Dölet néme üchün qedir-qimmetni yüksek nishan qilidu?

« dölet iqtidari we bayliq» heqqidiki muhakimige inkas

Chingxua uniwérsitéti xelq'ara mesililer tetqiqat ornining bashliqi yen shötung

Xelq döletning qudret tépishini béyishidin bekrek arzu qilidu
« xelqning bayashad, döletning qudretlik » bolushi xelqning qanunluq telipi. « xelqni béyitip, döletni qudret tapquzush » junggoluqlar birdek étirap qilip kelgen dölet nishani idi. Bu yerde déyiliwatqan « döletning béyishi » ilgiriki zamanlarda ordining ghayet zor iqtisadiy bayliqqa ige bolushini körsetse, « xelqning küchiyishi » awamning sheherni qoghdap chégrani mehkem saqlashta küchlük, saghlam ten we rohqa ige bolushini, yeni saghlam, küchlük ten, tengdashsiz elem iqtidarigha ige bolushini körsitetti. Fé'odalliq döletlerde hoquq hökümranlar jemetining changgilida bolatti, hökümet we awam hökümranlar jemetining öz menpe'etini qoghdishidiki qorali idi, shunga « döletning bay, xelqning qudretlik » bolushi qanunluq dölet menpe'eti idi. Wehalenki, hazirqi zamandiki milliy dölette hoquq xelqqe mensup, hökümet bolsa xelqning menpe'etini qoghdaydighan qoral. Hökümet bilen awam otturisidiki xojayin-chakarliq munasiwette bolghan bu özgirish döletning xojayini bolghan xelqni döletning qudret tépishini telep qilish hoquqigha érishtürüp, ularning béyishni öz ichige alghan köp xil menpe'etini ishqa ashurdi, shuning bilen « xelqning bayashad, döletning qudretlik » bolushi xelqning qanunluq hoquqigha aylandi.
Xelqning bayashad bolushi parawanliq tüzümige tayanmastin belki xelqning özining halal emgikige tayinidu. Bayliqni xelq özliri emgek arqiliq yaritidu, hökümet bayliq yaratmaydu. Yawropadiki ijtima'iy parawanliq sewiyisi nahayiti yuqiri döletler hökümetlirimu ezeldin özlirini xelqqe bayliq yaritip berduq, dep qarimaydu. U dölet hökümetliri yolgha qoyghan parawanliq tüzümi xelq yaratqan bayliqni qayta teqsimlep béridu, halbuki, qayta teqsimleshte omumiy xelqning bayliqi köpeymeydu. Parawanliq tüzümining ajiz kishiler topigha asasiy turmush kapaliti bilen teminlesh iqtidari bolsimu emma bu tüzüm xelqni béyitish iqtidarini hazirlimighan.
Döletning qudret tépishi omumiy xelqni menpe'etlendüridu, emma döletning bay bolushi omumiy xelqni bu bayliqtin behrman qilalmaydu. Döletning bay bolushi xelqningmu bayashad bolushidin dérek bermeydu. Kishi béshigha toghra kélidighan otturiche GDP ning éshishi peqet dölet bayliqining köpeygenlikiningla ipadisiki, u hergizmu awam bayliqining ashqanliqidin dérek bermeydu, mundaqche éytqanda bu hergizmu« 1 milyonér＋99 tilemchi = kishi béshi otturiche GDP 10 ming ≠ 10 ming yuenlik 1 milyon adem bar » dégenlik emes ( sherhlisek: 1 milyonér bilen 99 tilemchige toghra kélidighan kishi béshi otturiche GDP 10 ming yuen bolsimu emma bu 10 ming yuenlik ademdin 1 milyoni bar, dégenlik emes ). Nawada, hökümet yaki az sandiki baylar döletning mutleq zor bayliqini bölüshüwalsa, yenila oxshashla dölet bay, xelq namrat bolup qélishi mumkin. Emma döletning qudretlik bolushi omumiy xelqni bixeterlikke we qedir-qimmetke ige qilidu. Bir döletning olimpik tenheriket musabiqiside eng köp altun médalgha érishish iqtidari musabiqighe chüshken tenheriketchilerge shan-sherep keltürüpla qalmastin belki shu dölet xelqighimu shan-sherep we shadliq ata qilidu. Tarixtin shuni körüwélish mumkinki, ching sulalisining axirqi mezgilide, dölet iqtidari qalaq bolghanlitin bozek boldi; Ming sulalisining axirqi mezgilide dölet bay bolsimu emma ajiz bolghanliqtin oxshashla bozek boldi; Sung sulalisining axirqi mezgilide xelq bayashad bolsimu emma dölet ajiz bolghanliqtin oxshashla bozek boldi.
Xelq döletning qudret tépishini béyishidin bekrek arzu qilidu. Beziler yaponiyelikler shexsiy bayliqighila köngül bölüp döletning qudret tépishigha köngül bölmeydu, dep qarishidu. Emeliyette undaq emes. Xelqning döletning qudret tépishini arzu qilishi dunyadiki omumiyüzlük hadise, yaponiye xelqimu buningdin mustesna emes. Soghuq munasiwetler urushidin kéyin, yaponiye xelqi hökümetning siyasiy chong dölet bolush yolidiki siyasiti birleshken döletler teshkilati xewpsizlik kéngishige da'imiy eza dölet bolush salahiyitini qolgha keltürüsh nishanini omumiyüzlük qollap kelddi, emma nahayiti az sandiki kishilerla bayliqining köpiyishige tesir körsitishtin endishe qilip döletning bu nishanigha qarishi turdi. Mushu ayda, amérika chawshyen qoyup bergen rakétani soqup chüshüridighanliqi heqqide ipade bildürgende, yaponiye aktipliq bilen herbiy paraxod orunlashturup bu heriketke qatnishidighanliqini jakarlidi. Emma amérika chawshyen'ge heriket qollinish qararini özgertken chaghda bolsa, yaponiye hökümiti osal ehwalda qaldi, chünki meyli herbiy jehette bolsun yaki siyasiy jehette bolsun yaponiyening özi bash bolup chawshyenning rakétasini soqup chüshürüsh-chüshürmeslikni qarar qilish iqtidari yoq. Yaponiye axbarat wasitiliri bu ishni milletning nomusi, dep qarap hökümetning iqtidarsizliqini qattiq sökti.
Döletning qudret tépishi xelq qedir-qimmitining asasi
Xelq bayashad bolghan bilen döletning qudretlik bolup kétishi natayin. Döletning iqtidari uniwérsal xaraktérlik bolidu, bu iqtidar siyasiy, herbiy ishlar, iqtisad, medeniyet qatarliq türlük oxshashmighan emeliy küch amilining birikishidin tarkib tapqan bolidu. Xelqning bayashadliqi döletning uniwérsal iqtisadiy iqtidarining bir tereptiki qudretlikning ipadisi bolsimu emma bu döletning bashqa tereptiki emeliy küch amiliningmu küchlük ikenlikidin dérek bermeydu, shuningdek bu döletning uniwérsal emeliy küchining qudretlik ikenlikiningmu ipadisi emes. Beziler sabiq sowét ittipaqining dölet küchlük bolsimu xelqi bayashad emeslikidek misalni keltürüshüp, liyixténishtiyin, norwégiye, islandiye, irélandiye, shwédsiye, shwédsariye, daniye qatarliq yawropa elliride mutleq köp sandiki awamning bayashad bolsimu emma döletning qudretlik emeslikidek misallargha sel qarimaqta. Amérikining 2007-yilidiki kishi béshigha toghra kélidighan otturiche GDP si dunya boyiche 9 – orunda turghan bolsimu emma amérikining aldidiki bashqa 8 dölet iqtisadiy, siyasiy, herbiy we medeniyet iqtidari jehette amérikidin nahayiti köp arqida. Xelqning bayashadliqi peqet döletning nurghun iqtidari ichidiki bir xil iqtidardinla ibaret bolup, u hergizmu döletning qudret tapqanliqidin dérek bermeydu.
Bayliqni shertsiz halda dölet iqtidarigha aylandurghili bolmaydu. Dölet küchi amili aylandurghili bolmaydighan alahidilikke ige, yeni mundaqche éytqanda, herqandaq bir xil iqtidarni xahlighanche bashqa iqtidargha aylandurghili bolmaydu. Iqtisadiy bayliqni misal alsaq, se'udi erebistani köp yillardin buyan dunya boyiche eng köp néfit bayliqi we zor miqdardiki tashqi péréwot zapisigha ige bolup kelmekte, emma se'udi erebistani ashu néfit bayliqi we tashqi péréwot zapisidin paydilinip dunyadiki aldinqi qatardiki aliy bilim yurti, dunyada aldinqi qatarda turidighan qudretlik armiye we dunyada aldinqi qatardiki nopuzluq ilim ehlilirini barliqqa keltürelmidi. Meyli dölet bayliqi bolsun yaki ijtima'iy bayliq bolsun, iqtisadiy bayliqni bashqa iqtidargha aylandurush üchün nahayiti uzaq muddetlik emeliyet jeryani kétidu. Addiylashturup éytqanda, dölet iqtidarini sétiwalghili bolmaydu, belki emeliyet arqiliq yétildürgili bolidu, iqtisadiy qurulush iqtidarimu buningdin mustesna emes.
Xelqning qedir-qimmiti döletning qudretlik iqtidari asasigha qurulidu. Xelq'ara jem'iyet we dölet ichi jem'iyitining xaraktér perqi shu yerdiki, aldinqisi hökümetsiz sistéma. Bu sistémida, dölet bilen xelqning qedir-qimmiti dölet yaki jem'iyet bayliqini asas qilmastin belki döletning iqtidarini asas qilidu. Rosiye bilen yaponiye otturisida yaponiyening shimalidiki töt aral heqqidiki talash-tartishigha nurghun yillar boldi. Yaponiyening GDP si 1988-yilila shu chaghdiki sowét ittipaqidin éship ketken, sowét ittipaqi parchilan'ghandin kéyin bu perq téximu chongaydi. 2007-yili yaponiyening GDP si we kishi béshigha toghra kélidighan otturiche GDP si ayrim-ayrim halda rosiyening 3.4 hessisi we 3.9 hessisige yetken. Halbuki, yaponiyening rosiyedin köp küchlük bolghan bayliqi yaponiyeni shimaldiki töt aral mesiliside özining zémin pütünliki qedir-qimmitini ünümlük qoghdash imkaniyitige ige qilalmidi. 1942-yili, sowét ittipaqi bilen gérmaniyening GDP si ayrim-ayrim halda 274 milyard dollar we 417 milyard dollar idi, sowét ittipaqining GDP si gérmaniyening GDP sidin % 34.3 yuqiri bolsimu emma sowét ittipaqi öz armiyisining qattiq soghuq shara'itta urush qilish iqtidari jehette gérmaniye armiyisidin küchlük bolush üstünlikige tayinip stalin'gradni saqlap, urush weziyitide burulush yaritip milletning qedir-qimmitini qoghdighan.
Uniwérsal dölet küchi milliy qedir-qimmetning asasi. Formulalashturup sherhlisek : uniwérsal dölet küchi = meshghulatchanliqqa ige emeliy küch ( siyasiy emeliy küch ) × bayliq xaraktérige ige emeliy küch ( herbiy, iqtisadiy we medeniyet emeliy küch ) bolidu. Noqul emeliy küch amilining özgirishinila közetken bilen uniwérsal emeliy küch özgirishining netijisige érishkili bolmaydu. Mesilen alayli, mushu esirde kichik bush ( jorji walkér bush ) hakimiye yürgüzgen mezgilde, amérikining herbiy küchi ashqan bolsimu emma bu döletning siyasiy emeliy küchi töwenlep ketti, netijide amérikining uniwérsal emeliy küchimu ajizlidi. 1978-yilidin étibaren dölitimiz islahat élip bérish, ishikni sirtqa échiwétish siyasitini yolgha qoyghandin kéyin, élimizning iqtisadiy iqtidari sijil éshish halitide turup, iqtisadta menpiy éshish hadisisi körülmidi, emma bu 30 yil mabeynide élimizning uniwérsal emeliy küchide N shekillik dolqunsiman halet körüldi. Sowét ittipaqining parchilinishi shuni chüshendürdiki, bir döletning siyasiy iqtidari, yeni meshghulatchanliqqa ige emeliy küchi 0( nöl ) ge chüshüp qalghanda, shu döletning meyli qanchilik bayliq xaraktérlik emeliy küchi bolushidin qet'iy nezer, uniwérsal dölet küchi 0( nöl ) ge barawer bolidu. Buningdin körüwélish mumkinki, iqtisadiy emeliy küchni ashurush bilenla bolup kétip döletning bashqa küch amilini tengpung tereqqiy qildurushqa sel qarighanda, milletning qedir-qimmet asasini ajizlashturuwétish xewpi tughulidu.
Iqtidarni nishan qilghandila milliy güllinishni emelge ashurghili bolidu
Tengpungsiz tereqqiyat özgertkili bolmaydighan tebi'iy qanuniyet. Herqandaq bir döletning menggü qudretlik bolup kétishi mumkin emes, buni emeliy küch tereqqiyatining tengpungsizliq qanuniyiti belgiligen. Wehalenki, dölet menggü qudretlik bolush halitini saqlap qalalmighanliqi seweblik ajiz dölet xelqi öz dölitining qudretlik döletlik ornini saqlap qélishni arzu qilmay qalmaydu. Insanlar tebi'et qanuniyitini özgertelmeydu, emma kishiler hayatliqida yenila öz dölitining zawalliqqa yüzlinish basquchida emes belki üzlüksiz qudret tépip güllinish basquchida turushini arzu qilidu. Pelesepe nuqtisidin éytqanda, barliq döletler haman yoqilidu, emma bu döletning mu'eyyen tarixiy basquchtiki qudret tépishining ehmiyitini inkar qilishtin dérek bermeydu. Bu xuddi adem haman ölsimu emma bir ademning hayatining ehmiyetlik ötken-ötmigenlikining yenila nahayiti muhim ehmiyetke ige ikenliki bilen oxshash. Undaq bolmighinida, dölet we xelq öz mewjudiyitining ehmiyiti we qimmitini yoqitidu.
Dölet iqtidari qurulushining chéki bolmaydu. Awam döletning qudret tépip güllinishke yüzlinish basquchida yashashni arzu qilghachqa, ular döletning üzlüksiz qudret tépip güllinishini, shuningdek güllinish mezgilining nahayiti uzun bolushini ümid qilidu. Bash kötürüp chiqiwatqan dölet xelqige nisbeten éytqanda, bu xil arzu ularni döletning qudret tépip güllinishining yérim yolda ongushsizliqqa uchrap toxtap qélishidin yaki qudret tapmay turupla zawalliqqa yüzlinishidin ensiritidu. Tarixta nechche qétim dunya boyiche eng qudretlik dölet berpa qilghan junggoluqlargha nisbeten éytqanda, ejdadlirimizning töt chong keshpiyati aldida ejdadlirimizgha oxshash insaniyet jem'iyitide yene bir möjize yaritalaymizmu-yoq? Dep öz-özimizge so'al qoymay turalmaymiz. Ötkenki 150 yil mabeynide, amérikiliqlar, sowét ittipaqiliqlar, gérmaniyilikler, yaponiyilikler, italiyilikler, fransiyilikler, en'gliyilikler nurghun tirishchanliq körsitish arqiliq yaki qudretlik döletlik ornini qolgha keltürgen yaki qudretlik döletlik ornini saqlap qalghan, ularning ichide hemmidin bek muweppeqiyet qazan'ghini yenila amérikiliqlardur. Iqtidar arqiliq dölet nishanini qurup chiqish döletni külpetke duchar qilishi mumkin, emma bayliqni köpeytishni nishan qilish bolsa döletni paraghetlik zawalliqigha ittirishi mumkin.
Dölet iqtidarini nishan qilish xelqni menggü boshashmasliqqa righbetlendüridu. Dölet iqtidari murekkep birikme nishan, emma dölet yaki jem'iyet bayliqi bolsa noqul yekke nishandur. Dölet iqtidari siyasiy, iqtisad, herbiy ishlar, medeniyet qatarliq nurghun saheni öz ichige alidu, herbir sahening yene nurghun konkrét iqtidari bolidu. Noqul iqtisad sahesidila iqtidar yene köp xilliqqa ige. Mesilen alayli, pul mu'amile iqtidari bilen soda iqtidari oxshashmaydighan iqtidardur. Bizning ong perqliq tashqi sodimiz dunya boyiche eng köp tashqi péréwot zapisi jughliyalighan bilen dunyawiy pul mu'amile merkizi qurup chiqalmaydu. Bizning bezi dölet karxanilirimiz dunyadiki 500 küchlük karxana ichide aldinqi qatarda tursimu emma dölitimizning chégra halqighan karxana bashqurush iqtidari küchlük emes. Bayliqning az-köpliki pul miqdari arqiliq ölchinidu, shunga, eger bayliqni ashurush dölet nishani qilinidighan bolsa, pul miqdarini ashurushni dölet nishani qilishtin saqlan'ghili bolmaydu. Mushu yekke nishanni bashlamchi qilghanda, xuddi néfit döletlirige oxshash bayashad emma ajiz dölet bolup qélish éhtimalliqi nahayiti köp bolidu. Halbuki, eger iqtidar nishan qilinidighan bolsa, murekkep birkme nishan qoghlishish dawamida döletning qanchilik bay bolushidin qet'iy nezer, biz melum döletning melum iqtidarining bizningkidin küchlük ikenlikini bayqaymiz-de, öz-özimizge qamcha sélip toxtawsiz halda dölitimizning iqtidarini ashurushqa tirishimiz. Mesilen alayli, dölitimizning éléktron tori iqtidari qatarningkidin xélila küchlük, emma dölitimizning hökümet ishlirini éléktronluq béjirishi bolsa qatarning chégridin kirish-chiqish ishlirini éléktronluq wiza béjirish iqtidaridin ajiz.
Siyasiy iqtidarni kücheytish milletning güllinishini emelge ashurushning asasi. Bu qétimqi muhakimide, nurghun yoldash ijtima'iy bayliqni tengsheshning muhimliqini otturigha qoydi. Ijtima'iy bayliqni tengshesh ijtima'iy adilliq we heqqaniyetni gewdilendüridu, téximu mahiyetliki shuki, ijtima'iy bayliqni tengshesh döletning bir xil siyasiy iqtidarini gewdilendüridu. Adilliq bilen heqqaniyet eslidimu bayliqni iqtidargha aylandurush iqtidarigha ige emes, emma uning döletning siyasiy seperwerlik iqtidarini mustehkemlesh roli bar. Aptorning qarishiche, uniwérsal dölet küchining asasi iqtisadiy iqtidar bolmastin belki siyasiy iqtidardur. Eger junggo hökümitining 1978-yilidiki medeniyet zor inqilabining xata lushyenini tüzitish iqtidari bolmighan bolsa, junggoning 30 yildin buyanqi iqtisadiy muweppeqiyetliri bolmighan bolatti. Klinton bilen kichik bush ayrim-ayrim halda amérika xelqige oxshashmighan ikki xil siyasiy rehber bolup berdi, aqiwette klinton hökümiti hökümetning qizil reqimini azaytip, dölet küchini ashurdi, kichik bush hökümiti bolsa amérikining maliye qizil reqimini köpeytip, amérikining iqtisadiy emeliy küchini ajizlashturdi. Hazirgha qeder, alimlar junggo tarixidiki güllinish we xarablishishning junggoning bayliqining az-köpliki bilen qandaq seweb-netije munasiwiti barliqini bayqimidi, emma hemmisila dégüdek birdek halda döletning siyasiy iqtidari bilen ong tanasipliq munasiwiti bar, dep qarashmaqta. Junggoning milliy güllinishni emelge ashurush-ashuralmasliqi we qanchilik sür'ette milliy güllinishni emelge ashuralishi nahayiti zor derijide dölitimizning siyasiy emeliy küchining éshish sür'itige baghliq. Kung zining shagirtliridin shün zi aldinqi chin sulalisi dewrining tejribilirini yekünligende « edeb – exlaqni aliy bilgenler xan bolur, siyasiyni ela bilgenler qudretlik bolur, el könglini utqanlar emin tapur, baj-séliq, olpan köpeytkenler zawal tapur » dep nahayiti toghra éytqan .
( 2009 –yil 4-ayning 15-künidiki « yershari waqit géziti » din terjime qilindi, terjiman : Erkman )