Natsistlar qalqini -- «sherq korpusi»ning siri
Bu yil 2-dunya urushidiki ittipaqdash döletler armiyisining normandida quruqluqqa chiqqinigha 65 yil toldi. Normandida quruqlluqqa chiqish urushigha qatnashqan kona eskerler axbarat wasitilirining ziyaritini qobul qilghanda, eyni chaghda sahilda ittipaqdash armiye bilen tirkeshken tunji türküm gérmaniye armiyisining sherqliq eskerler ikenlikidin heyran qélishqanliqlirini esleshti. Bu ish tarixshunaslarning qiziqishini qozghidi, buningdin ilgiri gérmaniye armiyiside sherq eskerliridin tüzülgen qisimlarning bolghanliqi heqqide türlük uchurlar bolghan bolsimu emma buning zadi qandaq ish ikenliki bir sir idi. Shunga tarixshunaslar eyni chaghdiki arxib matériyallirini körüsh arqiliq natsistlar gérmaniyisining zor bir türküm sherq milletliridin teshkillen'gen «sherq qisimi» ni normandiye aldinqi sépige sepligenlikini bayqidi. Epsus, natsist gérmaniyisi armiyisi özlirige qalqan qilghan «sherq batalyoni» bolsun yaki «hindistan korpusi» bolsun natsist gérmaniyisining meghlubiyetlik teqdirini özgertelmidi.
Natsist gérmaniyisi sowét ittipaqigha tajawuz qilghan urushning deslipide, natsist gérmaniyisi armiyisi zor türkümdiki sowét ittipaqi armiyisining ofétsir-eskerlirini esir aldi. Deslepte gérmaniye armiyisining sherqning bu «pes milletliri» din teshkillen'gen esirlerni gérmaniye armiyisi shtatigha kirgüzüsh pilani yoq idi. Emma, 1941-yili qishta gérmaniye armiyisi moskwagha hujum qilip qattiq yéngilip, natsistlarning «chaqmaq tézlikide ghelibe qilish» shirin chüshining berbat bolidighanliqidin bisharet berdi, shuning bilen 3-impériyining «sherq siyasiti» dimu özgirish boldi. 1942-Yil 1-ayda, gérmaniye dölet mudapie armiyisi sowét ittipaqidiki az sanliq milletlerdin pidaiy esker qobul qilip «sherq korpusi» teshkillesh pilanini otturigha qoydi, bu pilan gitlérning mueyyenleshtürüshige érishti. Uzaq ötmey zor türkümdiki «sherq qisimi» arqa-arqidin teshkillendi, bu «sherq qisimi» 11 batalyondin tüzülgen«ermen korpusi», 14 batalyondin tüzülgen «ezerbeyjan korpusi», 14 batalyondin tüzülgen «gruzin korpusi», 5 batalyondin tüzülgen «kawkaz musulmanliri korpusi» ( ezerbeyjan, chéchen qatarliq milletlerdin teshkil qilin'ghan), 34 batalyondin tüzülgen «türkistan korpusi» (ottura asiyadiki türkiy xelqlerdin teshkil qilin'ghan), 8 batalyondin tüzülgen «wolga tatarliri korpusi» ni öz ichige aldi. 1942-Yil 8-ayning 12-küni gérmaniyening jenub armiyisi sowét ittipaqi qalmaq aptonom jumhuriyitining merkizi élistagha hujum qilip sheherni aldi we bu jumhuriyettiki qalmaq mongghulliri olturaqlashqan rayonlarda sowét ittipaqigha qarishi teshwiqatni qanat yaydurup, 3000 qalmaqni gérmaniye armiyisige qobul qildi.
Emma gérmaniye armiyisi bu «sherq korpusi» din taza xatirjem bolalmay, urush meydanida arqigha burulup qoralni özlirige tenglishidin ensiridi. Shunga sherqliq eskerlerni batalyonni birlik qilip gérmaniye armiyisining herqaysi qisimlirigha tarqaqlashturdi. Gérmaniye armiyisining yuqiri qatlimida bu qisim «sherq batalyoni» dep ataldi. 1943-Yiligha kelgende, gérmaniye armiyisidiki 98 sherq batalyonining 80 batalyoni sherqiy sep we balqan urush meydanida jeng qilishqa orunlashturuldi, kéyinche buning ichidin 12 batalyon fransiye bilen italiyege ewetilip, ittipaqdash aarmiyining quruqluqqa chiqish éhtimaligha teyyarliq körüldi. Buning ichide gérmaniye dölet mudapie armiyisining 162-piyadiler diwiziyisi gérmaniye armiyiside «türkistan diwiziyisi» dep ataldi, bu diwiziye ottura asiyadiki türkiy xelqlerdin teshkillen'gen «türkistan korpusi» din tallan'ghan idi. 2-Dunya urushi mezgilidiki gérmaniye armiyisining «signal» jurnilida bésilghan süretlerdin qarighanda, bu qisimda sériq tenlikler nahayiti zor nisbetni igiligen. Emma 162-piyadiler diwiziyisi yugoslawiye bilen italiyede urush qilghachqa, fransiyege ewetilmigen.
Ittipaqdash armiye 1944-yil 6-ayning 6-küni normandida quruqluqqa chiqishtin burun, déngiz qirghiqida mudapielinish wezipisi ötewatqan gérmaniye dölet mudapie armiyisi 243-qirghaq mudapie diwiziyisi bilen 709-qirghaq mudapie diwiziyiside birqanche «sherq batalyoni» seplen'gen. 709-Qirghaq mudapie diwiziyisidiki 739-granatchilar polkida 2 «sherq batalyoni» bolghan, bashqa 2 «sherq batalyoni» gha diwiziyon william won shribon biwasite qomandanliq qilghan. Eyni chaghda gérmaniye normandi rayonigha orunlashturghan qisimning mutleq köpinchisi «xil» qoshun emes idi, gherbiy septe barmaqta sanighidek urush bolmighanliqtin, 243-qirghaq mudapie diwiziyisi bilen 709-qirghaq mudapie diwiziyisining xillan'ghan qisimi daim sherqiy sepke élip kétiletti. Ittipaqdash armiye quruqluqqa chiqishtin sel burun 739-granatchilar polkining 1-batalyoni sherqiy sepke yötkep kétilgen,normandida bolsa peqet ikkila «sherq batalyoni» qaldurulghan. Waqtinche «sherq batalyoni» nining jenggiwarliqining yuqiri-töwenliki heqqide bir nerse déyish qiyin, emma roshenki, «sherq batalyoni» nining urush tejribisi bekla töwen idi, uning üstige «sherq batalyoni» qirghaq mudapieside birnechche aydin béri akop-istéhkam qurulushi bilen charchap halidin ketkenliktin jismaniy küchi xorap bolghan idi.
Amérikiliq tarixshunas sitiwén ambrosning « D kün » dégen esiride teswirlinishiche, tunji bolup normandida quruqluqqa chiqqan ittipaqdash armiye teripidin esir élin'ghan 2 esker korian (chawshyen) millitidin bolghan gérmaniye eskiri iken. Arqidinla esirge chüshkenler ichide korian millitidin bolghan esker 20 din ashqan, amérika armiyisi ularni soraq qilghan ehwaldin melum bolushiche, bu eskerler eslide yaponiye bilen sowét ittipaqi otturisida 1939-yili partlighan nominxan urushida esir élin'ghan yaponiye armiyisidiki korian (chawshyenlikler) bolup, kéyin yaponiye-sowét ittipaqi urush toxtitish kélishimi imzalighanda, sowét ittipaqi yapon eskerlirini qayturup bérip korianlardin bolghan bu eskerlerni élip qalghan, chünki sowét armiyisi bu korianlarni «esir» dep qarimighan, belki ularni yapon jahan'girliki mustemlikisidiki ézilgen xelq perzenti, dep qarighan hemde ularni sowét ittipaqi qizil armiyisi terkibige qoshuwalghan. 1941-Yili sowét ittipaqining weten urushi partlighandin kéyin, bu korian eskerler chong qisim bilen bille aldinqi sepke barghan, emma deslepte sowét ittipaqi armiyisi meghlub bolghanliqtin, bu korian eskerler sowét ittipaqi armiyisining bashqa eskerliri bilen birlikte gérmaniye armiyisige esirge chüshken. Kéyin bu korian eskerler gérmaniye armiyisining «sherq batalyoni» terkibige kirgüzülgen.
Ebjesh qisim bolghan «sherq batalyoni» ittipaqdash armiyining déngiz, quruqluq, hawadin qilghan stéréoluq hujumigha berdashliq bérelmey teslim bolghan. 709-Qirghaq mudapie diwiziyisining jeng melumatigha qarighanda, deslepki 10 künde mezkur diwiziyening ölgen, yarilan'ghan eskiri 4000 gha yetken, «sherq batalyoni»ning qalduqliri chékin'gen. 6-Ayning 26-küni, william won shribon «sherq batalyoni» nining qalduqlirini öz ichige alghan 800 eskerni bashlap amérika armiyisining 9-piyadiler diwiziyisige teslim bolghan. Terkibide «sherq batalyoni» bolghan 243-qirghaq diwiziyisimu oxshash qismetke duchar bolup, 6-ayning axirida normandi rayonining krantan yérim arilidiki jengde qirip tashlan'ghan.
Normandida quruqluqqa chiqip ikki aydin kéyin ittipaqdash armiye fransiyening jenubida «ejdirhagha min'gen eskerler herikiti» namliq hujum qozghighan, bu qétim ittipaqdash armiyening aldigha chiqqini «hindistan korpusi» idi, «hindistan korpusi» gérmaniye armiyisige esirge chüshken en'gliye armiyisi ichidiki hindistanliq ofétsir-jengchilerdin teshkillen'gen bolup, 1943-yili fransiyege orunlashturulup, atlantik okyanning qirghaq mudapiesige mes'ul qilin'ghan. Gérmaniye quruqluq armiyisining marshali élwin rommél bu qisimgha nahayiti ehmiyet bergen, köp qétim parattin ötküzüp közdin kechürgen bolsimu emma natsistlarning yuqiri qatlimidikiler bu hindistanliqlargha anche ishenmey, «sherq batalyoni»gha qilghan muamilini qilghan hemde «hindistan korpusi»nimu batalyonni birlik qilip tarqaqlashturuwetken, marshal rommélning tirishchanliqi bilen «hindistan korpusi»ning asasliq küchi fransiyening biskay qoltuqidiki boghdo rayonigha orunlashturulghan. Ittipaqdash armiye normandida quruqluqqa chiqqan chaghda, «hindistan korpusi» boghdoning lakano rayonida turuwatatti.
1944-Yil 8-ayning 15-küni, ittipaqdash armiye fransiyening jenubigha kelgende, «hindistan korpusi» lakanodin chékinip chiqiwatqanda fransiye qarshiliq körsitish küchlirining tosap zerbe bérishige uchrighan, «hindistan korpusi» ning qomandani elixan oq tégip ölgen, bu «hindistan korpusi»ning tunji qétimliq chiqim tartishi idi, izchil chékiniwatqan «hindistan korpusi» ittipaqdash armiyining bronéwik qisimigha uchrap qélip téximu köp chiqim tartqan, bir tereptin fransiye qarshiliq körsitish küchlirining parakendichiliki, yene bir tereptin ittipaqdash armiyining zerbisi bilen «hindistan korpusi» halidin ketken. 1944-Yili qishta, «hindistan korpusi» fransiyening alsas rayoni arqiliq gérmaniye chégrisi ichige chékin'gen. 1946-Yil 5-ayda, gérmaniye urushta meghlub bolup teslim bolush harpisida, «hindistan korpusi» shwétsariyege qéchishqa urun'ghanda, amérika-fransiye armiyisi teripidin qorshiwélinip qoral tashlap teslim bolushqa mejbur bolghan. Marshal rommél chong ümidlerni kütken «hindistan korpusi» ning urushtiki töhpisi « 0 (nöl) » bolghan, natsistlarning yuqiri qatlimidikiler «hindistan korpusi» ni mazaq qilip, ularning eng chong iqtidari istéhkamni tashlap qéchishtinla ibaret, dégen, hetta gitlérmu « ‹hindistan korpusi› bir chaqchaqtin bashqa nerse emes» dégen.
2-Dunya urushi axirlashqandin kéyin, gérmaniye armiyisidiki bu ebjesh qisimning teqdiri xilmu xil bolghan, «hindistan korpusi» hindistan'gha élip kétilip sotlan'ghan, emma «sherq batalyoni» ning bashqa qisimliri sowét ittipaqigha tapshurup bérilgendin kéyin türmilerde özgertishni qobul qilghan.
Erkman Terjimisi