Impérator aléksandir ölümining sewebi we qebrisining siri

Alemgir Tizimlatqan Waqti : 2010-10-21 Yéshi : 61 Turuwatqan Jayi : TUPRAQ

Impérator aléksandir ölümining sewebi we qebrisining siri
Meshriq xelqliri xelqliride iskender zulqerneyin (qosh munggüzlük iskender) namida teriplinidighan bu kishi ishlirini nahayiti istiqballiq ghulach yayduruwatqanda tuyuqsiz öldi. Uning ölümining sewebining némiliki we qayerge depne qilin’ghanliqini bayan qilishtin burun uning hayati bilen tonushush artuqche emes.
33 yéshida ölgen bu impérator miladidin burunqi 356-yili eyni chaghdiki makédoniye paytexti pélada tughulghan, makédoniye padshahi filip II ning oghli, makodun impériyisini qurghuchi büyük impérator. Anisi olimpiyas épros padshahliqining melikisi. Kichikidinla ordida büyük peylasop aristotélni ustaz tutup, shu zaman ma’aripining eng yuqiri sewiyisini yaratquchida terbiyilen’gen; Yunan edebiyatini yaxshi ögen’gen; Özini yunan epsaniliridiki büyük qehriman akillés bilen teng orun’gha qoyghan. 16 yéshida dadisi filip II ge egiship yiraqlargha yürüsh qilghan, 18 yéshida xéroniya urushigha qomandanliq qilishqa qatnashqan. 336-yili atisi filip II ölgende textke chiqip, sheherler fédératsiyisidin teshkillen’gen yunannning herqaysi sheherliridiki makédoniyige qarishi heriketlerni basturup, tébés shehirini tüptüz qiliwetken. Asiya, afriqigha jaza yürüshi qilip, jahan medeniyitining parlaq nemunilirini namayan qiliwatqan pérsiye impériyisining dari’us III dewranidiki meshriq ellirini «azad qilimen» dégen sho’ar astida arqa-arqidin boysundurghan. 333-yili sélziye chégrisi ichidiki issos shehride pérsiye impératori dari’us III ni meghlub qilip, dari’us III ning anisi, xanishi, melike-shahzadilirini esir alghan. Süriyege basturup kirip, til shehirini 7 ay muhasire qilip, sheherni alghandin kéyin 30 ming ademni qulluqqa talliwalghan hem sheherni tüzliwetken. Dari’us III ning égéy déngizidiki pérsiye floti bilen bolghan alaqisini üzüp tashlighandin kéyin, 332-yili xatirjem halda pérsiye impériyisining qol astidiki misirgha basturup kirip, özini quyash ilahi amonning oghli, dep atap, misirliqlarning en’enisini ezizleydighanliqini bildürgende, misir aqsöngekliri we rohaniylirining izzet-ékramigha érishken. Nil deryasi déltisidiki iskenderiye (aléksandiriye) shehirini özi biwasite layihilep bena qildurghan. Arqidin sherqqe ilgirilep, ikki derya wadisigha yürüsh qilip, 331-yili yazda gawgamélada pérsiye impériyisi qoshunigha qomandanliq qilip meydan jéngige chüshken dari’us III bilen qattiq urush qilip ghelibe qilghan, dari’us III udul iran taman qachqan we 330-yili weziri teripidin öltürülüp, ehmeniyler (axménidlar) ilkidiki pérsiye impériyisi halak bolghan. Babilon, susa, pérsépols we pérsiyining ikbatanadiki her qaysi ordiliridin eyni zamandiki dunyaning altun xezinisini quruqdap qoyghan (tarixiy xatirilerde 150 ming talanton qimmitidiki altunni bulap ketken, déyilgen). Dawamliq türde jaza yürüshini toxtatmay ottura asiyagha basturup kirgende, türkiy xelqlerning qattiq qarshiliqigha uchrighan. 329-yili ottura asiya xelqi soghdi’analiq siptamin rehberlikidiki qozghilanggha qatniship aléksandir makédoniskiygha qarishi turghan bolsimu teng kélelmey basturuwétilgen. 327-, 326-yilliri afghanistandin jenubqa yürüsh qilip, hindistan’gha tajawuz qilip kirip, penj’abtiki gifasis deryasidin ötüp gan’g deryasighiche ilgirilep mangghan bolsimu emma bu jayning nem, tinjiq hawasigha könelmigen yawropaliq eskerler urushtin bizar bolup, yurtini séghinip urushta gedenkeshlik qilghan, uning üstige yerlik xelqning qarshiliqimu küchlük bolghachqa, dawamliq ilgirileshke madar qalmighan. 325-yili aléksandir quruqluq leshkerlirini, né’akos flotni bashlap chékinip, 324-yili babilon’gha qaytip kelgen. Sherqte hindi deryasi we ottura asiyadin gherbte balqan yérim arilighiche, jenubta nil deryasining 1-sharqiratmisidin shimalda donay deryasining töwen éqinining jenubiy qirghiqighiche bolghan zéminlarni qaram qilghan «aléksandiriye impériyisi» ni barliqqa keltürüp, parslarning hoquq merkezleshtürülgen hakimmutleqliq tüzülmisini örnek qilip, özini ilahlashturup, puqralargha özige choqunush buyruqini chüshürgen. Yerlik aqsöngeklerni shu yerning emeldarliqigha teyinlep, serkerde-leshkerlirini meshriq memliketlirining xotun-qizliri bilen nikahlinishqa righbetlendürgen, özimu baktériyilik aqsöngek roksana bilen toy qilghan. Dunyani titretken bu makédoniyelik gherbning medeniyet, iqtisad almashturushigha ijabiy tesir körsetken bolsimu emma sherq xelqlirige ghayet zor balayi-apetlerni keltürgen, asasi ajiz bu makédon impériyisi 323-yili impérator aléksandirning babilonda 33 yéshida tuyuqsiz ölüshi bilenla yimirilgen; Bu impériyege qaram zéminlarda, uzaq muddetlik qalaymiqan urushlar arqiliq «yunanlashturulghan» döletler barliqqa kelgen. Aléksandirning özi tarixta meshhur istélachi, herby alim, dégen ataqtin bashqa özi layihilep bena qilghan on nechche sheherge «aléksandiriye» dégen namnila qalduralighan. Nawada, eyni zaman ilim-penide yuqiri pelle yaratqan arstotélning biwasite telimini alghan bu qapyürek yigit elemni terk étip qelemguy bolghan bolsa belkim uning insaniyetke qaldurghini téximu qimmetlik bolghan bolushi mumkin idi.
323-yili yazda, aléksandir yene bir qétimliq zor jaza yürüshini pilanlap yürgen künlerde tuyuqsiz öldi. U zadi qandaq ölgen?
Ölümning sewebi
Aléksandirning ölümi heqqide tarixshunaslarning türlük qarashliri bar.
1-xil qarash : qedimqi yunan tarixchisi ari’anning «aléksandirning jaza yürüshi heqqide qisse» dégen esiride, aléksandirning yéqin weziri antipatru aléksandirgha bir xil dora ekilip bergen, chünki shu chaghda aléksandir saqsiz bolup qalghan, netijide aléksandir bu dorini ichip uzun ötmeyla jan üzgen. Tarixiy xatirilerge qarighanda bu dora qéchir tuyiqining kawikida saqlan’ghan iken, bu dorini aréstotél mexsus antipatru üchün yasap bergen bolup, antipatruning oghli kassandros aléksandirgha ekirip bergen. Kassandrosning inisi é’orasli aléksandirning mehremliridin biri bolup, aléksandir yéqindila bu mehremge uwal qilip mehremliktin qaldurghan, aka-ini ikkisi bu ish heqqide aléksandirgha könglide ghum saqlap yürgen.
2-xil qarash : aléksandir yaman xaraktérlik késellik bilen ölgen. Sabiq sowét ittipaqi tarix alimi gé’orgiyéw özining «qedimqi yunan» dégen esiride bu qarashni otturigha qoyghan. Amérika tarixshunasi gollér özining «aléksandir makédoniskiyning yéngi terjimihali» dégen esiride «aléksandir uzaq mezgil sazliqlarda urush qilip yürüp éghir bezgek késilige griptar bolup qalghachqa, 6-ayning 13-küni kechte bu késel qattiq qozghilip dora shipa qilmay uning jénini alghan» dep yazidu. Tuyuqsiz ölgen bu impérator wesiyet qaldurushqimu ülgürelmigen hem text warisi mesilisidimu éniq yarliq qaldurmighan. Junggoning mexsus aléksandirni tetqiq qilidighan mutexesisi proféssor wu yüjinmu mushu yekünni yaqlaydu.
3-xil qarash : en’gliyilik tarixshunas x.J.Wérs bu qarashni otturigha qoyghan bolup, «babilondiki künlerde aléksandir qattiq ichkülükke bérilip ketken, bir küni mest bolup qalghandin kéyin qattiq qizitmisi örlep, shuningdin kéyin ornidin turalmighan hem uzaq qalmayla ölgen» dep qaraydu. «büyük britaniye énisklopédiyisi» dimu : «on nechche sa’etlep dawamlashqan bir qétimliq ziyapettin kéyin aléksandir saqsiz bolup qaldi we shu yatqiniche turalmay, aridin 10 kün ötkende, yeni miladidin burunqi 323-yil 6-ayning 13-küni jan üzdi» dep yézilghan.
Aléksandir qebrisining siri
Aléksandir makédoniskiy babilonda ölgendin kéyin, uning jesidi chirishtin saqlash tedbiri arqiliq babilondiki ordisining yer’asti öyide saqlan’ghan. U ölgendin kéyinki bir yilda uning qol astidikiliri text talishish nizaliri bilen bolup kétip uning jesidini waqtida yerlikide qoymighan. Bir yildin köprek urush netijiside aléksandir berpa qilghan bu kélengsiz impériye üchke parchilandi : aléksandirning qabil herbiy qomandanliridin sélyukos impériyening asiya qismini igiliwaldi; Makédoniye bilen yunan’gha aléksandirning tewerük oghli (bu oghul aléksandir ölgende téxi tughulmighan, anisining qorsiqida idi) warsliq qilghan bolsimu emeliy hoquq antipatru we uning oghli kassandrosning ilkide idi; Tolémiy bolsa misirni pokunigha bésip yatti. Urush axirlashqandin kéyinla kishiler aléksandirning téxiche depne qilinmighanliqini eske élishti. Kishilerning qelbide impérator aléksandir xuddi ilahtek büyük-muqeddes idi. Parchilan’ghan impériyege padshah bolushiwélishqan bu padshahlar aléksandirning textige heqiqiy wars bolush üchün aléksandirning jesidini talishishqa kiriship kétishti, bu yéngi padshahlar kimde kim aléksandirning jesidige érishse aléksandirning himayisige érisheleydu, dep qaraytti.
Makédoniye padshah jemetining qa’idisi boyiche, aléksandirning jesidi kassandrosning himatida makédoniyidiki padshahlar meqberisi jilghisigha élip bérilishi kérek idi. Oylimghan yerdin miyit uzitiwatqan bu qoshun yérim yolda bulang-talanggha uchrighachqa, yolni özgertip méngishqa toghra kelgen bolsimu emma yenila aléksandirning jesiti bar harwa ghayib bolup ketti.
Misirdiki aléksandiriye (iskenderiye) shehiride nechche aydin kéyin tuyuqsizla möjize kebi aléksandir meqberisi peyda boldi, aléksandirning jesiti sélin’ghan altun sanduq meqbere ichige qoyulghan idi. Talay yüzyillarghiche tibélli’us, kaysar (rim impératori qeyser), oktawi’an qatarliqlarni öz ichige alghan nurghun meshhur shexsler iskenderiyege (aléksandiriyege) kélip bu meqberini tawab qilishti. Mish-mishlerde déyilishiche, bu meqberige kirishtin burun bir kishi qeyserge bu meqbere hem chong hem qarangghu bolup, hawa taza ochuq künlerde ikki-üch sa’et ichidila kirishke bolidighanliqini, waqt uzirap ketse meqbere ichide ténep qélip chiqalmay ölidighanliqini éytqan iken. Bu gepke qeyser ishenmigen hem mesh’el kötürüp kirmekchi bolghan, emma emdila ishik tüwige kelgende mesh’el tuyuqsiz öchüp qalghan, nechche qétim mesh’el yéqip kirmekchi bolghan bolsimu mumkin bolmighan. Bu chaghda qeyser xudadin we aléksandirning rohidin özige aléksandirning jamalini bir körüwélish pursiti bérishni tiligen, netijide nechche minuttin kéyin möjize yüzbérip meqbere ichi yorup ketken, qeyser özi yalghuz meqbere ichige kirip ikki-üch sa’etkiche turghan, bu waqt ichide meqbere ichi shundaq yorup ketken, peqet qeyser qaytip chiqqandila andin meqbere ichi esliy halitige qaytqan. Rim impératori oktawi’anning aléksandir meqberisini tawab qilishi téximu qiziqarliq bolghanliqi heqqidimu mish-mishler bar. Mish-mishlerde déyilishiche, oktawi’an meqbere ichige kirip aléksandirni söygende, éhtiyatsizliqtin burnini yarilanduruwalghanmish. Misirning port shehiri iskenderiyege jaylashqan bu meqbere tibélli’us tawab qilip bolghandin kéyin nahayiti sirliq halda yoqap ketken, bezilerning éytishiche yat dindikilerning buzghunchiliqi tüpeylidin yoq qilin’ghanmish, yene beziler meqberini déngiz tashqini yutup ketken, déyishidu. Meyli néme bolushidin qet’iynezer hazirqi künde héchkimning misirning bu shehiride aléksandir meqberisige a’it yip uchini tapalighini yoq.
Aléksandirning meqberisi zadi nede?
Bir xil qarash, yeni eng dadil qiyas misirning aléksandiriye shehiride atalmish aléksandir meqberisi bolmighan, «alérksandir meqberisi aléksandiriyede idi» dégen bu qarashni tarixshunaslar rim impériyisining yaqturushini chiqish qilip hem rim impériyisi aléksandir istélasining warsliri bolghachqa bu qiyasni otturigha qoyushqan, dégendin ibaret. Bu qarashtikiler aléksandirning heqiqiy jesidi kassandros teripidin makédoniyediki makédon padshahliri meqberisi jilghisigha élip kétiliwatqanda tolémiy teripidin bulap kétilip héchkim bilmeydighan bir jaygha apiriwétilgen, dep qaraydu. Undaqta, aléksandiriye shehiride zadi néme bar? Arxé’ologlar aléksandiriye shehiride « meqbere orni » déyilgen yerni qézip mémfis ilahiy kalisi (mastaba) meqberisini tapqan. Ilahiy kalimu aléksandirgha simwol qilin’ghan bolushi mumkin, emma buningdin aléksandir meqberisige da’ir héchqandaq yip uchi tépilmidi. Alimlar yene déngiz astidiki xarabe izlirinimu tekshürgen, oylimighan yerdin misirning sahibjamal ayal padshahining ordisini tépiwélishqan bolsimu emma aléksandir meqberisige da’ir héchqandaq izna tépilmidi.
Bezilerning éytishiche, impérator aléksandir sherqni boysundurush sepiride misirgha kelgende, tolimu sirliq ishtin birni qilghan, yeni qedimqi misirliqlarning tengrisi bolmish amon ilahini tawab qilish üchün özi yalghuz ibadetxanigha kirip amon bilen sirdashqan, emma aléksandirning amon bilen sirdashqanda némilerni déyishkenlikini héchkim bilmigen. Shu ishtin kéyin aléksandir bu heqte héchnerse démigen hem bu ishni zadila tilgha almighan, bu söhbet mezmuni heqqide aléksandir peqet öz anisi olimpiyasqila tin’ghan iken. Aléksandir asiya zéminigha qedem basqandin kéyin öz kindik qéni tökülgen memlikiti makédoniyege bérip baqmighan, tengri uninggha shundaq qilish pursitimu bermigen. Beziler aléksandir bilen amon otturisida bolghan mexpiy söhbet aléksandir ölgendin kéyin meqberisining nede bolidighanliqi heqqide bolun’ghan bolushi mumkin, dégen qiyasni qilishidu, bu qiyasni ilgiri sürgüchiler hetta aléksandir özi ölgendin kéyin meqberisining amon bilen körüshken ibadetxanining melum bir yéride bolushi kéreklikini ümid qilidighanliqini éytqanliqini chetke qaqmaydu. Grétsiyelik ayal arxé’olog ashu yerdin aléksandirning qebrisini qézish istikide u yerge barghan bolsimu ümidsizlinip qaytqan. Hazirgha qeder héchkim misirda aléksandirning meqbere iznasini bayqimidi.
Mushu kün’giche kishiler aléksandir qoshunidiki chasa etretning bash qomandani aléksandir meqberisige da’ir mexpiyetlikni bilishi mumkin hem del shu kishi bu tarixiy sirgha rézhissorluq qilghan bolushi mumkin, dep qarashmaqta. Undaqta bu chasa etret bash qomandani bu heqte bir nerse qaldurghanmidu? Iskenderiye sheherlik kutupxanidiki bezi mexpiy höjjetlerde bezi alaqidar yip uchi bolushi mumkin idi, emma chataq yéri aldinqi qétimliq éra (ming yil) almishish mezgilide aléksandiriye (iskenderiye) sheherlik kutupxanida yüz bergen chong ot apitide bu mexpiy höjjetler külge aylan’ghan. Kishiler tolémiy belkim aléksandirgha meqbere qaturmay belki aléksandirning jesidini adettiki jeset sanduqigha sélip xilwet bir jaygha apiriwetken yaki déngizgha tashliwetken bolushi mumkin, dep qiyas qilishidu! derhqiqetki, aléksandirgha oxshash mushundaq bir büyük shexsning axirqi makani cheksiz déngiz bolushi mumkin, chünki déngizla uning keng köksi-qarnigha wekillik qilalaydu. Emma héchqandaq birer qarash heqqide yekün yoq, alimlar bu heqte toxtawsiz izdenmekte!
Terjiman : Erkman