetlirini qubul qilmidi we toghra yolgha kirmidi. «Kitabi mülkol'e'alam» (alem igisining kitawi yene qur'an – t) de we erep, ejem xelqining arisida, xuda öz qehri bilen ularni halak qilip dozaqqa tashlighanlighi heqqide tepsiliy melumatlar we meshhur riwayetler saqlan'ghan. Shunglashqa, ular heqqidiki qissilerge we noh eleyhisalamnng sam, ham namliq ikki ulugh oghli we newriliri toghrisidiki mesililerge alahide toxtalmidim.
Noh eleyhissalamning üchinchi oghli yafes bolup, gerche uning sherq we shimal tereptin weten tutqan ewlatliri hin, türk, moghul qatarliq qibililerning neseplirini, shundaqla, uning bu jaylardiki bashqa qibililirining hemmisini tepsiliy bayan qilishni meqset qilghan bolsammu, lékin bularning hemmisini tepsiliy bayan qilish üchün ömrüm yetmesmikin digen xiyal- endishe bilen, peqet yafesning bir oghli tür we uning ewlatliri, newre- chewriliri, qewmi- qérindashlirinila qisqiche bayan qildim. Chünki, her bir insanning ömri 80 yashqa yéqinlashqanda, uning qedemliri qisqirip, noqsanliri köpiyidiken. Shunglashqa, töwende yazghanlirimni tene- te'erruz qilmaslighingizlarni ümidt qilimen.
Xulase qilip éytqanda, noh eleyhissalam ab azapida (tupan süyi balasida – t)perwerdigarning emri boyiche bir kéme yasap, kémige her türlük mexluqtin bir jüp sélip, eng axiri kémini jud téghining [33] üstige élip chiqti. Adem eleyhissalam neslidin seksen kishi salamet chiqti. Lékin derya süyining dawamliq apetliri tüpeylidin ularmu halek bolup, aqiwet noh eleyhissalam we uning üch oghli, üch ayal jem'iy yette kishila salamet qaldi. Yer yüzidiki pütün insaniyet guruhi yaki adem jinsi, del shu noh eleyhissalamning bu üch oghlidin taralghan ewlatlardin ibaret. Shu seweptin, noh eleyhisslam «adem sani» (ikkinchi adem eleyhisslam – t) depmu atilidu. Riwayetlerge qarighanda, shu chaghda yer yüzide bularni bashqa hayat we insan qalmighan iken.
Noh eleyhissalamning bu üch oghlining isim- shéripliri sam, ham we yafes idi. Bular yene peyghember mursel idi digen riwayetlermu bar. Sam nohning yene bashqa oghullirigha qarighanda eqilliq, dana we sap parasetlik idi. Noh eleyhisslam enbiyaliq we elchilikning ichki sirini uninggha tapshurghan. Bashqa perzentlirini bolsa uninggha ita'et qilishqa buyrighan idi. Alemning eng awat we yaxshi jaylirini, bolupmu rob'i meskun (yer yüzining ademliri yashaydighan awat qisimi – t) ning kilimati mötidil, hawasi yaxshi yerlirini mexsus perzentige teqsim qilip bergen idi. Shuningdek, enbiya, ewliya, hökima (peylasoplar – t) we emiralarni (emirlerni – t) samning neslidin bolsun dep du'a qilghan idi. Sam besh yüz yil ömür kördi. Uningdin toqquz perzent dunyagha keldi. Bular erfehshegh, kiyomris, asur, yeqin, lawaj, lad, elem, ledim, yur qatarliqlardin ibaret. Erfehshed peyghemberlerning atisi, kiyomris bolsa padishlarning anisi idi.
Sam her bir perzentini her qaysi terepke buyridi. Ularning ewlatliri on toqquz xil tilda sözlishidighan boldi we babil [34], yemen [35], hezermut [36], oman [37], iraqeyin [38], paris [39] qatarliq jaylarda yashaydighan boldi. Beziliri yer ziminning sherq we jenup tereplirige bérip, ham bilen yafesning ewladigha ariliship, nopusi nahayiti köpiyip, sheher- imaretlerni bina qilip awat qildi.
Ham jenup terepke bérp, derya wadilirida yashaydighan boldi, xudawendekérim uninggha toqquz perzent berdi. Ular hind, sind, nube, ken'an, zenj, kosh, qimit, berbe (berber t) hebesh dep ataldi. Sudan yurtining ademliri, zen'gibar, hebes, hindistan xelqi hamning ehwladi, bularning perzentliri on sekkiz xil til bilen sözlishidighan boldi. Ularmu nurghun sheher we imaretlerni bina qildi.
Burun noh eleyhisslam kémisini jud téghighia sörep chiqip, öz perznetlirige zimin ayrip ruxset bergen chaghda, yafes dadisidin ”manga du'a ügetsingiz, men xalighan chaghda du'a qilip, yamghur yaghdurghan bolsam“ dep iltimas qilghan idi, dadisi buni allaning dergahigha iltija qildi. Alla uning teliwini qubul qilip, jebra'il eleyhissalam arqiliq ismi ezzem digen ayetni ewetti. Jebra'il eleyhissalam uni tashqa neqish qilip uyup berdi. Bu tashni erepche ”hijirilmetler“ (yamghur yaghdurdighan tash – t) deydu. Türkle ”yada tashi“yaki ”jada tashi“ dep ataydu.
Yafes dunyaning sherqiy we shimaliy terepliridiki idil (wolga – t) iritish derya wadilirighiche bolghan jaylarda yashayti. Yaxshi qa'ie- yosunlarni ornatti we dunyaning sherqidiki béyjing memilkitide bir sheher bina qildi, xudawendekérim uninggha on bir perzent berdi. Ular chin, saqlap, gumadi, türk, xelej, xeriz, rus, sedsan, gherba, ruj, munshej dep ataldi. Ularning her birige öz ewladidin qiz élip bérip, ” yurtunglarni awat we bay qilinglar, heq ta'alaning bendilirige obdan terbiye béringlar, ular köpeysun “dep wesiyet qilip alemdin ötti.
Yafesning ewladigha türk digen oghli bashliq boldi. U nahayti gheyretlik, merdane, hünerwen, eqilliq bala idi. U alem etrapini seyle qilip yürüp bir kichik derya wadisigha bardi. Bu jayni” seyluk “dep atayti. Bu éqin suliri, bulaqliri köp, chirayliq sayraydighan her türlük qushlar yashaydian xush hawaliq bir jay idi. Türk bu jayni könglige yaqturup, özige makan qildi. U aldi bilen ot- giya we qomushlardin öy yasap olturdi. Andin kéyin chédir- öylerni peyda qildi, charwa térisidin ton, tumaq teyyarlap keydi. Uninggha nahayti adil we séxi padishaliq bexshende qilin'ghan bolup, u heq ta'alaning bendilirini öz himayisige élip, ularni qattiq terbiye astigha aldi, hem nahayti yaxshi perzentlerni kördi. U oghullirining birige ” fudek “dep isim qoydi. Fudek ow qilishqa nahayti amraq idi. U bir küni sehrada kiyik göshini kawap qilip yep olturghanda, bir parche kawap qolidin yerge chüshüp ketti. Fudek buni yerdin derhal aghizigha saldi we kawapning lezzetlik ikenligini sezdi- de, shuningdin bashlap tamaqni tuz bilen yeydighan adetni peyda qildi. Insanlar buningdin ilgii bundaq adetni bilmeyti.
Yafesning oghli xeriz shimal tereptiki memilketlerdin su boylirigha kélip, bu jaylarni munasip körüp özige makan qildi. Öz perzentliri bilen bille tülke, sülösün ow qilip, térisini kiyim qilip kiyidighan boldi. Xerizning hayat waqtida uning bir perzendi deryagha gherq bolup ölüp ketken idi. Xeriz suning ziddi (qarishisi – t) ot iken dep hésaplap nurughn otun raslap ehli qewmini hazir qilip, dap, tembur qatarliq chalghu eswaplirini teyyarllap, neghme- nawa bilen, oghlining jesidini deryadin süzüp chiqirip otta köydürdi, bundaq shüm we yaman adetler ta hazirighche bezi qebililerning arisida saqlinip kelmekte. Bezilerning éytishigha qarighanda, uning ewlatliri yene tagh gharliridin hesel tépiwélip halwa qilishni peyda qilghan iken.
Künlerning biride yafesning oghli rus xerizning yurtigha yéqin . Köchüp kélip, xerizge elchi kirgüzüp, özige yéqinraq bir jaydin orun bérishini telep qilghan iken. Xeriz nahayti xushal bolup, uninggha pakiz we hawaliq bir makanni körsitip berdi. Uning ewlatliri bu jayda orunliship qaldi.
Yafesning yene bir oghli ghar bulghar digen zimin'gha kélip orunlashti, yaxshi imaretlerni bina qildi. Lékin u nahayti mekkar- hiliger idi we öz qérindishi türk bilen qattiq jeng- jidellerni qilip turatti. Buning sewiwi shuki, bir küni yafes binni noh deryagha chüshüp ölgendin kéyin, yuqirida bayan qilin'ghan yada tash gher binni yafesning qoligha chüshüp qaldi. Shu chaghda yafesning her qaysi oghulliri bu yada tashqa men heqliq dep dewa qilishti. Gher hiligerlik ishlitip, xuddi buninggha oxshash yene bir tash tépip, uningghimu oxshash qilip, ismini neqishlep teyyarlap qoydi. Andin u ”chek tartip baqsaq, chek qaysimizgha chiqsa yada tash shuninggha mensup bolsun“ didi. Ular buninggha qarar qiliship chek tashlashti. Cheng türk binni yafeske chiqti. Gher ilajisizliqtin özi teyyarlighan yalghan yada tashni türkke berdi. Türk bu tashni élip herqanche yamghur telep qilsimu, yamghur yaghmidi. U yalghan yada tashni uqushmay élip qoyghanlighini bilip, gherning hiyle- mikir qilghanlighini sézip, leshker yighip, urushqa teyyarlandi we yalghan yada tashning ornigha rast yada tashni bérishni telep qildi. Ghermu chong oghli biyudni leshker bilen jengge ewetti. Arida qattiq jeng bolup, biyud jengde öldi. Türük ghelbe qilip qaytti. Shuningdin bashlap bir tuqqanlar arisida jeng- majiralar baqi adet bolup saqlinip qaldi.
Yafesning yene bir oghli saqlap gherp tereplerde imaretlerni bina qilip orunlashqan idi we ewlatlirimu köpeygen idi. Bir waqitta uning xotuni bir oghul tughup, tughutta ölüp ketken. Shu chaghda yene uning bir itimu tosattin küchükligen idi. Saqlap bu oghulni itqa imitip, perwish qilip chong qildi. Bu bala itqa oxshash ademlerning yüzini chishleydighan boldi. Buningghimu bir xotun élip berdi we uningdin tughulghan bir oghulghimu saqlap dep at qoydi. Bu bala birqanche waqittin kéyin perzentliri we teweligini bashlap rus diyarigha bérip, özige layiq bir zimin bérishni telep qilghanda, rus uninggha ”bu zimin bek tar, sizlerge keng bir jay lazim iken“ dep, uning iltimasini ret qildi. Saqlap uningdin yénip gumadi we xerizning yénigha bérip, yene shu telepni otturgha qoydi we ulardinmu oxshash jawap aldi, netijide öz- ara jeng- majiralar peyda boldi. Saqlap qéchip bir jaygha bardi. Bu yer bolsa da'irisi altimish we yette iqlimning sirtidiki bir jay idi. Soghaq qattiq bolghanlighi üchün, ularni yer tégidin öy yasap olturatti.
Yafesning gumadi digen yene bir oghli eyshi- ishret we owchiliqqa amraq bir kishi idi. U ow qilip yürüp, ushtumtut bulgharning etirapida mötidil xush hawaliq we pakiz bir jayni tépip, shu jayda tirikchilik qilidighan boldi. Xudawendekérim uninggha ikki perzent berdi. Uning birige bulghar, yenebirige bertas dep at qoydi. Ularning her qaysisi her terepke bérip, imaret sélip, tülke, sinjap (sülösün – t), semur (qunduz – t), taqim (qush – t) owlap, haywanlarning térisidin kiyim qilip kiyidighan adetni peyda qildi. Bu adet shu zamandin bu zaman'ghiche jama'et arisida saqlinip kelmekte.

xitaylar tarixining eng iptidasi del mushu teyxufus – fudek ewladidin bashlanghan digen gepler bar. ularning xanliqliri bir qebilidin yene bir qebilige yötkilip, jem iy yigirime besh nesilning qolida bolup kelgen. halbuki bu yilqi hijri bir ming üch yüz yigirime beshinchi yilghiche (miladi 1907- yilghiche – t)bolghan arliqta, ularning ichidin jem iy ikki yüz ellik töt adem xanliq qilip, töt ming sekkiz yüz nechche yil höküm sürüptu. yene ularning tarixi kitaplirida hezriti noh eleyhissalamni” lowang“ dep yazidu we ”hazir xitay ehli lowangning din sher itige étiqat qilimiz, bashqa dinlarni qubul qilmighan“ dep öz étiqatida ching turidu. ular teyxufus dep éhtimal yafes binni noh nebi ullani dimekchi bolsa kéek. shunglashqa, ular teyxufusni fumang dep ataydu we öz tarixini shuningdin bashlap, yigirime besh sulalige teqsim qiliptu. her sulalidin yeni her bir ewlattin yigirime- ottuz neper, bezide besh- alte neper kishi xanliq qilip ötüptu. her bir qebilining beziliri bolsa yette- sekkiz, beziliri ikki- üch yüz yil, beziliri yigirime- ottuz yil etirapida höküm sürüptu. meslen, yigirime ikkinchi sulalidin zung salis (zung üchinchi – t) ewladi padisha teyzu shéngdin bolsa on yette yil xanliq qildi. bu abbasiye xelpiligi xelipe qadir billa (60) bilen zamandash idi. bu ewlattn on sekkiz neper kishi üch yüz yigirime bir yil xanliq qildi. eng axiri juwadi shéngdin xu angdi textige chiqip ikki yil ötkendin kéyin, moghul xanliridin qublayxan binni toluyxan binni chingiz xan zor qoshun bashlap, béngjinggha hujum qilip, u jayni tamamen ghelbilik bésiwaldi. padisha juwadi shéngdi qublayxangha teng kélelmey bir jaygha yushurundi kéyinche özini yoq idi.
bijin ehli qublayxanni ” eywang“dep atidi. bu yigirime üchinchi sulalini teshkillep, béyjingni paytexti qilip olturup, on besh yil hökümranliq qilip, adaletlik ishlarni qildi we barliq chin ölkilirini zebit qilip qolgha kirgüzüp, bu jaylarda öz hökümranlighini yolgha qoydi. uning ewlatliri « eywang ewladi» dep ataldi. shundaq qilip, eywang ewladidin toqquz kishi seksen sekkiz yil xan bolup ötti.
yigirime tötinchi sulalige kelgende, ming ewladi tey zung xuangdi bash kötirip xan boldi. bu xanning nahayti kücheygen waqti, emir témur koragani dölitining ottura chaghlirigha toghra kélidu. bu uruqtin on yette neper kishi ikki yüz yetmish yil hökümranliq qildi. lékin, ular moghul xanlirigha bash igip xizmet qilatti. axiri moghullar bilen tatarlar ittipaqliship, béyjing shehirini bésiwélip, moghul ewladi we manju neslidin bolghan shünjir binni tey zung digen kishige taj seltenet kiydürüp, béyjingda textke olturghuzdi. ta hazirghiche bolghan xanlarning hemmisi bu uruqqa mensup. bu tayipe ”daching“ dep ataldi. xitaylarning «kang jang» digen xanlar tarixda, yigirime beshinchi sulalini teshkil qilghan daching ewladi shunjirdin bashlap, hazirqi esirdiki kangshüy xanighiche bolghan arliqta, toqquz neper kishi ikki yüz atmish ikki yil xanliq qilghanlighi heqqide melumatlar bar. chöcheklik molla qurban eli haji ependi bu xanlarning tarixi we ularni qaysi milletke, qaysi mezhepke mensup ikenligini xitay tarixini yaxshi bilidighan danishmen xitay molliridin sorap terjime qilip, lowang yeni hezret binni noh zamanidin bu zamanghiche ötken namlirini, höküm sürgen döletlirini bayan qilip, bu yigirme besh sulalining her biride qanche kishi, qanche waqit hökümranliq qilghanlighini, ularning hökümranlighi qachan bashlinip, qachan ayaqlashqanlighini, ularning hökümranlighi adem eleyhisalamdin nechche ming yil ilgiri yaki kéyin ötkenligi, dunyagha ewetilgen peyghemberlerning qaysi biri qandaq namliq xanlar bilen zamandash we yandash ötkenligi, qaysi padisha qachan we qaysi xanning waqtida toghra kelgenlini tekshürüp, béyjing tarixi bilen islam tarixini sélishturup, köp waqit tiriship tetqiq qilip, bir toplam kitap yazghan idi. [63] menki kemine raqim (qelem tewretküchi – t) mezkur kitaptin bir qanche sözni tallap élip öz kitawigha kirgüzdum.
emdi yene esli sözge kéleyli, mengu qa an qublayxanni sherq terepke yolgha salghandin kéyin, yene öz qérindishi hilaku xanni bir yüz yigirime ming mukemmel qorallanghan qoshungha qomandan qilip, gherp tereptiki abbasiye xelpiligige [64] yürüsh qilishqa yarliq qildi. hilakuxan mawara unnehri, [65] xorasan [66] qatarliq jaylarni bésiwélip, melahidiler (heqiqiy din yolidin azghanlar – t) memilkiti – qehistangha [67] bérip, rukindin xorshahni [68] boy sundurup, iraq, erep tereplirige yürüsh qildi. bu chaghda mewlane nesiriddin tusi [69] digen bir alim bar idi. hilaku uni öz xizmitide aldurdi. uninggha reset ( asman jisimlirini küzitish öyi – t) baghlatquzup, buninggha «zijju ilxaniye»( ilxaniye kalindar hisaplash orni – t) dep nam qoydi. hilaku mewlane nesiriddin tusigha nurghun in am teqdim qildi. yene her qaysi sheherdiki molla, fazil, ölima we hökümalarni aldurup, qéshida turghuzup, in am éhsanlarni bérip turatti. hetta nisara « xiristiyan – t) we feghghurchini danalirini aldurup we furqani mejid we injilni hem béyjing ehli peyghember dep étiqat qilidighan shakimuni (shakiya muni – t) teripidin toplap yézilghan «shingwuye» digen bir ataqliq kitapni moghul tiligha terijime qildurdi. hilaku gerche islam dinigha étiqat qlip, uningdin behrmen bolalmisimu, lékin bir munche ishlarni peyda qildi.
omumen, hilakuxan binni toluyxan binni chingiz qa anning weqe hem shöhret, jasaretlik ishliri köp. bu jayda peqet moghulistan xanlirinila bayan qilishni meqset qilghanlighimiz üchün, hilakuxan we qublayxanning qisse we dastanlirigha tepsili toxtalmaymiz. hilakuxan iraq ziminidiki baghdatni qolgha kirgüzüp, abbasiye xelpiligining ottuz altinchi xelipisi muste iism billa we uning ikki oghlining aghizigha altun, kümüshni éritip qoyup öltürdi, netijide besh yüz yigirme ikki yil hökümranliq qlighan abbasiye xelpiligining dölet selteneti we sölet- heshemetlirini tamamen xuddi chang- tozangdek bit- chit qilip, bulap- talap weyran qildi. ulargha buningdinmu yaman qilish mumkin emes idi. ularning mexpi we ashkare mülük, gheznilirige, yurt we memilketlirige ige bolup, hökümranliq qilidi. bu weqeler tarix hijri alte yüz ellik altinchi yili (miladi 1258- yili – t) yüz bergen idi. hilakuxan abbaslar ewladi qaysi jayda bolsa, ularning hemmisini tépip tamamen yoq qildi. ilgiri abbasiye xelipiliri öz xelipiligidiki bir qanche ming abbaslarni xelipilikke ziyan salidu yaki xelipilik dewasini qilidu digen banalar bilen zindan we türmilerge tashlighan idi. belki ularning birmunchisi zindanda tughulup, shu jayda ösken idi. hilakuxan hetta bularningmu hemmisini pütünler yoq qildi. u erebistanning misir, sham, helep qatarliq zimin we sheherlirining köp qisimini boy sundurup, öz teweligige ötküzgendin kéyin, ezerbeyjan terepke yürüsh qildi. iran ziminini paytext qilip, toqquz yil hökümranliq qilip, shu iranning özide wapat boldi.
hilakuxan ölgendin kéyin, uning oghli abaqaxan textte olturdi. uningdin kéyin abaqanning oghli arghunxan textke chiqti. uningdin kéyin exmetchan binni hilakuxan textke chiqti. bu musulman diyanetlik we dindar bir kishi bolup, üch yildin kéyin balayi alemge perwaz qildi. (wapat boldi – t). andin kéyin kenqatu binni hilakuxan textke chiqti. islam shripi yene rawaj tapti. andin bayduxan binni taraghay binni hilakuxan textke mindi. bu téxi islam dinigha kirmigen idi. hiratning ulughi emir noruz binni arghun aqaning ( abaqning – t) teshebbusi bilen ghazanxan binni arghunxan xanliqigha kötirldi. u islam dinini qubul qildi. yene islam dinining nur- sholisi uning pishaniside zahir we ashkare boldi. uningdin kéyin oghli oljaytu sultan muhemmet xudabende xan boldi. uningdin kéyin oghli sultan seyid ghazi bahadurxan textte olturup, on sekkiz yil hökümranliq qilip, hijri yette yüz ottuz altinchi yili (miladi 1335 – 1336- yli - t) bu alem xakidanidin ( alem yüzidin – t) u dunyaning reyaz jawdanigha ( isil jennet baghchisigha – t) ketti. uning warisliq qilghudek oghli yoq idi. shunglashqa, her qaysi yultrargha ewetilgen emeldarlar öz béshimchiliq qilip, bir- birining emir- ita itige boy sunmay, her xil mülki tawayip ( öz- özige tewelik dölet – t) peyda qildi.
omumen gepning xulasisi shuki, chingiz qa an xitay memilkitining sheriq teripidiki xanbaliqtin, gherpte misir we sham, shimalda qazan shehiri, jenupta sind deryasi, tibet, uyghurghiche bolghan jaylarni qolgha kirgüzgen idi. uning ewlatliridin jahan témurxanighiche bolghan arliqta yigirme besh neper kishi bu da ire ichidiki memilketlerge bir yüz qiriq sekkiz yil hökümranliq qilip ötti. yene buning ichide chingiz xandin bashlap uning toqquz neper ewladi jem iy toqsan besh yil kapirliqta ching turup, islam dinigha kirmey, moghul- qalmaqlarning yasaq tüzümlirini saqlap,chong sheherlerge wali we muteweli bolup, hökümranliq qildi. bulardin kéyinkiler muhemmet eleyhisslamning ulugh «hedis»te ” söhbet ademge tesir qilidu“ digen sözi boyiche, musulmanchiliq sheripige ige bolup, özining höküm we yarliqlirini musulmanlarning nurluq sheri et we güldek millet hökümlirige maslashturup hökümranliq qildi. kéyinche her qaysi orunlardiki mülki tayipilarni tikligen noyanlar, emir- emiralar, wezir- wezuralardin sheyix ebu ishaq paris memilkitige, al muzepper xorasan ziminigha, ebu ishaq paris memilkitige, al muzepper xorasan ziminigha, emir chopan binni emir tölek toran, sulduz, rom tewesi, demeshiq, sham etirapigha, emir hesen büzrük binni emraq buqa binni emi ilkani bahadur iraq terep we baghdatta höküm sürdi. ilkani [71] padishalirining özlirimu moghul nesli we qalmaq tayipisige te elluq idi. bular yene tarixta özining musolman dindarlighi, sheri etperwerligi, insanperwerligi we adaletperwerligi bilen meshhur.
moghul sultanliri bu ulugh memilketlerge ikki yüz yilgha qeder musteqil padishaliq qilip, musteqil hökümranliq qildi. uningdin kéyin chingiziye ewladining hökümetliri bu memilketlerdin ayaqlashti. lékin bu jeryanda, chingizxan we hilakuxanning qirghinchilighi we weyranchilighi tüpeylidin ölgen ademlerning sanigha ghayipni we hazirni bilgüchi ( alladin) bashqa, hichqandaq aqillarning eqli tessewuri we hökümalarning pikiri we tepekküri yetmeydu. ger birer kishi bu ehwallarni bilishni xalisa «tarixi rewze tussafa» gha murajet qilsun. lékin chingiziye ewaldining mughulistangha bolghan hökümranlighi taki tughluq témurxanning [72] neslidin isma il [73] we muhemmet imin minchi yilghiche (miladi 1708- yilghiche) dawamlashti. [75] shuningdin kéyin bu hökümranlighimu ayaqlashti. lékin, beziler deshti qipchaq türkistan we orusiye tewesidiki keng bolosilar we qalmaqlar, feghufurchingha tewe ayal xanlar wangliq qilip ötken ulugh mertiwilik emiralarmu chingiz ewlaigha mensup dep hikaye qilidu.
qisse we hikayilerge asaslanghanda, tarix hijrining yette yüz ottuz altinchi yili (miladi 1335 - 1336- yili – t) sultan se id bahadurxan [76] wapat boldi. shu yli emir témur koragan wujutqa keldi. tarix hijri yette yüz yetmish birinchi yili (miladi 1369- 1370- yili - t) belxde text seltenette olturdi. mawara unnehri, iran, toran, paris, baghdat, tom, misir, sham, demeshiq, hetta hemis be elbék, anatoli, ispahanghiche, jenubir chégirsi hindisan, shimali chégirisi türkistan, qazan shehirigie bolghan rob i meskunning köp qisimini yolgha kirgüzüp, u jaylardiki öz aldigha musteqil boluwalghan hökümranlarni yoq qilip, hemmini bir merkezge yaki bir diwangha boy sundurdi.
emir témur koraganning esli nesli chingiz qa anning ejdatliri ta ki qalmaqlar ewladi bilen bir idi. yene emir témurning dadisi emir taghatay, uning dadisi emir tokel, uning dadisi emir ilingiz noyan bahadur, uning dadisi emir échil bahadur, uning dadisi emir qaraar noyan bahadur, uning dadisi emir irumchin balas bahadur, uning dadisi qachuli bahadur, uning dadisi domnayxan idi. emir témur koraganning sekkizinchi dadisi bilen chingiz qa anning tötinchi dadisi bir tuqqan idi. qaramin hökümi boyiche xanliq qubul xangha , wezirlik tachuligha teyin bolghanlighi üchün, emir témur koragani gerche herqanche ulugh padishaliq mertiwisige ige bolsimu, lékin u yenila xangha wezirlik yaki xizmetkarliq we yaki nöwkerlik ” jereke“ (derije - t) side olturatti. faraminining hökümlirige bashqiche özgertish kirgüzülmeytti. hetta bir qanche ewlatqiche shu teriqide ötti. özlirige xan yaki padisha dep leqem qoyalmidi. emir témur koraganning peytexti semerqent shehiri idi.
bu chaghda emir témur koragani toqsan ming le shker bashlap deshti qipchaq xanliridin toqtamish xanning[77] üstige yürüsh qilip, jeng we qirghiniliq bashlidi. u, toqtamish xanni qoghdap bir jaygha bardi. bu jayda tomuz ayliri kün olturup shepeq yuqalghiche qalmayla digüdek sübhi tang yurup qalatti. bu jayda hezriti imameyinning [78] mezhepliri boyiche namaz xuptenni oqumisimu bolatti. emir témur koragani bu jaynimu bésiwélip, uningdin kéyin, demeshiq, sham, ispahan qatarliq jaylarnimu igelep, qirghinchiliq we éytip tügetküsiz talan- tarajlarni qildi. uningdin kéyin hindistan sheherlirinimu özige qaratti. u özige tewe bolghan bu jaylarni ottuz alte yil hökümranliq qilip, özini ghalip we mughrur dep hisaplaydighan barliq padishalar we emira ilerning üstidin ghelbe qildi. tarixi kitaplarda emir témur koragani ” a lim“ ( ebjetche yil hisaplash usuli boyiche 71 yashqa toghra kélidu – t) yéshigha yétip, tarix hijiri sekkiz yüz yettinchi yili (miladi 1404- 1405- yili) wapat boldi we semerqent shehride depne qilinidi dep yazidu. melumatlargha asaslanghanda, yene muhemet eleyhissalam peyghembiri axir zaman ( axirqi peyghember – t) zamandin bashlap ta bu dewrige yetkiche, moghul xanliri ichide emir témur korangandek musolman dindar, ulugh we katta padisha ötmigen. u nahayti shija etlik (batur – t) , küreshchan, qehiri qattiq, téz ghezeplik bir padisha idi. shundaqla u yene jesurluq bilen keshpiyatchiliqni birleshtürgen padisha idi. u wapat bolghan chaghda, ulugh we eziz hezriti bahawidin neqshe bendining [79] nepesliridin ” témur örlep ketti, özining imaninimu bille élip ketti“digen awaz chiqqan idi. ewliyalarning sözi- xudaning sözidur. emir témur koraganining mubarek zamanlirida, emir seyid eli binni muhemmet elhemedani, [80] bahawiddin neqshe bendi, xoja hafiz shirazi, [81] ellameteftazani ]82] we mir seyit sheriq elamejorjani [83] qatarliq ehli pezili, ölma i izam we mashayixi kiramlar nurghun idi digen melumatlar bar.
lékin demeshiq, sham, rom, barliq erebistan, baghdat, helep ehlining ulugh ölimaliri, erep tarixchiliri ( alla ularning sirlirini pak qilsun – t) , yeni ” tarixi imam gerdiri“[84], ” tarixi ellame ibini xeldun“[85], ” tarixi ibni erebshah“[86] ” tarixi buxari“[87] qatarliq erepche tarix kitaplirining mu ellipliri, özlirining bu erepche tarix kitaplirida, emir témur koragani ehli islamning mezhep we milletliridin sirtta dep hisaplap, uni shi e mezhipide yaki kapir dep höküm qilidu. chünki emir témurning hemme jeng- jidelliri islam diyari bilen bolup, u asasen bu rayunlardiki ölima i akabirlarni qirghin qilghan idi. bu hal uning zalimlar ichidiki eng yaman zalim we pasiqlar ichidiki eng yaman pasiq teb itini ipadileydighan delil we höjjet bolup hisaplinidu. emir témur shamni boysundurup, demeshiqni muhasire qilip, qirghinchiliq bashlighan chaghda,” eskerlirining her biri ikki neper musulmanning béshini késip kélip, méning köz aldimdin ötkezsun“ dep yarliq qildi. bu jaydiki musulmanlarning béshidin bir yüz yigirme töt ” kalla munare“yasatti. her bir kalla ” kalla munare“toqquz ming ademning béshidin teyyar boldi. uningdin kéyin rom tewesidiki anatolni bésiwélip, padisha ilidirim bayzidni [88] yéqitip, öz namigha pul soqturup, xutbini öz namigha oqutti. uningdin kéyin ispahanning barliq er we ayallirini, hetta yash we qérilirini tamamen yoq qilishqa yarliq qildi. heddi- hisapsiz pak we narside qiz- oghullar, yash- qérilar uning tix siyasitidin ötti.
bu chaghda zaman pazillirining biri emir témurning shir yéqin emirining aldigha kélip, ” padisha ali janapliridin shuni ümid qilimizki, bu narsidilerning hichqandaq ishtin xewiri yoq. bu mehrem bigunalargha shahane iltipat qilip, rehim- shepqet qilishni sorap, erz qilduq. buni yetküzüp qoyushlirini soraymiz“ dep iltimas qildi. arida wastichiliq qilghan bu emir mulayim we shirin sözler bilen bu narsidilerning qanliri bkar zaye bolup ketmise dep erzni yetküzdi. lékin emir témur buninggha iltipat qilmidi. özining top- top bolup turghan eskerlirige yarliq qilip, padishadin teqqazaliq bilen merhemmet kütüp turghan nechche minglighan pak qiz- oghullarni basuruq qildi. bu biguna narsidilerning hemmis at ayighida yoq boldi. emir témurning rehimsiz we tash yürek bir nsan ikenligini ene shuningdin uchuq bilgili bolidu.
muhemmet eleyhissalamning sehi hedislirini bayan qilghan alte kitawida ”türk tayiplirining közliri kichik, burunliri yapilaq, yüzliri keng tawaqtek we kki mengzige bir nerse yépishturup qoyghandek igiz bolidu“ dep yézilghan idi. bundaq oxshitish moghul padishaliri we qebile- qewmlirining sheklige mas kélidu. bu söz resulilla kérem sellellahu wesselemning möjiziliridindur. allata alaning ”qur an“ kérimdiki ” ol peyghember yalghanni sözlimeydu, alladin wehi qilinghan wehini sözleydu“ digen ayitide resoli ekremning rast sözleydighanlighi heqqide xewer bergen. hichqandaq padisha islam rayunlirini chingizxan, hilaku we emir témurdek urush- jidel qilip weyran qilmighan idi. emir témur sham we demeshiqni muhasire qilip, ademlirige qirghinchiliq qilishni qest qildi. «hesnu hüseyin» digen kitapning aptori imam jeziri [89] bir yushurun jaygha qéichip bérip, «hesnu hüseyin» digen kitapni yazdi we janabi seydulmurselin (muhemmet peyghember – t) din medet we ümit kütüp «hediste»te keltürülgen du alarni oqush bilen shughullandi. demeshiqning hemme musulmanliri bolsa derwazilarni tash bilen mehkem békitip yigha- zare bilen qaxshayti. «hesnu hüseyin» ning melumatigha qarighanda, shu halett imam jeziri allaning ulugh elchisi, musulmanlarning shu bashpanasi muhemmet sellellahu eleyhi wesellemni chüshide körüp, «yaresulilla, bu düshmenler bizning üstimizdin ghelbe qildi. biz ümetliri üchün du a qilmamla» dep iltimas qilghanda, peyghembirim ikki qolini ikki qoltughidiki aq bedini körüngiche nahayti igiz kötürüp du a qildi. düshmenler üch kün ötmestinla shamning muhasirsini tashlap qéchip ketti.musulmanlarda shadi- xoramliq peyda boldi.
yene ellame siyoti[90] digen alim emir témurning bu ishlirini, uning dini islamgha düshmenlik qilghanlighining delili we ishariti, eger undaq bolmisa, peyghember qollirini kötürüp, bu tayipiler heqqide du a qilmighan bolsa, peyghember qollirini kötürüp bu tayipiler heqqide du a qilmighan bular idi. chünki, sheri ette musulmaning ziyini üchün du a qilish toghra emes idi dep mulahize qilp kélip, ”tarix hijri sekkz yüz sekkizinchi yili (miladi 1405 – 1046- yili - t) islam dinigha asiyliq qilghuchi témur leng öldi, jehennemge ketti we axiretligi yaman boldi, dep bayan qilidu.mawara unneheridiki ulugh ölimalardin töt yüz kishmu bu mulahizilerge qoshulidu“digen geplermu bar. buning rast yaki yalghanlighi peqet heqiqiy ilim igisi bolghan allaning özige melum bolup, alla unng öz ilmi qédimi (qur an) bilenla bileleydu.
«muntexebbuttawarix» digen kitapning melumatigha qarighanda emir témur tarix hijri yette yüz yetmish birinchi yili (miladi 1369 – 1370- yili -t) texti seltenetke chiqqan. uning ewlatliridin on sekkiz kishi jem iy bir yüz atmish yilche emir témur igelligen memilketlerge hökümranliq qilip ötken. uningdin kéyin bu sulale munqerz bolghan.témurilerdin kéyin özbék qebilisige we juji neslige mesnup bolghan muhemmetxan sheybani [91] bu jaylagha hökümranliq qilishqa bashlidi.
emdi özbék sheybanining bayanigha kelgek, chingiz qa anning tunji oghli juji xanning on oghli bar idi. altinchi oghlining ismi sheybani idi, sheybanining tötinchi newrisige ” özbék“dep at qoydi. bu bala balaghetke yétip, chong bolup, dölet we hökümetke ige bolup, ferghane wilayiti we mawar unnehrini istila qilip, hökümranliq qildi. uning musulmanchiliq, möminchilik, insanperwerlik, adaletperwerlik, puqraperwerlikte bashqa tengdishi yoq idi. shu halette, u ellik töt yil hökümranliq qildi. puqralar ammiisda nahayti parawanliq, tinch turmush peyda qildi. shuning üchün, xelq ichide ” özbék“ digen nam bilen baqi qaldi. lékin muhemetxan sheybani binni juji xan neslidin bolghanlighi üchün, özige sheybani dep texellus qoydi. pütün özbékler yuqiridiki özbék xangha te elluq qebililerdin bolghachqa ” özbék“ tayipisi digen nam bilen atilidighan boldi.
emir témur koragani seltenet üstide turghan chaghda, uning töt oghli bar idi. tunji oghlining ismi jahangir mirza idi, bu emir témur textke chiqqan yili wapat boldi. ikkinchi oghli ömer sheyx bahadur bolup, buninggha paris memilkitini teqsim qilip bergen idi. bumu emir témurning hayat waqtidila urushta oq tigip ölgen idi. üchünchi oghli miranshah mirza idi. buninggha iraqi ejem [92] iraqi erep [93] we shamghiche bolghan rayunlarni teqsim qilip bergen idi. tötinchi oghli dadisi bésiwalghan memilketlerge dadisigha wakaliten alte yil we özi qiriq ikki yil musteqil padishaliq qilip, adaletlik siyaset yürgüzüp, ölima we qazilargha hörmet we htiram qilip ötti. uningdin kéyin oghli mirza ulugh bék shahrohqa warisliq qilip, semerqentni paytext qildi. bu dadisining hayat waqtida semerqentke hakim idi. padishalar ichide mirza ulugh biktek molla, fazil we ölima adem ötmigen idi. mirza ulugh bék «jami ol remuz» digen kitapning aptori mewlane shemsidin muhemmet [94] bilen hemders- sawaqdash idi digen gepler bar u herqandaq penge ehmiyet béridighan, we hemme pen bilen shughullinidighan toluq bilimlik bir alim idi. u sansiz muhendes (gé ométiriye – t), extershunas ( astiroligiye ilimining alimi – t) we kitap yazghuchilarni yighip, ularni asmanda kézip yürgen seyyarilerning shekli, qiyapiti, igiz- pes heriketliri, chong we kichikligi, yaxshiliq alametliri, yaman sa etliri qatarliq mesililerni obdan mulahize qilip we inchikilep tekshürüp tetqiq qilip, hel qilishqa dewet qilip, reset ( obisérwatoriye _ t) baghlatquzdi. bu resetke ”zijju koragani“ (koragani kalindarxanisi – t) dep at qoydi. bu jayda ishleydighan alimlargha heddi- hisapsiz in am we mukapat teqdim qildi.
bu chaghda mirza ulugh bék öz ornida oghli abdulletip mirzini quyuq dölet we hökümet ishi bilen iraq terepke atlandi. bu urush ikki yilda axirlashti. bu mezgil ichide abdulletip mirza döletning baylighi we hökümranliq abroyigha ige bolushni niyet qilip, dölet we hökümranliq ghoruri uning dimighini buzup, dadisisin textni tartiwélip, öz aldigha musteqil padishaliq qilishqa jür et qildi. leshker teyyarlap, dadisining üstidin ghelbe qilip, uni hepisige (türmige – t) tashlidi. uning leshker, uchuq- ashkare gheznilirige ige bolup,”sheri etning toghra hökümliridin yushurun ish qilmaymen, sheri et qa idilirige dadam bilen balam xilapliq qilidighan bolsa, ularghimu yuz- xatire qilmaymen“ dep élan qilip, öz hökümini jari qildi.
bu chaghda, abbas digen bir adem méning dadamni ulugh bék sewepsiz we biguna öltürgen idi dep erz qildi. abdulletip mirza bu ishni sheri etke buyrup, dadisini qisasqa layiq petiwa élip, petiwaning mezmunini dadisigha melum qilip, dadangning qisasini al dep abbasqa buyruq qildi we uni bir kéchide mexpi jaygha élip bérip öltürdi. tarixchilar ehli özining tarix waraqlirida uni ” abbas öltürgen“ dep yazidu. alte ay ötkendin kéyin, abdulletip mirzimu öz ademliri teripidin öltürüldi.
mirza ulugh bék zamanida, uweys xanining [95] oghli yünüsxan digen kishi urushta oljigha chüshüp, shirazgha ewetilip, musapirchiliq turmushqa tashlanghan idi. u shirazda ilmiy kespler bilen shughullinip, kamaletke yétip, ” usta yunus“digen nam bilen shöhret qazandi. arida ottuz yil ötkendin kéyin, sultan ebu se id mirza [96] binni sultan muhemmet mirza binni miranshah binni emir kebir témur korgani dewrige kelgende, sultan ebu se id shirazgha kishi ewetip, yunusxanni aldurup, semerqenttiki ”baghi zaghan“ (qarghilar baghi – t) digen jaydiki bir textte olturghuzup, jiq geplerni arida qoydi. u söz arilap ”méni xizmetker we newkerler qatarida körmey, dost dep bilsile, özlirini puqraliq kochisidin élip chiqip, öz yultririgha xan qilip ewettim. shunglashqa bizning üstimizge leshker tartmisila“ dep moghul qewmliridin yaraq we at- ulaqlar bilen mukemmel qorallanghan on ikki ming leshkerni hemra qilip, moghulistangha yolgha saldi. u yunusxanni uzitiwétip, yene ”menmu öz aldimgha bir padisha, bayam emir témur koragani dewridimu birer janni nezerbent teriqiside saqlap, uning yimek- ichmek we kiyim- kécheklerni teyyarlap béridiken, yarliq- nishanlarghimu bu palan xanning yarlighi, emir kibir témur koraganning sözi, dep yézilidiken. eger undaq qilmisa memilket eyyanliri uninga boy sunmaydiken“ dep eskertti. emiliyette, bundaq ehwal del bu sultan ebu sultan ebu seyid mirza zamanighiche destur- tüzüm bolup kelmekte. netijide sultan ebu se id mirza yunusxan bilen dostluq munasiwitini ornatti. yunusxanmu adimigerchilik qilip, özining bir qizini sultan ebu se id mirzining oghli ömer sheyx mirzigha teqdim (yatliq – t) qildi. bulardin zahiridin, muhemmet babur shah wujutqa keldi. babur shahning weqelirini kéyinche bayan qilishim mumkin.
sultan ebu se id mirza bolsa gheyret- shija et, himmet we saxawetlik bexshende qilinghan bir padisha idi. uning himmetlri shu derijige yetkenki, beziler xuddi bu alemge bir ked xuda (birla hökümran – t) kupaye qilinghindek, yer yüzidiki barliq zimingha ikki padisha hajet emes, belki sultan ebu se id mirzidek birla padisha kupaye qilidu deyti u témuriye texti we memilkitige on alte yil hökümranliq qildi. uningdin kéyin, oghli ömer sheyix mirza ferghane wilayiti we mawara unnehir memiketlirige igidarchiliq qildi. uningdin kéyin, inisi muhemmet mirza textke warisliq qildi. ikki yildin kéyin özbék tayipliri istila qilip, ferghane wilayiti we mawara unnehrige ige boldi.
sultan ebu se id mirza zamanida, sultan hüseyin mirza binni mirza bayqara binni ömer sheyx bahadur binni emir kebir témur koragani xorasan memilkitige hakim idi. bu chaghda témuriye texti sultan hüseyin miriza qarar tapti we hiratni peytext qildi. iraq, ejem, ispahan, paris, ezerbeyjan qatarliq jaylardiki töt yüz qiriq töt chong sheherni musteqil ottuz sekkiz yil padishaliq qilip höküm sürdi. buning dewride birmunche fazil yazghuchilar, ölimalar, sha irlar jem bolup ötken idi. mewlane hüseyin wa iz kashfi [97] mewlane mo inddin [98] mewliwe jami [99] qatarliq muheqqiq ölimalar hisaptin tashqiri köp idi. bularni terpleshke we teswirleshke til yetmeydu. hüseyin mirza yetmish ikki yil yashidi. tarix hijri toqquz yüz on ikkinchi yili (miladi 1507 – 1508 – yili – t) bu alemdin u alemge uchup ketti. tarixchilar ehli ”xorasan “( ebjet hisawi boyiche hijri 912 – yili – t) digen sözni alahide uning wapat yiligha texlit qilip yazidiken.

uningdin on bir oghul yadikar qaldi. uning bedi uz zaman we mirza muhsin digen ikki oghli shirik padishaliq qildi. ” qarimu- qarishi ikki nerse bir orunda turlmaydu“digendek, ularning shirik hökümranlighimu buzuldi. emira lirimu ikki pirqige bölündi. bu hal memilket nizami we qa ide- tüzümliride sustluq we parakendichilik peyda qildi. netijide juji xandin bölünüp chiqqan xanlar neslidin bolghan özbék xan ewladi muhemmet shah bext xan yaki shahi bék xan we yaki muhemmetxan sheybani digen her xil leqem- namlar bilen atilidighan we eslide muhemet sheybani binni shah bedagh binni abulxeyir xan binni toxtamish xan digen nam bilen meshhur bolghan adem xorasanni istila qilip, döletni yoq qildi. bu özbékye we desht qipchaqiyiler döletning ghezne baylighigha, eskerlirige, yer- ziminigha, hetta ipetlik qiz, melikilirige, insapliq we pakiz shahzadilirige, témuriye böshügining ayim- aghchilirigha, dewrning nazininliri, jahanning ippetlik er- ayallirigha ige boldi. bu öbék we qipchaqlar ularning nursiman yürliridiki niyet we haya peridisini yirtip tashlap, sheri etke xilap her xil yaman ishlarni peyda qilishqa bashlidi. bularni teswirleshke qelem ajizliq qilip, til yétishmeydu.
sultan hüseyin mirzining oghulliri öz jénini saqlash üchün, her qaysi memilketlerni bayan qildi. ularning xotun, qizliri we perzent qérindashlirining köp qisimi özbéklerning qoligha olja bolup esir chüshti. tetür mangidighan bu pelek ulargha öz tetürligini körsetti. buningdin on ikki yil kéyin, muhemmetxan sheybani seferwilerdin [100] qizil bash isma il qolida öltürüldi. xorasan dölitige qizil bashlar ige boldi. bu chaghda küjem xan binni mehmutxan binni ubulxeyir xanlar [101] mawara unnehrige qana et qilip hökümranliq qildi. uning ornigha ebeydulla xan, abdul eziz xan, abdulla xan, heyder muhemmet xan imam quli xan we uning oghli muhemmet xan, qatarliqlar buxara, semerqent, örgench qatarliq sheherlerge nöwet bilen hökümranliq qilip ötti.
bu chaghda zahiriddin muhemmet babur padisha binni ömet sheyx bahadur binni sultan ebu se id mirza binni sultan muhemmet mirza binni mirashah mirza binni emir témur koragani mawara unnehri we ferghane turalmay, ismayil sefewige özini tashlap, qizil bashlarning yardem we medetliri arqisida, ferghane we mawara unnehrige ige boldi. lékin u bu jaylardimu turalmay, kabol we gheznewilerning [102] üstige basturup kirip, ta déhilghiche bolghan jaylarni igellep, bu jaylarda ottuz ikki yl hökümranliq qildi. u tarix hijri toqquz yür beshinchi yili (miladi 1499-1500- yili - t) textke chiqqan, tarix hijri toqquz yür ottuz yettinchi yili (miladi 1530-1530- yili – t) wapat bolghan idi. uningdin kéyin, oghli humayun padishaliq textige warsiliq qilip, hindistanning nurghun sheherlirini qolgha kirgüzdi. uning ewladi ekber shah padisha, alemgir padisha, ewrengzip padishadin bashlap, ta exmet shah padishaghiche bolghan arliqta, on yette neper kishi besh yüz atmish yil bu memilketlerge hökümranliq qilip ötti. tarix hijri bir ming ikki yüz atmish ikkinchi yili (miladi 1846- yili – t) ularning dölet chirighi öchti. ali mertiwilik bu padishalardin nurghun yaxshi ishlar nemune we yadikar qaldi. alla ularning yaxshi namini ta inqirazi alemgiche ( alem tügigiche –t) mehkem we uzun saqlighay, amin!
babur padisha ewlatliridin jemish bi we nar botaxanlar ferghane wilayitige hökümranliq qilip, atamiras yultririni özbéklerdin tapshurwélip, qoqanni paytext qilip, bu memilketni awat we memurchiliqqa yetküzdi. ularning ewladi ta mellexan we xudayarxanghiche yeni tarix hijri bir ming ikki yüz seksen alte yilghiche (miladi 1869- 1870- yili – t) ferghane wilayitide höküm sürdi. uningdin kéyin ferghane döliti orusiye teweligige ötti. xudayarxan shérip ziyapitige bérishni telep qilp yolgha chiqip, bendichiligini kabul shehiride tügetti. (wapat boldi - t). témuriye ewladidin muzepper xan binni muhemmet eli xan bolsa yaqup beg ataliq ghazining permani bilen korlida öltürüldi. ulardin kéyin témuriye ewladidin bash kötirip chiqqanliri anche melum emes ( ularni alla özige yéqin tutqay), qaldisini xuda özi bekrek bilidu.
qelem tizginining téz qéqilishi we xushxetlerning bi ixtiyar algha yürüshi tüpeylidin, padisha we shah dep qosh nam blen dangqi chiqqanlar yeni iran, turan, iraqi ejem we iraqi erep, hindistan, erebistan, türkistan qatarliq jaylarning chong sheherlerige uzun zaman musteqil hökümranliq we igidarchiliq qilghan moghul qewmi- qebililiri hem ularning ewlatlri heqqidiki az- tola qisse we ajayip hikayiler bu kitapning muqeddimside totiyezilige (shirin söz yiplirige - t) tizilishi layiq we munasip körülüp, mezmunliri qisqichila bayan qilindi. bu mesililerni tepsili bilishni xalaydighanlar bolsa «rewze tussfa» we «tarixi reshidi» qatarliq kitaplargha murajet qilsun.
bizning meqsidimiz bolsa moghullar yurtida höküm sürgen xan, padisha, shewketlik ulugh eserlerni bayan qilishtin ibaret. shunglashqa, qelemning güzel chulwuri moghulistanda ötken ulughlarning qisse we dastanlirini bayan qilish terepke mayil bolup, esli meqset terepke qedem tashlidi.
yuqirida chingiz qa an öz dewride pütün memilketni töt oghligha teqsim qilip berdi digen iduq. chingiz qa an ikkinchi oghli chaghatay xangha amu deryasining sherq teripidiki mawara unnehri, ferghane wilayiti, moghuliye, tatarlar yurti, uyghurlar zimini we qedimqi nayman qewmlirige tewe jaylarni teqsim qilip bergen idi. chaghatayxanmu öz emir lirige bu yultrarni teqsim qilip berdi. jümlidin doghlat qebilisidin babdaghan doghlatige manglay süyeni in am qilish bilen teng, yene uninggha üch mensepni julidu (miras – t) qilip berdi. ” manglay süye“digen söz moghul tilida ” aptap terep“(sherqi terep –t) digen menide iken. bu ziminning sherqi chégirsi baghrash, korla, shimali terepte muztagh, gherpte alay taghliri we katta dawan, jenupta le li kan, bedexshan we qarangghu taghin ibaret. babdaghanning ewlatliri uzun zaman in am qilinghan bu zimin ichige hökümranliq qilip ötti.” doghlat“ digen söz ”tokuz“, ” aqsaq“ digen menide. chünki chingiz qa anning üchinchi akisi qubul xanning sekkiz oghli bar idi. altinchi oghlining isimi buljar bolup, bu aqsaq iken. shunglashqa ” doghlat“dep leqem qoyulghan iken. doghlat tayipiliri buning nesil- ewladi bolup hisaplinidu.




emirul emra i yeni emir xudayet binni emir bolaji doghlatining qisse we weqeliri hem sergüzeshtiliri maqalati, perzent- newrilirining we bashqa mirza beglerning bu yette sheherge hökümranlighi hem aqiwetliri bayani

saghlam tebi etlik yarenlerning toghra zéhnilik buraderlerning mulayim tebi etlirige pétip roshen bolghayki, babidaghanning newriliridin emir tulek doghilati kashigherde, emir bolaji doghilati aqsuda hökümran idi, bu chaghda chingizxanning altinchi newrisi isen buqaxan digen textte olturatti. uning ikki xotuni bolup, chong xotuni tughmas idi. kichik xotuni bolsa xandin hamildar idi. künlerning biride isen buqa xan awgha ( ow qilishqa – t) yaki yawgha ( urushqa – t) kétip, uzun muddet turup qaptu. bu chaghda doxtiwi qebilisining shirawul digen bir katta emirasi toqsen tartuq bilen xangha körünüshke keptu- de, xanni kütüp bir qanche kün turup qaptu. xan yenila kelmeptu. xanning chong xotuni kündishining hamildar bolghanlighini sézip, xanning kelmigenlidin paydilinip, uninggha zishki- heset qilip, uni shirawulgha in am qilp yolgha séliptu. moghunlarning qa ide- resmi boyiche, chong xotuni kichik xotunni xalisa saqlayti yaki xalimisa bashqa erge béretti.
bir küni xan aw ( ow) din yaki yawdin qaytip kélip, kichik xotuni menglikni yoqlap, ” nege ketti“dep sorighanda, chong xotuni” doxtiwi shirawul tartuq élip kelgen iken, menglikni shirawulgha in am qilip yolgha saldim“dep jawap berdi. xan” menglik mendin hamile idi, obdan bolmaptu“didi- de, artuqche te erruz qilmidi. xanning oghli yoq idi. az pursettin kéyin, xan bu jahan bilen xoshlashti. netijide moghul qewmi xansiz qaldi. chünki chaghatay ewladi bilen toluy ewladi öz- ara jeng- jideller tüpeylidin bir- biridin bölünüp ketken idi.bu chaghda, aqsudiki emir bolaji doghlat emiralirini yighip, ”xan ewladidin birersini tépip, uning ita itide bolsaq, xan öz urughidin bolmisa puqralargha parawanliq, yurtqa tinchliq bolushi müshkül“digende, ular: ” isen buqa xandin menglik xotun hamile idi, u shirawulgha in am qilip bérilgen idi, eger u oghul tuqqan bolsa élip kélp xan kötürsek“ dep meslihet qilishqanda, emir bulaji” sheghawulning (shirawulning - t) jay- menzili uzun, uzuq wapa qilmaydu, bérshqa mumkin emes“ didi. bu chaghda tash témura mirza digen bir emirasi bar idi. u ” uzuq wapa qilmaydighanlighi rast, lékin manga üch yuz oghlaqliq öchke tépip bérilse, men ularning özini we sütini uzuq qilip barsam we xanni tépip kelsem“didi. hemmeylen buninggha qoshulup üch yüz oghlaqliq öchke tépip berdi. u buni uzuq qilip, axiri bir öchke qalghanda shirawulning jay makanigha yetti. we bir bana qilip menglik xotun bilen körüshti. barliq weqeni uninggha toluq bayan qildi. u tekshürüp qarisa, menglik xotun xandin bolghan hamilisidin bir oghul tughup, uning étini tughluq témur qoyuptu. yene shirawuldinmu bir oghul tughup, uninggha ongche mülük dep at qoyuptu. shundaq qilip mirza tash témur bu jayda bir qanche kün turup , tughluq témurni élip qachti. bir qanche mudettin kéyin muzat dawinigha keldi, xan oynap yürüp hanggha chüshüp ketti. tash témur mirza buningdin bixewer idi. u xanni izdep heyranu- sergerdan bolup turghan chaghda, yette neper sodiger yétip keldi.bashlighining éti begchek idi. u xanni hangdin élip chiqti. bular kéyinche xas begler qataridin orun aldi. bashqilirighimu öz layighida mensep bérildi. ali muqam xanni tash témur mirza aqsugha élip kélip, emir bulajingha tapshurup ber di.
bu chaghda xan on töt- on besh yashlarda idi. emir bolaji yurt beglirini hazir qilip, obdan sa ette uni textke chiqardi. xan emir bolajining bu qilghan xizmiti üchün, uni begler bégi qilip teyinlidi. uning yene aba i- ejdatliridin miras bolup kelgen üch mensepke yene üch mensep juldur- jasaq qilip, qoligha yarliq nishane bérip, uninggha nahayti yuquri orun berdi. bir qanche kündin kéyin emir bolaji büyüklük alimige perwaz qildi. xan emir bolajining mensiwini uning oghli emir xudaydadqa bérip, uni ” jaysang“digen emirlerning emiri qildi. bu özbék tilida ”begler bégi“, qizghiz, qazaq tilida ” él bégi“yaki ” ulus bégi“, erepche ” emiruljeys“(herbi qomandan –t) digen söz bolidu.
emir bolaji bir atidin emir tölek, emir bolaji, emir qemeriddin, emir shemsiddin dep töt oghul idi. bu chaghda emir qemeriddin ” akamning oghli yette yashta téxi kichik, bu mensepke men layiq idim, akamning bu menwisini manga merhemet qilsila, heq öz ornining merkizidin orun alghan bolar idi“dep erz qildi. xan ” ata oghul üchün qilidu“dep iltipat bilen yarliq qildi we ” emir bolajining ötkenki xizmetlirini qayta eslige keltürüp turup, emir xudaydad gerche kichik bolsimu, uning aba i- ejdatlirining menwisini buninggha berdim“ dep dawamliq yarliq qildi. lékin emir qemerididin buninggha hichnime dep jawap bérelmigen bolsimu, uning dilida kine- adawet peyda bolup, mijezi bashqiche bolup, özgirip qaldi. az waqittin kéyin xan wapat bolup, gunani ep etküsi qadir allaning rehmitige sazawer boldi.
emir qemeriddin bolsa bundaq pursetke nahayti intizar idi. shunglashqa u qarishliq naghirisini ashkare chaldi we on sekkiz shahzade bilen bir nechche katta emra lerni yoq qildi. xanning yurti, yushurun ashkare ghezniliri, yaraq- japduqlirigha ige boldi. uning höküm sürgen dewri- zamanisi on ikki yilda tamamlinip axirlashti. u emri témur koragani bilen hem esir idi. ularning arisida jem iy yette qétim qattiq jeng- jideller bolup, nurghun ademning qéni töküldi. axiri emir qemeriddin barawerlik qilalmay qéchip kétip, bir jezir- deshtide yoq boldi. uning ülügimu tépilmidi. eger kimki bu qisseni könglide bilishni xalisa, elwette ”rewze tussafa“gha nezer salsun.
elqisse, meghfur - (gunayi kechürülgen – t) rehmetlik xan u alemge seper qilghandin kéyin, xizir xoja xandin bashqa oghli aman qalmighan idi. lékin xizir xoja xan aranla ikki yashta bolup, nahayti kichik idi. bu chaghda emir xudaydadining mir tagha digen sap meslihetlik, ziyade tedbirlik we eqilliq bir anisi bar idi. u ”xan nesli üzülüp qalmisun“ dep, on ademni qoshup xizir xoja xanni qachurdi. mezkur ademler xizir xoja xanni élip qéchip birqanche zaman alay taghliri ichide, bir nechche waqit bedexshan, sériq qol jezirilerde we bir nechche muddet lop, cherchen janggallirida hayat kechürdi. qemeriddidn ularni xéli tekshürüp we teptish qilip tapalmidi. qemeriddin yuqalghandin kéyin, emir xudaydad xizir xoja xanni tépip kélip, uni aba i- ejdatlirining paytextige olturghuzdi. xizir xoj xanmu uning bu xizmiti üchün, yene üch mensep we juldu- jasaq qilip, jem iy toqquz mensepke ige boldi. uning shir eli xangha [103] bir qétim xizmet körsetkenligi üchün, yene üch mensep juldu qilip berdi. shundaq qilip, emir xudaydad hemmisi bolup on on ikki mensepke ige boldi.
bu on ikki mensep mundaq: birinchisi jaysang, yeni emirler emiri; ikkichinisi manglay süyening hökümranlighi; üchinchisi, yarliq- nishanlargha xanlarning ulugh möhüri- tamghisi bésilghandin bashqa, yene emir xudaydadning möhüri- tamghisini bille qoshup bésish, eger mundaq qilinmisa yarliq- nishanlar inawetke élinmasliq; tötinchisi, emir xudaydad xangha bir ya miqdari yéqin olturush; beshinchisi, xangha chay we qémiz qoyushqa ikki mehrem mes ul bolsa, emir xudaydadqa bir mehrem mes ul bolup, chay, qémiz qoyush; altinchisi, toqquz guna sadir qilmighuche gunagha layiq qilmasmish; yettinchisi, toqquz guna sadir bolsa we uni özi itirap qilghan teqdirde, emir xudaydadni qizil kigiz üstide olturghuzup, sorighini bir terep qilish; sekkizinchisi, eger tayaq soqmaqliqqa layiq bolghan teqdirde, kursa üstige qizil kigiz sélip, uni üstige olturghuzup andin tayaq soqush; toqquzinchisi, toqquz guna sadir bolmighiche ölüm jazasi bérilmeslik; oninchisi, eger ölümge layiq bolghanda, insan guruhi tayaq yaki qilich bilen yaki ésip öltürmeslik; on birinchisi, eger ölümge layiq bolsa, uni kishi yoq yerge élip bérip, köndürülmigen at- taychaqqa söritip öltürüsh; on ikkinchisi, uning jénini jan alidighan erwahqa tapshurghandin kéyin, xan bashliq memilketning hemme e yanliri matemdar bolup, yigha- zare qiliship, bille kötirip élip bérip depine qilshi qatarliqlardin ibaret idi. bu gunalar uningda zadila sadir bolmighan bolsa kérek. halbuki bu peqet xanliqning sölet we shewketidinla ibarettur.
sözning hasili shuki, bu ali maqaliq emira lerning ewlat- newrilirimu xanlarning aldida xuddi yuqurqidek izzet we hörmet hem yuquri derijilik mertiwe bilen ötken idi. emir xudaydad bolsa toqsan yette yashqa kirgen we toqsan yil hökümranliq qilghan idi. u: ”yette xanni öz qolum bilen kötirip xanliq textige olturghuzdum“dep zikir qilidu. axirqi ömride mekke- mu ezzemege bolghan muhebbiti we medine i munewwerge bolghan ishtiyaqi uning yürek qatlamlirida jush urup örleshke bashlidi. u xandin ruxset soridi, lékin hichqandaq jawap alalmidi. andin u xandin ruxset bolmidi. bashqa bir tedbir bilen muradimgha yetsem hejep emes digenni könglige pükti.
bu chaghda ferghane wilayiti, mawara unnehir, xorasan, paris, iraqeyin, ezerbeyjen qatarliq jaylar irza ulugh bék koraganining emir- permanida turatti. moghulistanni qolgha kirgüzüsh qesti bolsa, xuddi tashqa uyulghan neqishtek uning yürek qatlimigha orunlashqan idi. bu chaghda emir xudaydad mirza ulugh békke mexpi kishi ewetip, ”mirza! tashkenttin töt- besh mezil yürüp moghulistan terepke musheqqetlik qedem qoysila; men moghulistan yurtini mirza ulugh békke tewe qilip bersem“dep xewer berdi. mirza ulugh bék bu xosh xewerni anglash bilenla semerqenttin atlinip, tashkentke kélip, bu jaydin leshker tartip chiqti. moghuliye yurtidinmu xizir xoja xan bashliq emir xudaydad qatarliqlar leshker élip tashkent terepke yolgha chiqti. axiri bu xuddi deryadek aqqan ikki xunxuwar qoshunlar arisida bir menzildin kemrek musape qalghanda, emir xudaydad : ”mirza ulugh bék aldigha özem bérip, uning ra i nurlirini qaytursam, naheq xunlar tökülmise“dep xangha iltimas qildi. xan buninggha maqul bolup, emir xudaydadni mirza ulugh békke ewetti. xudaydad uning bilen uchuriship : ” ey mirza muddi a hasl boldi, emdi öz textgahlirigha yansila, men tedbir bilen özlirini élip kelgen idim ta özliri bu yerge kelmigiche méning meqset we muddi alirim hasil bolmas idi“dep barliq weqeni toluq süretlep ashkare qildi. mirza ulugh bék tebessum we yaxshi mu amile qilip, özining pirdewis digen jennetke oxshash textigahi semerqentke qaytip ketti. jümlidin amir xudaydadmu xizir xoja xanning hökümiti we zimin da irisidin chiqti.
mirza ulugh bék koragani emir xudaydadning istiqbaligha chiqip, bir nechche qedem julawida ( atning yénida piyade – t) méngip we qoltughidin kötirip attin chüshürüp, ziyade izzet we hörmet bija keltürdi. u emir xudaydadni herqandaq chaghda özidin üstün turghuzup, öz qedimini zadila uningdin ilgiri qoymidi we birnechche kün uning xizmitide bolup, hökümet ishliri toghrisida uningdin köp nersilerni soridi. aldi bilen u padishahi chingiz qa anning qa ide- qanunliri, yasaq- yosunliri, yarghutorilikliri heqqide su al sorighanda, emir xudaydad ” elhemdulilar we elmine budurki, islam dinining dölet- sheripige ige bolghandin kéyin xanlarning qa ide- yosunliri bilen karim bolmidi “dep jawap berdi. mirza ulugh bék bundaq su al sorighanlighigha nahayti xijalet bolup qattiq pushayman qildi, hetta ömür boyi bundaq xijaletchilikte ötti we köp ibretlendi. chünki mirza ulugh bék hemme ilimde mahir we kamil kishi idi. öz- ara mihmandarchiliq pisheshekesh- tartuq qa idiliri ada qilghandin kéyin, mirza ulugh bék öz ademlirini xizmetke qoshup, emir xudaydadni heremeyin shripin ziyaritige yolgha saldi.
«tarixi reshidi» melumatlirigha qarighanda, emir xudaydad mekke mu ezzemge bérip, hejning rokinlirini we sheltririni toluq beja keltürüp, medine i munewwerge bérip, muhemmet enhezretning bagh qewrisige ziyaret qildi we töwe- istighpargha shughullinip turghan bir halette késelge duchar boldi we bu qarangghu tupraqtin axiret baghchisigha yötkeldi. shu kéchisi enhezret chüshige kirdi. u chüshide enhezretning ”türkistan tereptin méning bir mehbube meshughum méni dep kélip wapat boldi, uni abbasning ayighida depine qilinglar“dep hassa bilen bir yerni sizip körsetkenligi namayen boldi. u uyqudin turupla abbas reziyellahu enhuning qewrisige barsa, hassa bilen sizilghan yer nahayti ochuq köründi. u, bu ejep sa adetmen merda ( adem – t) kim bolghiydi dep hajilarni tehqiq we teptish qilip körse, bu chaghda emir xudaydaddin bashqa haji wapat bolmighan iken. uni qa ide boyiche sün et- ghusul qildurup, bisharet bérilgen yerge depne qildi.
shu yili xoja ebu nesir muhemmet parsa [104] quddussire el ezizmu heremeyin shérifin ziyaritige barghan idi. uning murtiliridin biri emir xudaydadning qewrisi üstige”hezza qewre emir xudaydadning türkistani“(bu türkistanliq emir xudaydadning qewrisi – t) digen sözi tashqa neqish qilip turghuzulghanlighini öz közüm bilen ashkare kördum dep neqli- hikaye qilghan iken. xoja muhemmet parsaning heremeyin shérifin ziyaritige bérip wapat bolghan waqti hijri sekkiz yüz yigirime ikkinchi yili zulhejje (12- ay – t) ning yigirime toqquzinchi künige (miladi 1420- yili 1- ayning 16- küni – t) toghra kélidu dep hikaye qilishidu. bleki emir xuydadmu del mushu yili wapat bolsa kérek.
emir xuydaddin kéyin uning newrisi seyid eli bini seyin exet mirza emri bolup, aba i- ejdatliridin miras qalghan mensepler boyiche bu yette sheherge hökümranliq qilip ötti. andin kéyin chong oghli sansiz mirza hökümran bolup sekkiz yil yurt soridi. andin kéyin kichik oghli heyder muhemmet mirza hökümran boldi. bu chaghda dost muhemmetxanning [105] qizi jimak aghcha sansi emirning nikahida idi. buningdin ababekri mirza we ömer mirza dep ikki oghul dunyagha keldi. sansiz mirza wapat bolghandin kéyin, uni yengge dep heyder muhemmet mirza öz eqidige aldi. heyder muhemmet mirzidinmu muhemmet hüseyin we muhemmet se id mirza dep ikki oghul wujutqa keldi. muhemmet hüseyin mirza bu yette sheherning hökümitini pisen qilmay, tashkentke bérip, yunusxanning oghli muhemmetxanning xizmitide boldi. u muhemmetxanning yarlighi bilen oratöpege toqquz yil hökümranliq qildi. mehmutxan bir hemshirisini muhemmet hüseyin mirzining eqidige baghlap, uni koraganliq (xangha küyoghul) mensiwi bilen ulughlidi. oratöpede bulardin mirza heyder wujutqa keldi. lékin u zamane hadisliri we bezi kélishmeslikler tüpeylidin, oratöepde turalmay, perzenti mirza heyderni élip hirattiki sultan hüseyin mirza binni bayqara mirza xizmitige bardi.
bu chaghda hiratta emir burunduq digen bir mötiwer qéri emira i bar idi. sultan hüseyin mirza uni muhemmet hüseyin koraganning istiqbaligha chiqardi we munasip jay- makangha chüshürdi. sultlan hüseyin mirza blen qandaq körüshüshning meslihitini qilishti. emir burunduq: ”herqanche bolsimu oljap (xan, padishalarning qollirini bashlirighiche yetküzüp körüshüsh aditi –t) körüshken yaxshi bolur idi“didi. muhemmet hüseyin mirza buni maqul tutmidi. chünki, muhemmet hüseyin mirza doghlat neslidin idi. sultan hüseyin mirza bolsa, barlas neslidin idi. doghlat qebilisining mertiwe derijisi bolsa barlas ta ipiliridin nechche derije artuq idi. axiri ular körüshidighan boldi. sultan hüseyin mirza: ” aba i- ejdatlirining qa ide- resmiyetliri yoq bolup ketmisun, muhemmet hüseyin mirza manga oljap körüshmise men oljap körüshimen“dep oljap körüshti. her ikkisila barawer oljap körüshti. bir- birining izzet- hörmitini ashurup qilishti. lékin bu chaghda sultan hüseyin mirzining ömür aptiwi pétish waqtigha yetken, oghlanlirining qarshiliq heriketliri ewjige chiqqan, hemme jayda pitne- pasatlar qozghalghan idi. shunglashqa muhemmet hüseyin mirza bu yerde turmaqni munasip körmey, heremeyin shérifin ziyaritige seper qildi. perzenti heyder mirza bu chaghda sekkiz yashta idi. uni mewlane muhemmet qazining xizmitige tashlidi. mewlane muhemmet qazi errehme xoja bolsa xoja ehrar welilullaning [106] muridi mexdum ezzemning [107] pirliridin biri idi.
kéyinki zamanda sultan se id xan binni exmet xan [108] dewride, mirza heyder koragani yigirime ikki yil yarkentte emirler emiri bolup turdi. tibet, bolur qatarliq jaylarda leshker tartip bérip, tola sheherlerni ishghal qilip, nurghun ademlerni islam dinigha zumresige (guruhigha – t)bashlap, ularni allaning birligige ishengen musulman- mömindarchiliq yoligha terghip qildi. lékin, zamane inqilawi tüpeylidin, u kabulgha bérip, babur padisha xizmitige kirdi. babur padishaning anisi bilen mirza heyder koraganining anisi bir tuqqan bolup, ular yunus xanning qizi idi. u babur padisha teripidin keshmirge ewetilip, bu jayni töt yil soridi. nurghun yaxshi ishlarni berpa qildi. hindistanning nurghun sheherlirini boy sundurdi. axiri seltenetni tashlap, öz ömirini ibadetke serp qildi. u «”tarixi reshidi“ni keshmirde yézip toplam qildim» dep hikaye qilidu. xanlarning qizliri emir xudaydadning ewlatlirigha kofo ( eqide nika üchün tengdash bolush salahiyiti – t)bolidiken. shu seweptin ular xangha küyoghul qilinip, ”koragan“liq mensiwi bérilidiken. ”koragani“digen söz mungghul tilida ”xangha küyoghul“yeni ”damadi padisha“(padisha küyoghuli – t) digen menide bolidiken. yene bu mirzilarning qizlirimu xanzadilerge kofu qilinidiken.
sansiz mirzining oghli mirza ababekri bolup, bu yette sheherde mirza uruqliridin yene bar, hemmisining nesepliri emir xudaydadning binni emir bolajigha baghlinidu. mirza ehmet wang bégimmu öz neseplirini mirza ababekrige apirip baghlaydu. bu sözni tepsili we uzun bayan qilishtin meqset we telep shuki, chaghatay xan binni chingizxan zamanidin sultan se id xan zamanighiche üch yüz yildin artuq waqit ötüptu. babdaghan doghlatining ewladi – newriliri emir xudaydadbinni emir bolaji neslidin nesligiche, zamandin zamanghiche, u pushtidin bu pushtighiche bu yette shehege hökümran bolup, yuquri mertiwe tutup kéliptu. bu ehwal eng axiri mirza ababekri dewrige kelgende tamamgha yetti. andin kéyin mirza ababekrining burader zadisi mirza heyder koraganining teshebbusi we dalaliti bilen sultan se id xan bu yette sheherge wali we mutewelli boldi. bu doghlat xanidanliri emirler emiri hem wezir bolup, ta isma il xan we muhemmet imin xan zamanlirighiche yene ikki yüz yildin köprek waqit hökümran bolup ötüptu. hetta xafani chin ehli bu yette sheherge malk bolghuche ularning hökümliri jari bolup kéliptu.
mirza ehmet wang bégimning neseplirimu mirza ababekrige yétiptu dep hikaye qilishidiken. lékin qandaq yol bilen uninggha baghlinidighanlighi bu menki keminige melum emes. riwayetlerning mezmunigha qarighanda, ularning bu yette sheherge bolghan hökümranlighi taki hijri bir ming üch yüz yigirime altinchi yilghiche (miladi 1909- yilghiche – t) jari bolghan iken. chünki ularning ewladi mirzahidi beyse bégm yarkentni sorap ötüptu. andin kéyin oghli mirza osman beyse bégim kashigherni sorap ötüptu. mewlane muhemet sadiq kashigheri [109] eleyhirrehim «zubde tul mesa il» (tallanghan mesililer) namliq kitawini mezkur mirza osman beyse bégimning namigha béghishlap yazghan iken. andin kéyin oghli mirza ishaq bégim wangliq mensiwige uliship kashigherni sorap ötüptu. andin kéyin oghli mirza mehmet wang bégim aqsugha hakim bolup, yigirime sekkiz yil soraptu, yarkentni sekkiz yil soraptu. buxaraliq mola abdulkérim damollam « aqayid» ( eqidiiler – t) digen kitapni mirza ehmet wang bégimning namigha béghishlap türk tiligha terjime qilip we uni tola terip- teswif (süpet – t) ler bilen toshquzuptu. mirza exmet wang bégim bolsa döletmen, iqbalmen, zérek, hushyar, hökümetdarliq qa ide- qanunlirida, puqraperwerlik yol körsetküch desturida bir söz we bir qulluqta mustehkem kishi idi. pé il- etiwari we exlaqi, xelqperwerlikte burun ötken padishlarning resmi- adetlirige, xelq- mijezige nahayti oxshash idi. qarimaqqa u xaqani chinge tewe hem ita et qilidighan bolsimu, lékin u emiliyette öz aldigha padisha we musteqil hakim idi. herqandaq dewa- desturlarni aq we sheri etning ölchimige sélip, sheri etning nazuk we toghra- yolluq imamliridin qoligha muwapiq petiwa élip we petiwa hökümliri boyiche öz hökümlirini jari we ijra qilatti. sher i shéripning xatire we ri ayelirige qattiq emel qilip, allaning sheri et chégra- sizighidin chiqmay, hökümdarliqni shu chégra- siziq boyiche waste meqam ( ottura derijide –t) derijiside ornatqan idi. shunga xaqani mensepdarliridin xan, ambal bashliq hemmisila uningdin nahayti éhtiyat qilip, toluq izzet we hörmet bilen mu amile qilatti. haraqu- sharap, beng, boza qatarliq sheri et teripidin men i qilinghan we bihude ishlardin özini ihtiyat qilip saqlayti. shunglashqa puqra i re iyeler yaki akabir eshrep begler, begzadilermu mundaq men i qilinghan ichimliklerni zadila mexpi yaki ashkare qilalmayti. yérim kéchidin kéyin közliri uyqugha barmay, derhal ornidin turup, taharet élip, ibadetxanilirigha kirip namaz tehejjutni (kéchilik namaz – t) ada qilghandin kéyin, ishan, hezzetlerdin alghan telimi hem wezipiliri boyiche du a we tekbir bilen shughullinatti. ibadetxanisida bir parche boridin bashqa kigiz bisati yoq idi. turusqa bir qara arqan ésiqliq bolup, du ay- tekbir wezipisige meshghul bolghanda, mezkur arqanni boynigha ésip andin wezipige meshghul bolatti. namaz waqti toshqanda, michitke chiqip, her waqit namazni az digendimu ellik, atmish adem bilen jama et bolup eng aldi bilen ada qilatti. u öz ömride jama et bilen oquydighan namazni peqet tashlighan emes. ayning béshi we on beshide adet boyiche shangtang we shang yamuligha chiqqanda, xitayche jungyi otaghat we mensep kiyim ayaqlirini kiyip andin chiqatti. bashqa chaghlarda bolsa hemishe selle- salahi, périje qatarliq sheri et sheripige muwpiq kiyimlerni kiyetti we bashqilardinmu shuni telep qilatti. ölimalar, ishanlar, ependilerge bolghan eqide- ixlasliri ziyade, köngli we mu amilisi illiq idi. shunglashqa, bedexshan, hindistan, buxara we türkistan qatarliq etiraptiki jaylardiki heziret ishanlar, bu wang bégimning türlük- türlük né metliri, in am we éhsanliri, nami- shöhritini anglap, bu yerge kélip, bir nechche kün turup, behre we paydigha muyesser bolup, wang bégimning du ay- döletlirini qilip, özi ösken wetinige qaytip kétetti. wang bégim bashliq bir qanche eqide- ixlasliri pakiz murt- muxlislarmu öz ixlasliri barawéride behre- payda élip qalar idi. bularmu qadiriye [110], neqshebendiye teriqe- sülükke kirgen idi. wang bégim molla, fazil we perhizkarlarni (diniy eqidilerde perz tutquchilarni – t) chaqirip, her düshenbe we peyshenbe künliri teriqetchiler guruhining ibadet qa idisi boyiche kalami shéripni xetme qildurar idi. mezkur fazil qarilarning hemme waqit hajetliridin chiqip, ulargha tartuq- hedislerni béretti. uning bulardin bashqa yene lenger- rabat, medrise, michitlerge qilghan nezir- chiraq, xeyrixahliq we sediqiliri köp idi, u bu xil nezir- sediqilerning xirajet serpiyatini tamamen öz aba i- ejdatliridin mülki miras bolup qalghan ziminlirining mehsulati we bashqa chahar payliridin serp qilatti. bu zaman axirida emir xudaydad eleyhu rehim we elghufuran (xudaning rehmiti we meghpiriti bolsun)ning ewlat- ixpatliri ichide, wang bégimdek fazil, sheri etni yaxshi bilidighan ölima dost, puqraperwer ulugh kishi ötmigen idi. xudaning bendilirige qilghan yaxshiliq, netijiliri we eser- alametliri ta bügüngiche xalayiq arisida meshhurdur. u bu eqide- ixlaslirining saplighi berikitidin, eng axirqi ömride shahadetlik derije- mertiwisini tapti. u chaghdiki islam ölimaliri uni ” ela shehit“dep höküm qilip, naheq tökülgen qanliri bilen, ghusla qilmay namaz jinazisini oqup depne qildi. ( islam dinida shéhit bolghanlar ghusli qilinmay qanliq kiyimliri bilen kömülidu – t). andin kéyin oghli mirza hamut bégim wangliq mensiwige yétip, aqsu, xotenge hakim bolup alemdin ötti. andin oghli mirza muhemmet bégim ata mirasi wangliq mensiwide olturup, dölet we izzet bilen”wang ghojam“digen nam bilen meshhur- merup boldi.

mushu eserning esliy tilidikisini bir oqusam deymen !